«Altay mwrası» halıqaralıq avtoekspediciyası Qarağandı öñirinde
14 mausım küni Astanadan oñtüstik-şığıstı betke alıp şığa bere alğaşqı saparımız elimizdiñ iri industrialdı ortalığı, şahterler qalası 170 jıldıq tarihı bar Qarağandıdan bastaldı. Qarağandı men oğan irgeles jatqan Temirtau Elbası Nwrswltan Nazarbaevtıñ jalındı jastıq şağı ötken, bilim alıp, eñbek jolın jalğastırğan qalaları. Biz alğaş atbasın tiregen Qarağandı memlekettik tehnikalıq universiteti de kezinde Elbası bilim alğan, joğarı biliktilikke ie tehnikalıq kadrlar dayındaytın elimizdegi jetekşi oqu orındarınıñ biri. Universitet rektorı A.M.Ğazaliev ekspediciya müşelerin universiettiñ oqıtuşılıq-professorlıq qwramımen jäne qol jetken tabıstarımen tanıstırdı.
Atalğan universitettegi mazmwndı kezdesuden soñ avtoekspediciya Qarqaralığa bet tüzedi. Qarqaralını Altay saparınıñ bası etip aluımızdıñ da özindik mäni bar. Öytkeni, ol Arqanıñ aytulı şoqtığı, Altay arqılı jüretin ejelgi dalalıq Jibek jolınıñ mañızdı beketi. Onıñ üstine, ol qazaq dalasındağı bir top ataqtı twlğalar tuıp-ösken meken. Alıs-jaqınğa añız bolğan sol bwldır tau köz wşınan menmwndalağan sätten-aq, Mädi aqınnıñ:
Atıñnan aynalayın, Qarqaralı,
Senen bwlt, menen qayğı tarqamadı, –
dep bastalatın äni altı qırdıñ ar jağınan äuelep jetkendey boldı.
Avtokeruen Qarqaralı tauınıñ qoynauındağı qarlığaştıñ wyasınday ğana şağın qalağa jete berip tizgin tarttı. Aldımızdan qarsı ala şıqqan audan äkimi Halel Maqswtov bizdi aldımen Mädi aqınnıñ qabirine bastadı. Mwrnımızğa qarağaydıñ, arşanıñ jasamıs japıraqtarınan tarağan Qarqaralı dalasınıñ hoş iisi keldi. Tura sarayıñdı aşadı. Onıñ üstine, aynala serek tas, seri qarağay. Alıstan, tau serisi qwstardıñ qoñıraulatqan twnıq dauısı estiledi.
Bizge qasietti oraza ayında aqınnıñ basına kelip ayat oqıp, eskertkişine täu etu baqıtı bwyırğan eken. Qala ortalığındağı Mädi eskertkişiniñ aldında aqındar Däuletkerey Käpwlı men Serikzat Düysenğazin jırdan şaşu şaşsa, talanttı änşi Erlan Rısqali keşqwrımğı tau men dalanı terbete «Qarqaralı» änin şırqadı.
Ormandı-toğaylı, jaqpar-tastı kelgen körikti Qarqaralı taularınıñ şığıs eteginde, Qarqaralı özeniniñ eki jağasında jayğasqan şağın qala öziniñ bölekşe tabiği bitimimen erekşelenedi. Osı ölkege alğaş sayahat jasauşılar 1785 jıldardan bastap ayaq basqanı tarihi derekterden belgili. İrgesi 1824 jılı Resey imperiyasınıñ äskeri bekinisi, yağni Sibir qazaqtarı dala gubernatorlığınıñ äkimşilik-aumaqtıq ortalığı retinde qalanğan osınau eldi-meken 1868 jılı uezdik qalağa aynalğan. 19-ğasırdıñ ekinşi jartısında jeri şwraylı, jayılımı malğa, qoynauı kenge bay Qarqaralı Ortalıq Aziya men Qıtaydan Sibirge baratın keruen jolınıñ torabı retinde mañızdı sauda, käsipşilik jäne mädeni-ağartu ornına aynaldı. Mwnda şet jwrttardan sayasi twtqındar jer audarılıp keletin.
Qarqaralı tarihı wlı Abaydıñ jäne onıñ äkesi Qwnanbay qajınıñ esimimen de tığız baylanıstı. Qwnanbay 1849 jılğa deyin Tobıqtı bolısınıñ upraviteli lauazımın atqarıp, sodan keyin 1852 jıldıñ soñına deyin Qarqaralı duanında ağa swltan boladı. Osı kezeñde Qwnanbay Öskenbaywlı Qarqaralıdağı mwsılman jwrtı üşin kök kümbezdi meşit salğızğan.
Mädi eskertkişinen soñ biz Qwnekeñ saldırğan sol meşitte boldıq. Twtas ağaştan erekşe arhitekturalıq ülgide salınğan bwl meşit Keñes ükimeti ornağanğa deyin imandılıq pen wlttıq dästürlerdiñ ortalığı bolıp kelgen eken. Keyin türli maqsatqa paydalanılıp, tek täuelsizdikten keyin ğana öziniñ naqtı märtebesine qayta ie bolğan.
Danışpan Abay da Qarqaralını janınday jaqsı körgen. Äkesi Qwnanbaymen tau qoynauındağı osınau şağın şaharğa san märte kelip, ot auız, oraq tildi Balta men Şöje sındı şayırlardıñ jır-tolğauların, tamaşa tämsilderin tamsana tıñdaydı. Mwhtar Äuezov öziniñ «Abay jolı» epopeyasında: «Abay äkesimen birge Qarqaralıda twrğalı köp künder boldı. Qazir de qıs äbden tüsip, qar bekip alğan-dı. Qwnanbay kişkene qalanıñ tap ortasındağı kök şatırlı, ülken ağaş üydi jataq etken. Qazağuar, qonaqşıl tatar saudageriniñ üyi» dep erekşe ıqılaspen tebirene suretteydi. Dañqtı jazuşı tilge tiek etken sol äsem ğimarattıñ sırtında büginde: «Bwl üyde 1850 jıldarı Abay (Ibrahim) Qwnanbaywlı bolğan» degen eskertkiş taqta qoyılıptı.
Qarqaralınıñ soltüstigindegi Qarasor köliniñ jağasında 1848 jıldan 1930 jılğa deyin ataqtı Qoyandı järmeñkesi ötetin. Büginde qalanıñ özine tän döñgelek däuleti, şağın käsiporındarı men halıqqa qızmet etu salaları bar. Audan äkimi Halel Maqswtovtıñ aytuınşa, audanda qazir 39 mıñ halıq bolsa, sonıñ 26 mıñı ekonomikalıq belsendi halıq eken. Audan auılşaruaşılığın negiz etedi. Biraq jaqın jıldardan beri ken aşu käsibi qarqındı damuda eken. Önerkäsip öniminiñ negizgi böligin «ArselorMittal Temirtau» kompaniyası men «Qazaqmıs» korporaciyası JŞS-ne qarastı ken aşu, ken bayıtu kompaniyaları berip otırıptı. Büginde «Altay polimetall» kompaniyası audannan ken bayıtu kombinatın saluğa 64 milliard teñgeniñ investiciyasın salıptı äri ol zauıttıñ iske qosılu merzimi de tayap qalıptı. Auılşaruaşılığınıñ wpayı tügel. Ösim – 140 payız. Al endi aymaqtağı tabiğat qorğau isiniñ, turizmniñ twralap twruı köñilge kirbiñ wyalatadı.
Qarqaralınıñ köşelerine öñir tarihına iz qaldırğan twlğalardıñ – A.Baytwrsınovtıñ, J.Aqbaevtıñ, Ä.Ermekovtiñ, Qwnanbay qajınıñ jäne Ekinşi düniejüzilik soğıstıñ batırları N.Äbdirov, M.Mamraev, P.Teryaev, A.Qosıbaevtıñ esimderi berilipti. Şağın qalanıñ bir köşesi aqın Qasım Amanjolovtıñ esimimen ataladı. Twrğındar Qazaqstannıñ twñğış ğarışkeri Toqtar Äubäkirov te osı Qarqaralı topırağınan şıqqan dep maqtanış etedi, älbette.
Osında biz Qarqaralı turalı talay tarihi añızdar men ertegiler, estidik. Solardıñ biri – Şaytanköl. Jartastarınıñ qatparınan qaulay ösken hoş iisti qarağay men qayıñdar, tañquray men tasjarğan, tobılğı sekildi türli bwtalar kölge ayrıqşa sän berip twradı eken. Jauın-şaşın mol jıldarı artıq su Şaytanköldiñ şarasınan asıp tögilip, oñtüstik jağasındağı naua tärizdi arnamen ağıp ketip otıradı deydi. Tabiğattıñ osınau ğajayıp jaratılısın Säbit Mwqanov, Sırbay Mäulenov sındı ağa buın aqın-jazuşılardan bastap bügingi künniñ aqını Serik Aqswñqarwlına deyin jırğa qosıp, äspettep keledi. Jaziralı Qarqaralı tabiğatın, osınau Şaytanköldiñ swlu jaratılısın şeber surettegen «Swluşaş» poemasın Säbit Mwqanov sonau 1928 jılı düniege äkelgen eken.
1909 jılı «Qozı-Körpeş, Bayan-swlu» qissasın orıs jazuşısı M.M.Prişvin osı töñirekte estidi. Ol jal-jal tolqındı, saylı-sabattı Qarqaralı tauların alğaş körgendegi äserin asa ülken şabıtpen jazadı. Qazaqtıñ mıñ änin jinaumen atı şıqqan äygili muzıka zertteuşisi A.V. Zataeviç te öz kezinde osı ölkege arnayı kelip, mwndağı qwymaqwlaq, kümbir kökirek jıraulardan qazaqtıñ 154 änin jazıp alğan. Ol dañqtı francuz jazuşısı Romen Rollanğa joldağan hatında Qarqaralı tabiğatınıñ äsem beynesin surettep jazadı. Qazaq halqınıñ twñğış ğalımı Şoqan Uälihanov Qarqaralıda 1855 jäne 1863 jıldarı eki ret bolıp, uaqıtın negizinen halıqtıñ fol'klor mwraların jinauğa arnağan. Şoqannıñ süyikti dosı, belgili sayahatşı-etnograf G.N.Potanin osı öñirde bolıp, odan alğan äseri turalı orıstıñ Imperatorlıq-geografiyalıq qoğamınıñ Batıs-Sibir bölimşesinde arnayı bayandama jasaydı.
Qarqaralı audanındağı taulı-orman landşaftısı negizinde 1998 jılı osında Qarqaralı wlttıq tabiği sayabağı qwrılıptı. Alqaptıñ ösimdik florası men januarlar faunası öte bay. Sayabaqta kezdesetin añnıñ 40, qwstıñ 114, ösimdiktiñ 66, balıqtıñ 8 türi qorğauğa alınğan. Olardıñ işinde Qazaqstannıñ Qızıl kitabına engen añdar men qwstar, ösimdikter de bar eken. Degenmen, tabiğattıñ bermesin tartıp alamız degen bir zamanda Qarqaralı öñiri de betaldı oyranşılıqqa wşırağanı bayqaladı. Äytpese, bwl degeniñ bükil Qazaqstannıñ alaqanğa salıp otıratın asılı emes pe. Endeşe, elimizde Qarqaralı sekildi tabiği bau-baqtar ükimet pen twtas qoğamnıñ ayrıqşa qamqorlığına zäru.
Twrsınhan ZÄKEN,
jazuşı, tarih ğılımdarınıñ doktorı, professor
Ärine, Qarqaralı turalı äñgimeni şağın maqalanıñ ayasına sıydıra almasımız sözsiz. Degenmen, Arqa tösindegi osınau ğajayıp ölkeniñ tarihı men tabiğatı, mädeni-ruhani, äleumettik-ekonomikalıq kelbeti bizdi odan sayın qızıqtıra tüsti. Bizdiñ ekspediciya Qarqaralıdan osınday ülken äsermen attandı.
Qarağandı oblısı
egemen.kz
Pikir qaldıru