|  |  | 

Köz qaras Tarih

Şarqi Türkistan men Çin Türkistannıñ astırtın ayqası

Orda Eldec sureti.Orda Eldec sureti.

Şarqi Türkistan- شارقي تۇركىستان
Çin Türkistan- چين تۇركىستان

Şıñ dubnnıñ şıñjañdı on bir jıl bilep-tösteu kezeñi Şığıs Türkistandağı sovettik mädeni, sayasi, ekonomikalıq qwbılıstı öte qoyulatıp jiberdi. YAñ Zıñ Şin men Jin Şu Ringe qarağanda Şıñ duban sovettik bilikke sayasi “esigin” aşıp işki qıtaymen arasın alıstattı. Sonımen birge işki qıtaydan keletin qaptağan qalıñ qıtay migranttardı keri qaytardı, onımen qoymay ortalıq ükimet nwsqauına boysınbay, ortalıq biliktiñ narazılığına qaramay jeke aumaqtıq konstituciya jasadı, jeke bayraq, jeke änwran, jeke valyuta şığardı. Dixuada (Ürijide) Orıs jäne Qıtay tilinde sabaq beretin sayasi, äskeri instituttar, mektepter payda boldı. Kerek deseñiz orıs tili ekinşi tilge aynaldı. Şıñ duban işki qıtayğa wşıp baruın birjolata toqtatıp Mäskeuge jiı barğıştap ketti jäne Mäskeu ükimeti astırtın qarjılandırğan Gomindañ ükimetiniñ közine süyel bolğan älsiz de az sandı qıtay kömenesterimen de jaqsı baylanıs jasap, olardıñ betke wstar adamdarın arnayı Dixuağa (Ürimjige) da aldırttı. Mäskeu biligine narazı bolıp Şığıs Türkistanğa qonıstanğan antisovetşil, antikömenesşil sayasatkerlerdi Şıñ duban wsağanın wstap, atqanın atıp, atpağanın topıraqqa tiridey kömip közin joydı. Mäskeu kömekke jibergen twlğalarğa biik märtebe berip sayasi qolğanatı qıldı. Mäskeu Şığıs Türkistannıñ künşığıs qaqpası Qwmıl ualayatınıñ aumağına äskeri äue bazasın qwrdı, sonıñ ıpqalında İşki qıtaydan eşkim rwqsatsız attap kire almadı. Bwl faktor Şığıs Türkistandağı Sovetşil “Şarqi Türkistannıñ” payda boluı men sayasi küşke aylalıp ketuine aparıp soqtı. Şıñ dubannıñ sovetşil sayasatınan üreylengen Ortalıq Gomindañ ükimeti Şığıs Türkistannan ayırılıp qalmas üşin şetelge ketken nemese Şıñ dubanmen teketiresip işki qıtayğa qonıs audarğan Şığıs Türkistandıq twlğalardı özine tartıp, olarmen sanasa bastadı, olardı art-artınan ortalıq ükimetke şaqırıp olarğa biik mänsap berip solar arqılı Şığıs Türkistanğa astırtın ügit jasağısı keldi. Nankin siyaqtı ortalıq Gomindannıñ astanasında gazet-jurnal şığarıp Şığıs Türkistandıqtardıñ “Mäskeuge, Şıñ dubanğa, Kömenesterge senbeuine” näsiqattadı. Ortalıq Gomindañ ükimeti bir mezgil “Çin Türkistan” qadamına baruı osı kezeñde bastaldı. Onısı sayasi şarasızdıqtan nemese Şıñjañdı Sovetşil, Mäskeuşil Türkistandıqtardan köri demokratiyalı ortalıq qıtayşıl Türkistanğa betbwrğızu, aldausıratu kerek boldı.
Keyin Şıñ duban men Mäskeudiñ ara qatınası arazdıqqa wlastı. Şıñ duban Şığıs Türkistandağı sovettik twlğalar men ärtürli sovettik küşterdi bir künde-aq şekaradan şığarıp olarmen sayasi, mädeni baylanısta bolğan Şığıs Türkistandıqtardı abaqtığa toğıttı. Ortalıq Gomindañ ükimetine qayta jalt berip şıñjañdağı sovetşil küşterdi qiday sıpırdı. Mäskeu de qwr jatpay Şıñ duban ükimetine qarata oq atqan Şığıs Türkistandağı wlt-azattıq qozğalıstardı astırtın qoldap solar arqılı Şıñ dubanmen “esep ayırıspaq” boldı. Bwnıñ soñğı nätijesi sovettik negiz ben qolpaştaudağı “Şarqi Türkistan ükimetin” düniege äkeldi. Bwl qwblıs ortalıq Gomindañnıñ wyqısın qaşırdı, öytkeni, şıñjañdağı ortalıq ükimetke qayta qarağan Şıñ duban kezindegi qaldıq äskeri küşter, sayasi qwrlımdar qauqarı joq, soqqığa şıdamaytın edi, alda jalda Şarqilar Manas özeinen ötip Dixuağa(Ürimjige) basıp kirse tipten nasırğa şabadı, sorlağannıñ kökesi sonda dey kele şarasızdıqtan sayasi sauda jasap äkkilikke salınıp, sayasi ädis-aylamen şeşudi qolğa ala bastadı. Eñ äueli Şarqidıñ artqı tiregi Mäskeumen qwpiya ımırağa keldi, sol arqılı Şarqi äskerin Manas boyında ilgerletpey toruıldatıp qoydı, tağı somen Şarqi äskeriniñ jartısın eöp azamattardı auılına qaytartıp jasaq küşin seyiltti. İşki jaqtan Nänkinde sonau jıldarı jinap alğan Şığıs Türkistandıqtarğa dereu Dixuada (Ürimjide) ülken mänsap berip jeti ualayattağı xalıqtıñ üş ualayattağı sovettik Şarqiğa ün qosıp birigip ketuiniñ aldın tostı. Bir mezgil “Şarqi Türkistan”ğa qarsı “Çin Türkistan” yağni Qıtay-Türkistan ügit-näsiqatın jasadı, qwjattar, qwrltay kerme tuları, sayasi sabaqtar bärinde uaqıtşa “Çin Türkistan” wranın köterdi. Çin-Türkistandı- sovetten de “demokratiyalı, adam qwqın qorğaydı, är xalıqtıñ wlttıq qwndılığın zañdı qorğauğa aladı, jergilikti xalıqqa sayasi, äkimşilik mänsap köptep beriledi, jalañ qıtay wltşıldığı jasalmaydı, kemsitu bolmaydı, teñsizdikkke jol joq, tb” degen ügit-näsiqat jelşe guledi. İşki qıtayda 8 jıl jürgen Jolbarıs ta, türli sebeptermen ortalıq ükimet qwramına ornıqqan Aysabek, Imn Bwğra, Masğwdtar da osı kezeñde Nänkindegi ükimetten Dixuağa (Ürimjige) jötkeledi, olarğa mañızdı mänsap tağayındaladı.
Manas özenindegi äskeri küşin qayta rettep alğan Şarqi Türkistan uaqıtşa ükimeti bwl kezde Äliqan Töreni twtqiıldan “joğaltıp” alıp säl dağdarıp twrğan kezi edi. Ürimjidegi türmeden şığa salıp wşaqpen Qwljağa wşıp bara sap eki-üş aydan soñ Şarqi Türkistannıñ basına törağa bolıp otıra salğan Aqmetjan Qasmidı ärine tüsinbey qalğan boluı da mümkin. Bwl kezeñ “Şarqi Türkistan uaqıtşa ükimeti” atauın jäne “azat şarqi türkistan” atauımen şıqqan gazet-jurnaldardı birjolata özgertip jatqan kürdeli özgerister kezi edi. Qısqa mezgilde öte ülken küşke aynalğan “Şarqidıñ” endi jeli şıqqan dop qwsap bırısıp bara jatqan twsı. Sovetşil Şarqilar “azattıqtı emes, joğarı avtonomiyanı alsaq dep qolımızğa lajısızdan qaru aldıq” degenge sendirip, ortalıq Gomindañ ükimetiniñ Dixuağa (Ürimjige) endi ornığıp jatqan sayasi küşterimen ekijaqtı kelsim jasasu oyın aşıq aytqan “qızıqtı däuir” edi. Sonımen ne kerek köp ötpey “Birikken Ükimet” qwrıldı. Üş ualayat öz ökiletterin, Jeti ualayat öz ökiletterin wsınadı. Bwl kez- “Şarqi Türkistanşıldar” men “Çin Türkistanşıldar” tartısınıñ eñ qızğan kezi edi. Bir-birlerine arız beru, domalaq qağaz jazu, astırtın soqqığa jığu, soğıp ketu, ereuil jasap narazı bolu jilegen kez. Bir-biriniñ ökiletti twlğaların moyındamay aqır ayağı “Birikken Ükimet” tarap ketti. Bwnday oqiğa Nänki men Mäskeu ükimetine “bala baqşadağı balalardıñ töbelesi” siyaqtı qızıqtı “oyın” boldı. Eki iri eldiñ sayasi “keregine” aynalğan “Türkistan” wranı osılay ırdu-dırdudan, jik-jikke bölinuden köz aşpauğa äkep soqtı. Nänkindegi Gomindañ ükimeti “Şıñjañ Mäselesi” üşin qattı alañdaulı edi, özi qwjat qabıldap ügittegen “Çin Türkistan” wranınıñ älsiz de bolsa “jemis” bergenine sayasi quanışı mol edi, desede teristikte küşeyip kele jatqan MAO ükimetiniñ mäselesin şeşu tipten alañdatatın. Öytkeni, Mäskeu “Şarqi Türkistan” arqılı esep ayırspasa da “MAO ÜKİMET”i arqılı esep ayırısatını ap-anıq edi.

Suretke tüsinik: Şarqi Türkistan ükimeti şığarğan wlttıq aqşa. Kelesi biri, Çin Türkistan ügiti gulep twrğan kezde şıqqan Şıñjaq aqşası. (betinde Çin Türkistan jazuı bar)

ORDA Eldes
04.01.2017

Related Articles

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • …oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız.

    Äleumettik jelide osı otandasımızdı qızu talqılap jatır eken. Köbi sın aytıp jatır. Video jazbanıñ tolıq nwsqası joq, pikir-talas tudırğan böligi ğana tarap jatır eken. Soğan baylanıstı öz oyımdı ayta ketpekşimin: Birinşi, otandasımızdıñ videosı, fotosı äleumettik jelide jeldey esip tarap jatır. Ol azamattıñ (azamatşanıñ) jeke qwpiyası sanalatın fotosı, video jazbası kimniñ rwqsatımen tarap jatır eken? Öz basım osı posttı jazu üşin ol azamattıñ (azamatşanıñ) videodağı beynesin qara boyaumen öşirip tastaudı jön kördim. Jäne rwqsatınsız foto beynesin jeke paraqşama salğanım üşin odan keşirim swraymın. Dini wstanımı, oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız. Ekinşi, otandasımızdıñ dini wstanımına baylanıstı aytqan sözderi qoğamda qattı pikir tudırğan eken. Tipti onı “wlt dwşpanı”

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: