Äkemnen estigen äñgime: 5-6 jasar kezim-au. Etekte otırğan tau Oraqtınıñ  şağın auılı tars-twrs  atılğan mıltıq ünin estip, azan-qazan boldı. Erkekter şitisin, ayır-süymenin  dayındap, atına jügirip, äyelder balalardı, qızdardı say-salağa, şi arasına jasırıp älek. Osı kezde qırmen şauıp kele jatqan adamdar da körindi. Bir tüp bwtanıñ  tübinde otırıp bärin kördik. Aldağı otız qaralı – qazaq jigitteri eken, al soñında şwbap kele jatqan – orıstar. Ol kezde aq-qızılıñdı  qaydan tüsineyik, bizge bäri orıs bolatın. Äueli oynap jür eken dedik. Öytkeni, qaşıp kele jatqandardıñ eñ soñındağı bir adam atın şır aynaldırıp toqtay qalsa, artınan quıp kele jatqan orıstar attarınan tüse salıp, jerge jabısadı. Anau bir-eki ret tars etkizip, şaba jönelgende soldattar da ayğaylay atqa qonadı. Suır sekildi är jerden qıltiğan balalarğa ülkenderdiñ mwnısı qızıq körindi.  Bir kezde qaşqın jigit tağı da atın şır aynaldırıp, tars-tars etkizip edi, orıstardıñ ekeui  wşıp tüsti. Qalğandarı jerge jabıstı. Bwl kezde sarbazdar Satılığa qaray  wzap, közden tasa bola bastağan. Jalğız mergen de atınıñ basın bwrıp, qaşa jöneldi. Tım jaqındauğa batpay kele jatqan soldattar japa-tarmağay atqanda jañağı jalğız qayqañ ete qalğanday boldı. Sonda bizdiñ auıldıñ qarttarı: «Qayran Qwndaqbay-ay, oq tidi-au», – dep jılağan.  Söytip, quğınşılar men qaşqındar qırmen wzay berdi. Qwndaqbay batır qwtılıptı. Arağa kün salıp  «Batır aman!» degen habardı wzınqwlaq jetkizgende äkem Sarıbaydıñ janına jiılıp, küñkildesip otırğan üş-tört şaldıñ tüksigen qabağı jadırap sala bergen.

Sol şayqasta Qwndaqbay mergenniñ jigitterin alğa sap, olar wzap ketui üşin bir qora attı äskerdi  jalğız özi bögep kele jatqanın keyin bildik qoy. Mergenniñ oğı mült ketpeydi, sondıqtan ol bwrıla qalğanda ana jamannıñ bäri japalaqşa jalp etedi eken ğoy. Qır basındağı körinis äli künge köz aldımnan ketpeydi.
Osı äñgimeni aytqanda äkem bir kürsinip alatın. Ol kezde Balğalı degen şağın auılda twramız. Ülkender Qwndaqbay jaylı köp ayta bermeytin. Tek Orınbasar, Bölegen Qwndaqbaev degen bozbalalardı ülken kisiler «Öy, bandınıñ küşigi», – dep qağıtqanda «aq bozdı» jeñmen sürtip jürgen biz tüsinbeuşi edik. Keyin bildik. Olardıñ Qwndaqbay batırğa eş qatısı joq eken, tipti atalas ta emes. Tek soyı bölek, iri deneli, minezdi bozbalalardıñ qılığı men  familiyası ülkenderdiñ jüreginiñ tükpirindegi batırdıñ ör beynesin oyatıp, eske tüsirip jiberedi eken ğoy.
Qwndaqbay – Küreñbeldiñ añızı, bireuge – qılmısker, bireuge – dala Robin  Gudı. Közge ilingendi qalt jibermeytin qolmergen bolğan adam eken. Sovet ükimeti mergendi barınşa jağımsız etip sipattadı, wrı-qarığa, basbwzar bandığa telidi. Soğan el sengendey bolğanımen Qwndaqbay turalı qarttardıñ äñgimeleri kökeyde özgeşe oy tuğızatın. «Bandı» Qwndaqbay jaylı kölemdi maqalalar, körkem şığarmalar äli künge  neken-sayaq. Sondıqtan jwrt arasında qandı suşa şaşqan, taqımı keppegen wrı jaylı keñestik «derekterge» senetinder kezdesip qaladı.  Onday mälimetter sol kezde GPU-da qızmet etken adamdar jazıp ketken estelikterde de barşılıq. Jaraydı, ret-retimen aytalıq.
Qwndaqbay Tölendiwlı jasınan otarşılardıñ qara piğılına qarsı şıqqan adam eken. 2013 jılı  «Küreñbel qasireti» degen kitap şığarıp, mergendi Kindikbay degen esimmen bas keyipkerlerdiñ biri etip engizgen  Qwrmanbay Espenbetov ağamız el auzınan  Qwndaqbay jaylı köp derek jinaptı. Aytuınşa, 1916 –17 jıldarı Çerkassk qorğanın talqandap, sol aymaqtı qan sasıtqan ataman Annenkovtan qaşıp, bosqın bolğan Nayman auıldarın däl osı Qwndaqbay mergen Köksu, Satılı asuları arqılı Qıtayğa qaray ötkizip jibergen.  Aqtı türe quğan qızıldardıñ biligi kelgende de mañdayğa qızıl jwldız tağıp, şekeden qarağandardıñ qazaqtıñ şekesin qızdırmasın mergen birden tüsinipti. Söytip özi de arğı betke köşip ketken. Özine ğana mälim tau soqpaqtarı arqılı tuğan jerge jii kelip, elden habar alıp twradı. Bol'şevikterdiñ qazaqqa jasağan qiyanatın körip, köptegen auıldardı köşirip äketedi. El aşıqqanda kedeymen qolındağısın bölispegen baylardıñ malın aydap, jwrtqa ülestirip bergen. Kämpeskege wşırağan talay tülikti bir öñirden ekinşi öñirge qiqulay quıp, aşözegine tüse bastağan qazağına azıq etken. Mine, Qwndaqbaydıñ «wrlığı», «baukespeligi» osı. «Qwljada jata bermey, nege jortıp jürsiñ?» – degenderge aytqan: «Kelsem bireudiñ aqısın jegenderdi tezge saluğa, ne qwdayın wmıtqandardı jönge saluğa kelemin», – degen batır sertin Qwrmanbay ağa kitabına engizipti.  1917–31 jıldar aralığında Küreñbel,  Qapal mañınan köşip, qızıldar qiyanatınan qwtılğan köp qazaqtıñ araşaşısı – Qwndaqbay.
1919–21 jıldarı qazaqtı bir aştıqqa wrındırıp,  odan keyin «Kişi Qazannıñ» qazandığına quıra bastağan Sovet ükimetiniñ sayasatına qarsı bolğan qazaq köp. Tek osı Küreñbel ölkesinen ataqtı Tezek töreniñ wlı Qwdiyarhan, Mwrtazanıñ wrpağı Omar töre, qızıl qañlı Qwndaqbay sekildi biraz adam kädimgidey qarsılıq körsetken. GPU osılardıñ bärin bir-birine qosıp ülken bandı etip sipattay salğan. Sondıqtan Qwndaqbay Qwdiyarhan serikteriniñ tiziminde ataladı. Qolğa tüsken sarbazdardı tergegende de eli üşin küresken azamattardıñ esimin  bir-birimen baylanıstıruğa talpınğan. Professor Aman Şotaev pen ölketanuşı Azamat Aqılbekov WQK mwrağatındağı  qwjattardan Qwdiyarhannıñ 1930 jıldıñ 19 qaraşasında atu jazasına kesilgenin tauıp, anıqtağan eken.  № 4341 sol iste  Malaysarı audanı, № 7 auıldan wstalğan Qarabekov Bektastıñ tergeu hattamasındağı jauabı: «…Qwdiyarhan, balası Omar, Qwndaqbay, Nwrtazinov Omar, t.b. eşqanday da «bandit» emes, bärin de tanimın. Eşkimge tiisip körgen joq, al Sizder «banda» dep otırğan Älimjandarıñız bizge jolay da almaydı, qorqadı. Vintovkanı Twyaqbaev Ernazar ekeuimiz birge Almatıdan satıp aldıq. Añ aulauğa qoldanamız. Ükimetke ötkizu kerektigin bilmedik…».
Bwdan çekisterdiñ qaru asınğan qarapayım añşığa deyin bandı dep tirkey bergenin bayqaymız. Al, Omar töreniñ serigi bolıp, sonısı üşin qızıldıñ qiyanatın köp körgen Bektas aqsaqal beride, 1989 jılı 84 jasında qaytıs bolıptı. Qazağınıñ azattığı üşin küresken azamattardıñ bir-birine janaşır, ünemi baylanısta  bolğanı GPU qwjattarınsız-aq tüsinikti.
Qwdiyarhan atılğannan keyin Eralı töreniñ şöberesi Omar bol'şeviktermen 2 jılday küresedi. Qazaqtıñ qwrdımğa kete bastağanın körip atqa qonğan namıstı jigitterdiñ is-äreketine Omar töre wyıtqı boladı. Azamattardı aşındırğanı – az uaqıt işinde qazaqtıñ eki märte aştıqqa wrınğanı edi. Küreñbeldi jaylağan Jalayır, Qañlı, Suan bosıp, adam tözgisiz küyge tüsedi. Osı kezeñde eti tiri, jüreginiñ tügi bar batırlar eldi qwtqaruğa küş saladı. Biraz auıldardı Altınemel, Köksu  asuları arqılı Qıtayğa ötkizedi. Omar töre 1933 jılı köz jwmıptı.  Azamat Aqılbekov «Kajdıy stremit'sya k istokam…» degen jazbasında Omardıñ Keregetas degen jerde GPU qızmetkerleriniñ qarauılına ilikkenin aytadı. Añdığan jaudıñ tasadan atılğan oğı işten tiip, bwratıla qwlağan Omar töre jauları tönip kelgende: «Itter-ay, erkekşe aşıq kelmey, qatınşa qaltarıstan attıñdar-au. Attım seni, Qabıken!» – dep, köz jwmıptı. Jazuı solay ma, älde töre qarğısı tidi me, Qabıken köp wzamay qaytıs boladı. Bastaudan su işkende işine qwrt tüsip, ol da bwralıp,  qattı qinalıp ölipti.
Joğarıda atalğandardıñ, äsirese, Qwndaqbay Tölendiwlınıñ bol'şeviktermen qattı egeskenin, aldırmas jau bolğanın çekisterdiñ jazbalarınan-aq tüsinuge boladı. Batırdıñ esimi HH ğasırdıñ orta şeninde basılğan qazaqstandıq ÇK jaylı kitaptıñ barlığında bar. «Kazaqstan» baspasınan jarıq körgen  «Nezrimıy front» (1967 j.), «Çekistı Kazaqstana» (1971 j.)  jäne «Mı iz ÇK» degen kitaptarda Sovet ükimeti üşin ayanbay küresken ardagerlerdiñ estelikteri jinaqtalğan.  «Mı iz ÇK» kitabındağı F. Ivanovtıñ  «Prestuplenie v uroçişe Çuruk» attı oçerki Qwndaqbay bandısı jasadı delinip jürgen bir qılmıs jaylı.  Onda Qwndaqbaydıñ senimdi üş jigiti jas ökimettiñ jerine arnayı kelip, Balabekov degen belsendini asıp öltirip, eki künnen keyin qayta barıp mäyitin örtep jibergeni bayandaladı. Qaysar komotryad  bandılardan qaymıqpay, erlikpen qaza tabadı…
Endi  osı oqiğanıñ el işinde qalay aytılatınına nazar audarayıq. «Küreñbel qasiretinde» de bir uäkildiñ ölimi jaylı epizod bar. Jañağı Balabekov (kitapta familiya joq, bwl prototip boluı mümkin) kedeylerdiñ qız-kelinşegine maza bermeytin, küyeuin tapanşamen qorqıtıp, közinşe  äyelin zorlaytın ozbırdıñ naq özi bolğan eken. Sol uäkil Qiğaş degen jigittiñ äyeline tiisip, degenine jete almay sabap, basın jarıp ketedi. Auılda bolmağandarına barmağın şaynap, namıstanğan Asılbek bay, Hamza, Raqım, Qiğaş degen tört kisi älginiñ artınan quıp barıp,  Hamza  aqılı şolaq, aşuı tez uäkilmen jekpe-jekke şığadı. Jäne jeñse aman ketetinine uäde beredi.  Bir-birine  qamşı silteskende uäkildiñ şadır minez atı oyqastap, ala qaşadı da iesin  jarğa jığadı. Uäkil moynı üzilip öledi.  Jigitterdiñ qılmısı: «qandastıñ qanın, qarındastıñ jasın keşken albastınıñ soñı sen bol», – dep quray, ağaş jinap öz ajalımen ölgen uäkildiñ öligin örtep jiberip, alas jasağandarı.  Jäne bwl oqiğa,  Ivanov jazğanday, Aqtöbeşwrıqta (Şwrıqtıñ dwrıs atauı) emes, osı küngi  «Sarıbwlaq» sovhozınıñ №2 fermasınıñ mañında bolıptı.  Hamzalar uäkil süyeginiñ qaldığın,  at-äbzelderin jar tübine kömgen eken. Bertin kele sol jerden üzeñgi tabılıptı…
Sovet qızmetkerin  kim öltirgenin taba almay tığırıqqa tirelgen GPU basşıları Sarıözek mañındağı auıldardan 35 adamdı qamatadı. Solardıñ on altısı  jañağı  jigitter twratın «On ekinşi auıldan» eken. Mwnı estigen Asılbek bay men Hamza  öz erkimen miliciyağa barıp beriledi de auıldastarın bosatudı ötinedi.  Auıldas 16 adam azattıq alıptı, al özge auıldardan wstalğan 18 adam… olar iz-tüssiz joğalğan. «Bwl bolğan oqiğa. Hamzadan qalğan wrpaq bar. Bir nemeresi Taldıqorğanda twradı. Sol oqiğağa qatısqan, jekpe-jekti közben körgen Raqımnıñ tuıstarı da bar, Sarıözekte. Olardıñ Qwndaqbayğa eş qatısı bolmağan. Namıstan küyip ketken qarapayım qazaqtar ğoy», – deydi Qwrmanbay Espenbetov.
Bwl derek  Qwndaqbayğa osı ölkede bolğan barlıq oqiğanıñ teline bergenin däleldeydi. «Qasqırdıñ auzı jese de qan, jemese de qan». Derektermen tanısa tüsken sayın qazaq jigitterin eñ qattı şamırqandırğanı wjımdastırudıñ wranı da, aştıqtıñ ılañı da emes, qaragöz qarındastıñ körgen qorlığı ekenin tüsinesiñ. Çekisterdiñ jazbasındağı bandı Qwndaqbaymen «auızjalasqan kontra Omardıñ» da osınday bir oqiğası bar. Ol Bektas atanıñ esteliginde de sipattalğan. Onda  jigitterdiñ Matay tauınıñ etegindegi bir auılda 7 soldattıñ bas köterer 4 azamattı qılışpen turap tastap,  jas qızdardı bir kiizüyge jiıp, zorlap  jatqanınıñ üstinen tüskeni  aytıladı. Omar töreniñ  jigitteri jañağı altı orıs, bir tilmaş  tatardı qolğa tüsirip, auıl sırtına alıp şığıp,  laqşa baqırtıp bauızdaptı. Naqaq qan tökpeytin jigitter osını  «daqpırtı alısqa ketsin,  bol'şevikter estip, qazaq qızın qorlauğa qorıqsın», – dep jasağan eken.
General-mayor  A. Tileuliev jetekşilik etip, podpolkovnik       YA. YA. Milovanov, podpolkovnik     A. S. Ivanovtar qwrastırıp, 1980 jılı jarıq körgen «Otvetnıy udar» kitabındağı «Sadırbay i Mişa» degen oçerkte  bandınıñ ortasına satqındardıñ qalay engeni, 1930-31 jıldarı Qwndaqbaydıñ qır soñınan qalmağan Belyaev degenniñ otryadınıñ sarbazdarmen üş märte soğısqanı aytıladı. Sol şayqastardıñ birinde Belyaev tas-talqan bolıp jeñiledi. Qotırqay, Şağan tauları arasındağı Qarañğısay degen jerde Qwndaqbay soñına ergen eldi qwtqarıp, aman alıp ketedi. Sol atıs kezinde oq tiip ölgen iri qaranıñ süyegi, arbanıñ sınıqtarı bertinge deyin şaşılıp jatıptı.  Qolküres şeberi, Aziyanıñ bes dürkin çempionı Äbduäli Tastanov ağamız: «Şağan tauında «Qwndaqbay üñgiri» degen üñgir äli bar. Mergen jigitterimen osı üñgirdi talay märte panalağan eken. Bala künimizde sol üñgirdiñ işine kirip oynauşı edik», – deydi.
Qwndaqbay men qızıl otryadtıñ ekinşi qaqtığısı «Şaytansay» şatqalında bolğan. Sälim bay sekildi köptegen auqattı adamdı auılımen  Qwljağa aman jetkizip, aştıqtan qinalğan qazaqtıñ arasında esimi añızğa aynalğan Qwndaqbay batır Küreñbelge tağı kelip, Hasan Köpesbaywlınıñ el-jwrtın arğı betke asırmaq boladı. Auıldıñ köşkeli jatqanın bir satqın aytıp qoyıp, köş aranğa tap boladı. Eleñ-alañda  wyqıdağı jwrtqa oq boratqan otryad eşkimdi ayamaydı. Twtas auıldan üş-aq adam – Hasannıñ özi, bir balası jäne bir äyel tiri qaladı. Qwndaqbay jigittermen şegine atısıp äzer qwtılıptı. Twtqınğa tüsken Hasandı bol'şevikter abaqtığa jabadı, balasın jetimder üyine jiberedi. Osı wrıstan keyin GPU qızmetkerleri Taldıqorğandağı OGPU basşısı Ivanovqa «Qwndaqbay öldi, qwrttıq» dep esep berip, keyin ötirigi aşılıp, masqara boladı.
Üşinşi şayqas aştıq pen qorlıq süyegine ötken qazaq atqa qonıp, mergen qızılğa qarsı qol jinağan 1932 jılı,  Tülkilisay degen jerde bolğan. Qwndaqbay batırdıñ jasaq jinauın çekister «Aq gvardiyaşılardıñ tapsırması. Konokrad qazaq revolyuciyanı qaydan bilsin, aytaqpen jür» dep jazdı. Qıtay jaqtan tapsırma berip otırğan «ämirşisi» esebinde birese  aqtıñ orıs oficeri, birese  sol aqtardıñ sapında bolğan qapaldıq  Qanıbekov degen qazaq aytıladı.  Dese de otarşılarmen  15 jıldan asa uaqıt alısqan Qwndaqbayday er bireudiñ aytqanımen qol jinadı degenge senetinder az.
Tülkilisay şayqası jaylı jazba  mälimet joqtıñ qası. Çekister bwl jaylı aytqısı kelmegen. Esesine Tülkilisaydıñ basında «Kisiqırılğan» degen jer bar. Onıñ qasiretti tarihı el arasında auızdan auızğa aytılıp keledi.   Basşi auılında wzaq jıl wstazdıq etken Janqıdır Qıdırbaywlı osı oqiğanı äkesinen estigen qarttardıñ biri:
«Äkem Jienqwltegi Qıdırbaydan estidim, 1931-32 jıldıñ şaması bolsa kerek. Qwndaqbaydıñ jiğan jigitterine aştıqtan ıñırşağı şıqqan auıldar qosılıp Tülkilige köp halıq jinala bastaydı. Barıp körgen adam ol say biraz jürgen soñ üşke bölinetinin, olar  Tülkili, Terekti, Qızdıñ sayı dep atalatının biledi. Küngeyinde Basşi jazığı, teriskeyinde Qoğalı jatır. Terekti – twyıq say, tekşe jartastarğa tireledi. Al qalğan ekeuimen tau arasın jarıp ötip, Qıtayğa qaray şığuğa boladı.  Qwndaqbay eldi Qızdıñ sayınıñ basına, qatar jatqan Terekti biter twsqa toptastırsa kerek. Osı jerden qol jinaydı, arıp-aşıp kömek swray kelgen auıldardı toptastırıp, Satılı asuı arqılı arğı betke ötkizumen aynalısadı.  Qwndaqbaydan kömek swrağandar köp bolğan eken. Qaşıp-pısqan qazaqtıñ, Qwndaqbay jigitteriniñ Tülkiliniñ tübine jasırınğanın satqındar miliciyağa jetkizedi.  Tau işine jau qaydan kelsin  degen qamsız jwrt az küzet qoyıp, wyqığa ketken bir tünde qızıldar operaciyasın bastaydı.  Beyqam küzetşi de mızğıp ketse kerek, jaqın mañda qarañdap jürgenderdi bayqamaydı. Otryad komandiriniñ bwyrığımen soldattar bwqpantaylap kelip jaqın  mañdağı  jartastardıñ basına eki pulemet qoyadı. Tañ ata el üdere twrıp, qozğala bastağanda  eki pulemet saqıldap sala beredi. Qaltarısqa tığılıp ülgermegen qart, bala-şağa, qız-kelinşekterdi, jılqılardı qarşa borağan oq bauday tüsirip köp adam öledi. Tastardı panalap ülgergen az  jigit atısa bastaydı.  Pulemettiñ oğı  Qwndaqbayğa da tiip, jeñil jaralaydı.  Qwndaqbay atısıp otırıp 10-15 jigitpen sıtılıp ketedi. Jau qaştılağan otryad biren-saran tars etken mıltıqtıñ ünin öşirem dep ekilene tüskende tauda ortekeşe orğıp jüretin Qwndaqbay aynalıp, tu sırttarınan şığıptı. Mergen alıstan közdep, eki pulemetşini bir-bir oqpen jer jastandıradı. Mıltıq qaydan atılğanın tüsinbey ornınan köterilgen komotryad ta mwrttay wşadı.  Osıdan keyin mergen pulemetke wmtılğan soldattardı jalğız oqqa jalındırıp, mañına jolatpaydı. Oqbürker qarudan bir, komandirden eki ayırılıp esi şıqqan rotanı Qwndaqbaydıñ jigitteri qırıp salıp, qızıldardıñ azı ğana qaşıp qwtıladı. Al Qwndaqbaylar qwday saqtap tiri qalğan, jaralanğan adamdarın tezdetip jinap, Qıtayğa qaray jüredi. Ölgen adamdardı kömuge de mwrsattarı bolmaydı.
Tülkili basındağı qırğındı qoğalılıq  qazaqtar estip, üş-tört künnen keyin ölip jatqan  marqwmdardı sol mañğa taspen bastırıp, jerleydi. Al sol qandı oqiğadan keyin bwl jer «Kisiqırılğan» atalıp ketipti».
Tülkili şayqasındağı masqarasın  jasırmaq bolğan çekister joğarığa tağı da «Qwndaqbay bandınıñ közin joydıq» dep esep beredi. «Küreñbel qasiretine» bwl şayqas kirmepti. Avtorı: «Estidim. Biraq, naqtı derekter taba almadım. Tülkilisayda 1960 jıldarı da adam süyekteri şaşılıp jatqan eken», –  deydi. Ol kömusiz qalğan bayğws qazaqtıñ süyegi me, Qwndaqbay jusatıp salğan soldattardıñ süyegi me? Ölketanuşılar zerttep, anıqtaytın bir tüytkil osı.
Bol'şevikter jazbası boyınşa Qwndaqbay bol'şevikter oğınan qaza tapqan. Birde qızıl äskerdiñ operaciyası sätti bolıp, Qwndaqbay sarbazdarımen qorşauğa tüsedi. Bir-eki adamnıñ qwtılıp ketkeni  bolmasa bandı tügel  qırıladı… «Komotryad, snabjennıy podrobnımi svedeniyami o rastorjenii glavnıh sil banditov, vskore provel uspeşnuyu operaciyu. Mnogie banditı sdalis'. Kundakbay s naibolee vernımi svoimi prispeşnikami uşel k granice, no tam, v rayone Dubuna, bıl okrujen zaranee preduprejdennımi pograniçnikami i razgromlen. Tol'ko neskol'kim banditam udalos' vırvat'sya iz okrujeniya. Sam Kundakbay bıl ubit».  («Otvetnıy udar», 1980 jıl).
Mergenniñ qaza tapqanı jaylı äñgime el arasında da bar. Qwndaqbay rasımen qorşauğa tüsedi. Tek «banditterdiñ» bäri berile salmağan. Qarttardıñ aytuınşa, jigitterdi bwl jolı da Qwndaqbaydıñ mergendigi qwtqaradı. Ol eki serigimen jartasqa bekinip, qarañ etkendi qağıp tüsip, soldattarğa bas kötertpeydi. Osını paydalanıp sarbazdarı sıtılıp ketedi. Oğı tausılğanşa atısqan mergen sol jartastıñ basında san jaradan jantäsilim etedi. Kördiñiz be, halıq batırdıñ ras-ötirigi belgisiz ölimin de ör añızğa aynaldırğan!
El işinde Qwndaqbay tiri ketken, 60-jıldarı beri qaytqan qandastarmen birge oralıp, böten atı-jönmen Kerbwlaq audanındağı «Amangeldi» sovhozında twrıp, qartayıp köz jwmğan degen de äñgime bar.  Qwrmanbay Espenbetov osı añızdardıñ bärin joqqa şığarıp otır. Ol kisi: «Qwndaqbay Qwljağa aman-esen jetken, 40-jıldardağı Qıtaydağı wlt-azattıq soğısına qatısqan. Sol jaqta qaytıs bolğan. Mwnı arğı betten oralğan azamat, «Küreñbel qasireti» keyipkerleriniñ biri qaraqalpaq Ermwrattıñ balası Aqantaydıñ auzınan estigen adamdar bar. Aqantay arğı bette batırdıñ senimdi serigi bolğan», – deydi. Sol Aqantay Ermwratwlınıñ aytuınşa, Qwndaqbay qalıñ qıtaydıñ da jüregin şaylıqtırıp, arğı bette de añızğa aynalıptı. Ol bılay bolğan eken: wlt-azattıq soğısta Qwndaqbay özine wzaq uaqıt adal dos äri audarmaşı bolğan Üysindi (YU-sun') tün ortasında  qıtay sarbazdarınıñ qosınına jiberip, mıltıqtarınıñ oqatarın (boek) büldirtedi.  Sodan keyin özi sol äskerdiñ ortasına sap ete qaladı. Mıltığın köldeneñ wstap erkin  kele jatqan qazaqtı körgen qıtay soldattarı qarularına jarmasıp, ata bastaydı. Biraq san mıltıqtıñ birinen tırs etken dıbıs şıqpaydı. Qwndaqbay bolsa jalğız mıltıqpen ses körsetip, qalıñ qıtaydı otırğızıp ketipti. Sodan keyin qıtaylar arasında mıltıq oğı darımaytın kökjalday kieli, köziniñ otı bar  batır turalı añız taraptı.
Mine, barı osı. Qoldağı kitaptarda, tarihi jazbalarda Qwndaqbay Tölendiwlı jaylı mälimet öte az. Jeke zerttep jürgen ölketanuşılar, tarihşılar bolsa tapqan qwjattarın jariyalap, dalanıñ batır wlı jaylı elge bildire tüsse ğajap bolar edi. Al, äzirge ol – aqiqatınan añızı basım twlğa. 95 jıl degende Keykiniñ ketpenmen şabılğan basına qolımız jetti-au, äyteuir, al Qwndaqbaydıñ süyegi qayda qaldı? Şatqalda qaza tapsa qay twsqa qanı tamdı, Qıtayda köz jwmsa molası qayda? Ata-äkelerimiz esimin qwlağımızğa sıbırlap aytqan batır esimin wrpağımız  bilip jürui üşin oğan nege bir eskertkiş qoymaymız nemese köşe atın berip, däriptemeymiz? Älde qazaq täuelsiz bolğalı şirek ğasır ötse de Qwndaqbay «bandı» bolıp qala bere me?
Barlıq oqiğa osı Jetisu jerinde bolğandıqtan Qwndaqbayğa qatıstı tarihtağı jağımdı-jağımsız keyipkerlerdiñ bäriniñ wrpaqtarı  osı jerde ösken, öngen. Sondıqtan, pikir de, közqaras ta ärtürli boluı zañdılıq. Biraq «Äke üşin bala jauap bermeydi» degendi qaperde wstap, bir närseni eskeru kerek.  Keñes ükimetine qarsı soğıstardıñ Jetisuda da bolğanı, onıñ qol-basşıları, sardarları, dañqtı sarbazdarı da bolğanı – aqiqat.  Biz solardıñ eñ ataqtısı, talay aştıñ auzına su tamızıp aman alıp qalğan,  mekenin qorğağan kökjalday jelke küjireytip, kün-tün tınbay jortıp, talay auıldı qorlıq-zorlıqtan qwtqarğan Qwndaqbaydı da jete tani almay jatırmız.

S. Seyfullinniñ şığarmasındağı Kudryakov degen jalğız kulaktı Abdolla Qarsaqbaev ağamızdıñ «Daladağı quğın» fil'minde qalıñ äsker ertken dala batırı Qwdirege aynaldıruında bir sır bar-au… Tau şatqalı arqılı Qıtayğa ötip qaytıp oralu, eki pulemet sekildi detal'dar Jetisudı meñzeydi-au, Qwdire Qwndaqbaydıñ prototipi emes pe eken dep oylaymın keyde…  Älde bwl rejisserdiñ Qwlan Keykige somdağan eskertkişi me eken, älde  mañğıstaulıq Qwrmaş mergendi el wmıtpasın  degeni… Älde biz äli bilmeytin mıñ Qwndaqbay-Keyki-Qwrmaş-Orazdardıñ bäriniñ ruhına bir tuındı arnadı rejisser ağamız…
Sayasat mwrnınan jetelegen qızıl hamitterdiñ däuiri ötkeli qaşan, al biz  Keñes zamanında  Abdolla ağamız ekrannan älemge aytqızğan «Erkin dalanıñ batırı» degen sözdi qaytalauğa qaymığamız!  Hamitke «Men qazaq degen el bolğım keledi!», – deuşi me edi Qwdire?..
Serik Äbikenwlı,
jurnalist.

zhetysu-gazeti.kz