«التاي مۇراسى» حالىقارالىق اۆتوەكسپەديتسياسى قاراعاندى وڭىرىندە
14 ماۋسىم كۇنى استانادان وڭتۇستىك-شىعىستى بەتكە الىپ شىعا بەرە العاشقى ساپارىمىز ەلىمىزدىڭ ءىرى يندۋستريالدى ورتالىعى، شاحتەرلەر قالاسى 170 جىلدىق تاريحى بار قاراعاندىدان باستالدى. قاراعاندى مەن وعان ىرگەلەس جاتقان تەمىرتاۋ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جالىندى جاستىق شاعى وتكەن، ءبىلىم الىپ، ەڭبەك جولىن جالعاستىرعان قالالارى. ءبىز العاش اتباسىن تىرەگەن قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى دە كەزىندە ەلباسى ءبىلىم العان، جوعارى بىلىكتىلىككە يە تەحنيكالىق كادرلار دايىندايتىن ەلىمىزدەگى جەتەكشى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ا.م.عازاليەۆ ەكسپەديتسيا ءمۇشەلەرىن ۋنيۆەرسيەتتىڭ وقىتۋشىلىق-پروفەسسورلىق قۇرامىمەن جانە قول جەتكەن تابىستارىمەن تانىستىردى.
اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتەگى مازمۇندى كەزدەسۋدەن سوڭ اۆتوەكسپەديتسيا قارقارالىعا بەت تۇزەدى. قارقارالىنى التاي ساپارىنىڭ باسى ەتىپ الۋىمىزدىڭ دا وزىندىك ءمانى بار. ويتكەنى، ول ارقانىڭ ايتۋلى شوقتىعى، التاي ارقىلى جۇرەتىن ەجەلگى دالالىق جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى بەكەتى. ونىڭ ۇستىنە، ول قازاق دالاسىنداعى ءبىر توپ اتاقتى تۇلعالار تۋىپ-وسكەن مەكەن. الىس-جاقىنعا اڭىز بولعان سول بۇلدىر تاۋ كوز ۇشىنان مەنمۇندالاعان ساتتەن-اق، ءمادي اقىننىڭ:
اتىڭنان اينالايىن، قارقارالى،
سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى، –
دەپ باستالاتىن ءانى التى قىردىڭ ار جاعىنان اۋەلەپ جەتكەندەي بولدى.
اۆتوكەرۋەن قارقارالى تاۋىنىڭ قويناۋىنداعى قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي عانا شاعىن قالاعا جەتە بەرىپ تىزگىن تارتتى. الدىمىزدان قارسى الا شىققان اۋدان اكىمى حالەل ماقسۇتوۆ ءبىزدى الدىمەن ءمادي اقىننىڭ قابىرىنە باستادى. مۇرنىمىزعا قاراعايدىڭ، ارشانىڭ جاسامىس جاپىراقتارىنان تاراعان قارقارالى دالاسىنىڭ حوش ءيىسى كەلدى. تۋرا سارايىڭدى اشادى. ونىڭ ۇستىنە، اينالا سەرەك تاس، سەرى قاراعاي. الىستان، تاۋ سەرىسى قۇستاردىڭ قوڭىراۋلاتقان تۇنىق داۋىسى ەستىلەدى.
بىزگە قاسيەتتى ورازا ايىندا اقىننىڭ باسىنا كەلىپ ايات وقىپ، ەسكەرتكىشىنە ءتاۋ ەتۋ باقىتى بۇيىرعان ەكەن. قالا ورتالىعىنداعى ءمادي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا اقىندار داۋلەتكەرەي كاپۇلى مەن سەرىكزات دۇيسەنعازين جىردان شاشۋ شاشسا، تالانتتى ءانشى ەرلان رىسقالي كەشقۇرىمعى تاۋ مەن دالانى تەربەتە «قارقارالى» ءانىن شىرقادى.
ورماندى-توعايلى، جاقپار-تاستى كەلگەن كورىكتى قارقارالى تاۋلارىنىڭ شىعىس ەتەگىندە، قارقارالى وزەنىنىڭ ەكى جاعاسىندا جايعاسقان شاعىن قالا ءوزىنىڭ بولەكشە تابيعي ءبىتىمىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسى ولكەگە العاش ساياحات جاساۋشىلار 1785 جىلداردان باستاپ اياق باسقانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. ىرگەسى 1824 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري بەكىنىسى، ياعني ءسىبىر قازاقتارى دالا گۋبەرناتورلىعىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ورتالىعى رەتىندە قالانعان وسىناۋ ەلدى-مەكەن 1868 جىلى ۋەزدىك قالاعا اينالعان. 19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جەرى شۇرايلى، جايىلىمى مالعا، قويناۋى كەنگە باي قارقارالى ورتالىق ازيا مەن قىتايدان سىبىرگە باراتىن كەرۋەن جولىنىڭ تورابى رەتىندە ماڭىزدى ساۋدا، كاسىپشىلىك جانە مادەني-اعارتۋ ورنىنا اينالدى. مۇندا شەت جۇرتتاردان ساياسي تۇتقىندار جەر اۋدارىلىپ كەلەتىن.
قارقارالى تاريحى ۇلى ابايدىڭ جانە ونىڭ اكەسى قۇنانباي قاجىنىڭ ەسىمىمەن دە تىعىز بايلانىستى. قۇنانباي 1849 جىلعا دەيىن توبىقتى بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى لاۋازىمىن اتقارىپ، سودان كەيىن 1852 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قارقارالى دۋانىندا اعا سۇلتان بولادى. وسى كەزەڭدە قۇنانباي وسكەنبايۇلى قارقارالىداعى مۇسىلمان جۇرتى ءۇشىن كوك كۇمبەزدى مەشىت سالعىزعان.
ءمادي ەسكەرتكىشىنەن سوڭ ءبىز قۇنەكەڭ سالدىرعان سول مەشىتتە بولدىق. تۇتاس اعاشتان ەرەكشە ارحيتەكتۋرالىق ۇلگىدە سالىنعان بۇل مەشىت كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن يماندىلىق پەن ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ ورتالىعى بولىپ كەلگەن ەكەن. كەيىن ءتۇرلى ماقساتقا پايدالانىلىپ، تەك تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا ءوزىنىڭ ناقتى مارتەبەسىنە قايتا يە بولعان.
دانىشپان اباي دا قارقارالىنى جانىنداي جاقسى كورگەن. اكەسى قۇنانبايمەن تاۋ قويناۋىنداعى وسىناۋ شاعىن شاحارعا سان مارتە كەلىپ، وت اۋىز، وراق ءتىلدى بالتا مەن شوجە سىندى شايىرلاردىڭ جىر-تولعاۋلارىن، تاماشا تامسىلدەرىن تامسانا تىڭدايدى. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا: «اباي اكەسىمەن بىرگە قارقارالىدا تۇرعالى كوپ كۇندەر بولدى. قازىر دە قىس ابدەن ءتۇسىپ، قار بەكىپ العان-دى. قۇنانباي كىشكەنە قالانىڭ تاپ ورتاسىنداعى كوك شاتىرلى، ۇلكەن اعاش ءۇيدى جاتاق ەتكەن. قازاعۋار، قوناقشىل تاتار ساۋداگەرىنىڭ ءۇيى» دەپ ەرەكشە ىقىلاسپەن تەبىرەنە سۋرەتتەيدى. داڭقتى جازۋشى تىلگە تيەك ەتكەن سول اسەم عيماراتتىڭ سىرتىندا بۇگىندە: «بۇل ۇيدە 1850 جىلدارى اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى بولعان» دەگەن ەسكەرتكىش تاقتا قويىلىپتى.
قارقارالىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قاراسور كولىنىڭ جاعاسىندا 1848 جىلدان 1930 جىلعا دەيىن اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسى وتەتىن. بۇگىندە قالانىڭ وزىنە ءتان ءدوڭگەلەك داۋلەتى، شاعىن كاسىپورىندارى مەن حالىققا قىزمەت ەتۋ سالالارى بار. اۋدان اكىمى حالەل ماقسۇتوۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋداندا قازىر 39 مىڭ حالىق بولسا، سونىڭ 26 مىڭى ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىق ەكەن. اۋدان اۋىلشارۋاشىلىعىن نەگىز ەتەدى. بىراق جاقىن جىلداردان بەرى كەن اشۋ كاسىبى قارقىندى دامۋدا ەكەن. ونەركاسىپ ءونىمىنىڭ نەگىزگى ءبولىگىن «ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ» كومپانياسى مەن «قازاقمىس» كورپوراتسياسى جشس-نە قاراستى كەن اشۋ، كەن بايىتۋ كومپانيالارى بەرىپ وتىرىپتى. بۇگىندە «التاي پوليمەتالل» كومپانياسى اۋداننان كەن بايىتۋ كومبيناتىن سالۋعا 64 ميلليارد تەڭگەنىڭ ينۆەستيتسياسىن سالىپتى ءارى ول زاۋىتتىڭ ىسكە قوسىلۋ مەرزىمى دە تاياپ قالىپتى. اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ۇپايى تۇگەل. ءوسىم – 140 پايىز. ال ەندى ايماقتاعى تابيعات قورعاۋ ءىسىنىڭ، تۋريزمنىڭ تۇرالاپ تۇرۋى كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى.
قارقارالىنىڭ كوشەلەرىنە ءوڭىر تاريحىنا ءىز قالدىرعان تۇلعالاردىڭ – ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، ج.اقباەۆتىڭ، ءا.ەرمەكوۆتىڭ، قۇنانباي قاجىنىڭ جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باتىرلارى ن.ءابدىروۆ، م.مامراەۆ، پ.تەرياەۆ، ا.قوسىباەۆتىڭ ەسىمدەرى بەرىلىپتى. شاعىن قالانىڭ ءبىر كوشەسى اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. تۇرعىندار قازاقستاننىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ تە وسى قارقارالى توپىراعىنان شىققان دەپ ماقتانىش ەتەدى، البەتتە.
وسىندا ءبىز قارقارالى تۋرالى تالاي تاريحي اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر، ەستىدىك. سولاردىڭ ءبىرى – شايتانكول. جارتاستارىنىڭ قاتپارىنان قاۋلاي وسكەن حوش ءيىستى قاراعاي مەن قايىڭدار، تاڭقۋراي مەن تاسجارعان، توبىلعى سەكىلدى ءتۇرلى بۇتالار كولگە ايرىقشا ءسان بەرىپ تۇرادى ەكەن. جاۋىن-شاشىن مول جىلدارى ارتىق سۋ شايتانكولدىڭ شاراسىنان اسىپ توگىلىپ، وڭتۇستىك جاعاسىنداعى ناۋا ءتارىزدى ارنامەن اعىپ كەتىپ وتىرادى دەيدى. تابيعاتتىڭ وسىناۋ عاجايىپ جاراتىلىسىن ءسابيت مۇقانوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ سىندى اعا بۋىن اقىن-جازۋشىلاردان باستاپ بۇگىنگى كۇننىڭ اقىنى سەرىك اقسۇڭقارۇلىنا دەيىن جىرعا قوسىپ، اسپەتتەپ كەلەدى. جازيرالى قارقارالى تابيعاتىن، وسىناۋ شايتانكولدىڭ سۇلۋ جاراتىلىسىن شەبەر سۋرەتتەگەن «سۇلۋشاش» پوەماسىن ءسابيت مۇقانوۆ سوناۋ 1928 جىلى دۇنيەگە اكەلگەن ەكەن.
1909 جىلى «قوزى-كورپەش، بايان-سۇلۋ» قيسساسىن ورىس جازۋشىسى م.م.پريشۆين وسى توڭىرەكتە ەستيدى. ول جال-جال تولقىندى، سايلى-ساباتتى قارقارالى تاۋلارىن العاش كورگەندەگى اسەرىن اسا ۇلكەن شابىتپەن جازادى. قازاقتىڭ مىڭ ءانىن جيناۋمەن اتى شىققان ايگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ا.ۆ. زاتاەۆيچ تە ءوز كەزىندە وسى ولكەگە ارنايى كەلىپ، مۇنداعى قۇيماقۇلاق، كۇمبىر كوكىرەك جىراۋلاردان قازاقتىڭ 154 ءانىن جازىپ العان. ول داڭقتى فرانتسۋز جازۋشىسى رومەن روللانعا جولداعان حاتىندا قارقارالى تابيعاتىنىڭ اسەم بەينەسىن سۋرەتتەپ جازادى. قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ قارقارالىدا 1855 جانە 1863 جىلدارى ەكى رەت بولىپ، ۋاقىتىن نەگىزىنەن حالىقتىڭ فولكلور مۇرالارىن جيناۋعا ارناعان. شوقاننىڭ سۇيىكتى دوسى، بەلگىلى ساياحاتشى-ەتنوگراف گ.ن.پوتانين وسى ءوڭىردە بولىپ، ودان العان اسەرى تۋرالى ورىستىڭ يمپەراتورلىق-گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باتىس-ءسىبىر ءبولىمشەسىندە ارنايى بايانداما جاسايدى.
قارقارالى اۋدانىنداعى تاۋلى-ورمان لاندشافتىسى نەگىزىندە 1998 جىلى وسىندا قارقارالى ۇلتتىق تابيعي ساياباعى قۇرىلىپتى. القاپتىڭ ءوسىمدىك فلوراسى مەن جانۋارلار فاۋناسى وتە باي. ساياباقتا كەزدەسەتىن اڭنىڭ 40, قۇستىڭ 114, ءوسىمدىكتىڭ 66, بالىقتىڭ 8 ءتۇرى قورعاۋعا الىنعان. ولاردىڭ ءىشىندە قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن اڭدار مەن قۇستار، ءوسىمدىكتەر دە بار ەكەن. دەگەنمەن، تابيعاتتىڭ بەرمەسىن تارتىپ الامىز دەگەن ءبىر زاماندا قارقارالى ءوڭىرى دە بەتالدى ويرانشىلىققا ۇشىراعانى بايقالادى. ايتپەسە، بۇل دەگەنىڭ بۇكىل قازاقستاننىڭ الاقانعا سالىپ وتىراتىن اسىلى ەمەس پە. ەندەشە، ەلىمىزدە قارقارالى سەكىلدى تابيعي باۋ-باقتار ۇكىمەت پەن تۇتاس قوعامنىڭ ايرىقشا قامقورلىعىنا ءزارۋ.
تۇرسىنحان زاكەن،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
ارينە، قارقارالى تۋرالى اڭگىمەنى شاعىن ماقالانىڭ اياسىنا سىيدىرا الماسىمىز ءسوزسىز. دەگەنمەن، ارقا توسىندەگى وسىناۋ عاجايىپ ولكەنىڭ تاريحى مەن تابيعاتى، مادەني-رۋحاني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كەلبەتى ءبىزدى ودان سايىن قىزىقتىرا ءتۇستى. ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا قارقارالىدان وسىنداي ۇلكەن اسەرمەن اتتاندى.
قاراعاندى وبلىسى
egemen.kz
پىكىر قالدىرۋ