اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو “امەريكا داۋىسى“ راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ۆاشينگتوننىڭ يرانعا، ونىڭ يادرولىق باعدارلاماسى مەن ايماقتاعى رولىنە قاتىستى جاڭا ساياساتىنىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرىپ بەردى.
مامىردىڭ 8-ءى كۇنى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ 2015 جىلى قول قويىلعان ءارى “بىرلەسكەن جان-جاقتى ءىس-قيمىل جوسپارى” دەگەن اتاۋ العان يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى كەلىسىمنەن اقش شىعادى دەپ مالىمدەگەن ەدى. 5+1 دەپ اتالعان (گەرمانيا جانە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى: اقش، رەسەي، قىتاي، ۇلىبريتانيا، فرانتسيانىڭ يرانمەن مامىلەسى) كەلىسسوزى دەپ تە اتالاتىن جوسپار بويىنشا اۋەلدە يراندا بايىتىلعان ۋراننىڭ كوپ بولىگى شەتەلگە شىعارىلاتىن بولادى، بىراق ىدىراعىش ماتەريالداردى بايىتۋ قۇقىعىنسىز جۇمىس ىستەيتىن عىلىمي ورتالىققا اينالادى دەپ كەلىسىلگەن فاردو يادرولىق وتىن بايىتۋ ورتالىعىنان وزگە يادرولىق نىسانداردىڭ ءبارى بۇرىنعى كۇيىندە قالادى، ياعني بۇزىلمايدى دەپ قاراستىرىلعان. كەلىسىم كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن يراننان حالىقارالىق سانكتسيالار دا الىنىپ تاستالعان.
اقش پرەزيدەنتىنىڭ شەشىمى 5+1 كەلىسىمىنە مۇشە وزگە ەلدەردىڭ سىنىنا ۇلاستى. ول كەزدە يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قاتىستى كەلىسىمگە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى (ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، قىتاي جانە رەسەي) مەن گەرمانيا قاتىسقان. پاريج، بەرلين جانە ماسكەۋدىڭ “ەندى نە بولماق؟” دەپ سۇراعىنا جاۋاپ اقش كەلىسىمنەن شىققاننان سوڭ ەكى اپتادان كەيىن جاريالاندى. اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو يرانعا قاراتا “تالقانداۋ” دەگەن ءسوزدى قولدانىپ، قاتاڭ ءىس-قيمىل باعدارلاماسىن تانىستىردى. بۇل ءسوز جاڭا سىنعا ۇلاستى، بىراق مايك پومپەونىڭ مالىمدەمەسىندە “تالقانداۋ”سوزىنەن بولەك، يرانعا قاتىستى جاڭا قاۋىپسىزدىك كەلىسىمى اياسىندا قاراستىرىلۋى ءتيىس 12 شارت جاريالاندى.
يران ماگاتە-گە (حالىقارالىق اتوم ەنەرگەتيكاسى اگەنتتىگى – رەد.) ءوزىنىڭ بۇرىنعى يادرولىق باعدارلاماسىنىڭ تاريحى مەن اۋقىمىن تولىق اشىپ كورسەتۋى ءتيىس. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ باقىلاۋىمەن بۇل سالاداعى كەز-كەلگەن جۇمىستى توقتاتۋى ءتيىس. يادرولىق ماتەريالداردى بايىتۋ جانە ءپلۋتونيدى قايتا وڭدەۋ سالاسىنداعى كەز-كەلگەن جۇمىستى توقتاتىپ، رەاكتوردى جابۋى ءتيىس. يرانعا قويىلعان ءۇشىنشى تالاپ – ماگاتە ينسپەكتورلارىنىڭ نىسانداردى ەشبىر شارتسىز جانە شەكتەۋسىز تەكسەرۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ. يران، اسىرەسە، يادرولىق وقتۇمسىق تاسىمالداۋعا قابىلەتتى بالليستيكالىق زىمىرانداردى دامىتۋ باعدارلاماسىن توقتاتۋى ءتيىس. بەسىنشى تارماق يراندى قازىر بۇل ەلدە قاماۋدا وتىرعان امەريكالىق ازاماتتار مەن اقش-قا وداقتاس ەلدەردىڭ ازاماتتارىن تۇگەل بوساتۋعا مىندەتتەيدى. التىنشىدان، يران تاياۋ شىعىستاعى تەررورلىق توپتاردى قارجىلاندىرۋدى توقتاتۋى ءتيىس. بۇعان قوسا، يران يراك ۇكىمەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇرمەتتەپ، ەلدەگى شيت توپتارىن قارۋسىزداندىرۋعا بوگەت جاساماۋى جانە سيريادان اسكەرىن اكەتۋى ءتيىس. تەگەراننان ايماقتاعى كورشىلەرىنە، ونىڭ ىشىندە يزرايلگە سەس كورسەتۋدى توقتاتىپ، كەمە قاتىناسىن قامتاماسىز ەتىپ، كيبەرنەتيكالىق شابۋىلداردان باس تارتۋىن تالاپ ەتەدى.
مايك پومپەو “امەريكا داۋىسى” راديوسىنىڭ پارسى قىزمەتىنىڭ ديرەكتورى سەتارەگ سەيگكە جوسپاردىڭ نەگىزگى تارماقتارى تۋرالى ايتىپ بەردى.
– مەملەكەتتىك حاتشى رەتىندە سويلەگەن العاشقى سوزىڭىزدە يران جايلى ايتۋدى ۇيعاردىڭىز. نەلىكتەن يران جايلى؟ بۇل قازىر ەڭ وزەكتى ءارى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە بولعاندىقتان با؟
– ەكەۋى دە. پرەزيدەنت مۇنى تاياۋ شىعىستاعى تۇراقتىلىققا، دەمەك، اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە دە تونەتىن ۇلكەن قاتەر رەتىندە قاراستىرادى. بۇعان قوسا، ول يران حالقىنىڭ قانداي جاعدايعا تاپ بولعانىن كورىپ وتىر ءارى امەريكا بۇل جاعدايدى وزگەرتە الادى دەپ سانايدى. ول الدىڭعى اكىمشىلىك قول قويعان كەلىسىم ەشبىر مۇددەگە – يران حالقىنىڭ مۇددەسىنە دە، تاياۋ شىعىستاعى تۇراقتىلىق مۇددەسىنە دە، اشىعىن ايتقاندا، امەريكا مۇددەسىنە دە سايكەس ەمەس دەپ تالاي مالىمدەگەن. ول كىسى ءۇشىن بۇل – باسىمدىققا يە ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان مەملەكەتتىك حاتشى رەتىندەگى العاشقى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ پرەزيدەنت ترامپتىڭ ءبىز بۇل پروبلەمانى ءۇش اسپەكتىدە دە جاقسارتا الامىز دەگەن پىكىرىن بايانداپ بەرۋدى ءجون كوردىم.
– ۇسىنىلعان جاڭا قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنىڭ تۇپكى ماقساتى قانداي؟ ادەپكىدە قابىلدانعان بىرلەسكەن جان-جاقتى ءىس-قيمىل جوسپارىنان ونىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
– ايىرماشىلىعى وتە ۇلكەن. ماسشتابى جاعىنان دا، مەنىڭشە، ماقساتى دا جاعىنان مۇلدە وزگەشە. الدىڭعى كەلىسىمدە مۇلدە تايىز شارتتار قاراستىرىلعان. ول يران رەجيمى ءوزىنىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنا قىرۋار قارجى جۇمساپ وتىر. سوندىقتان مۇنى توقتاتۋ – ابىرويلى ماقسات دەپ ايتۋعا بولاتىن تالپىنىس. بىراق يران رەجيمى يادرولىق باعدارلاماسىمەن عانا ەمەس، ودان دا ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. ولار مۇسىلمان ەلدەرىن زىمىراندارمەن اتقىلاپ، ءوز حالقىنىڭ قۇقىعىن اياققا تاپتاپ وتىر.
مۇنىڭ ءبارى پرەزيدەنت ترامپتى قاتتى تولعاندىرادى. سوندىقتان ول كىسىنىڭ تۇسىنىگىندە – ەگەر ءبىز قايتادان باستايتىن بولساق، نەگىزگى دۇنيەلەردەن باستاۋىمىز كەرەك. مەن تانىستىرعان 12 شارتتىڭ ماقساتى ايقىن. ءبىز يران باسشىلىعىنان كوپ نارسە تالاپ ەتىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىز ولارعا وزدەرىڭدى دەنى دۇرىس مەملەكەت باسشىلارى رەتىندە ۇستاڭدار، ياعني حالقىڭدى توناما، سيريا، يەمەن، ليۆان، يراكتاعى اۆانتيۋرالارعا قارجى شاشپا، حالقىڭدى العا جەتەلە، ۇلى ەلگە اينالدىر، قولدارىڭدا بار رەسۋرستاردى وسىعان پايدالان دەپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ قويار تالابىمىز وسى عانا.
– “يران وزگە ەلدەردىڭ ىشكى ىسىنە كيلىككەنىن دوعارۋى ءتيىس” دەگەن تالاپ جاڭا قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنىڭ ءبىر بولىگى بولا ما؟
– ءيا، ءبىز وسىنى وتىندىك. ءبىز ولاردان الەمگە تەررور تاراتۋىن توقتاتۋىن، يراكتا قارۋلى توپتار قۇرماۋدى، يراننىڭ دوللارمەن جينالعان رەزەرۆتەرىن سيرياداعى سوعىسقا جۇمساماۋدى، ادامدارىن ول جاققا جىبەرمەۋدى وتىندىك. بۇل تاياۋ شىعىس قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن دە، يراننىڭ ءوزى ءۇشىن دە جاقسى ەمەس. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – يرانعا بىرقاتار شارتتار قويىپ، ولاردى ورىنداۋعا، ياعني ءوزىن دۇرىس ەل رەتىندە ۇستاي باستاۋعا ماجبۇرلەۋ. سوندىقتان ەگەر ولار بۇل تالاپتاردى ورىنداسا… ولار دەپ وتىرعانىم – يران حالقى ەمەس، ولار – بيلىككە كەلىپ الىپ [ەلگە] وسىنشاما زيان كەلتىرگەن يران باسشىلارى. ەگەر ءبىز ولاردى مۇنىڭ ءبارىن توقتاتۋعا ماجبۇرلەي الاتىنداي شارتتار قويساق، بۇل يران حالقىنىڭ وراسان زور جەتىستىگى بولادى، امەريكالىقتار ول جاققا ەمىن-ەركىن بارا الادى، دوس ءارى وداقتاس ەلدەر رەتىندە جەتىستىككە بىرگە جەتەتىن بولامىز.
– ادام قۇقىعى تۋرالى ءسال كەيىنىرەك اڭگىمەلەسەمىز. ال ازىرشە جاڭا قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنا، ياعني يراننان اسكەري نىساندارىنا حالىقارالىق ينسپەكتورلاردى كىرگىزۋىن تالاپ ەتۋگە قاتىستى ماسەلە جايلى جالعاستىرساق. جاڭا قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنا بۇل تا تارماق ەنگىزىلە مە؟
– البەتتە. يراننىڭ راديواكتيۆتى ماتەريالداردى پايدالانۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ءبىز ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى سياقتى يراننىڭ دا ىدىراعىش ماتەريالدارمەن جۇمىس ىستەۋ، ۋراندى بايىتۋ مۇمكىندىگى، پلۋتوني وندىرەتىن نىسانى بولعانى دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىز. ەگەر ولار اتوم باعدارلاماسىن بەيبىت ماقساتتا دامىتقىسى كەلسە، مارحابات، ولار بۇل ماتەريالداردى يمپورتتاي الادى. وزگە ەلدەردىڭ ءبارى سولاي ىستەپ وتىر، الەمنىڭ كوپ ەلىندە وسى سحەما جۇمىس ىستەيدى. ال بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن، يران بۇل تالاپتاردى بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىرعانىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن اسكەري نىساندار مەن زەرتحانالارعا، ەرتەرەكتە يران باعدارلاماسىندا پايدالانىلعان ورىنداردىڭ بارىندە ينسپەكتسيا جۇرگىزىلەدى.
– ءسىز ادام قۇقىعى ماسەلەسىن دە قوزعادىڭىز. يراندا ۇكىمەتكە قارسى شەرۋلەر ءوتىپ جاتىر. بۇل جايلى نە ويلايسىز؟ بۇل نارازىلىق اكتسيالارىنا دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟ نارازىلاردى اقش قولداي الا ما؟
– ءبىز ولارعا مورالدىق قولداۋ تانىتا الامىز. بىراق مەنىڭشە، شەشىمدى يران حالقىنىڭ ءوزى قابىلداۋى ءتيىس. نارازىلىق بىرنەشە ايدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. كەيدە شاعىن توپ ادام عانا شىعىپ، كەيدە بۇل جاپپاي نارازىلىققا ۇلاسىپ جاتىر. نارازىلىق اكتسيالارى كوبىنەسە كەيىنگى كەزدە ءدال مەن ايتقان نارسەگە، ياعني ەلدىڭ بايلىعىن يراننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا نەمەسە تەگەراندا، يا بولماسا وزگە بولىگىندە تۇراتىن قاراپايىم تۇرعىندارعا ەمەس، كاسەم سۇلەيمانيگە (يراننىڭ شەتەلدەگى قۇپيا وپەراتسيالارى مەن حاماس پەن “حەزبوللا” توپتارىنا قولداۋ كورسەتۋىنە جاۋاپتى گەنەرال – ازاتتىق) بەرىپ جاتقانىنا بايلانىستى ورىستەپ وتىر. ەل بايلىعى ءجون-جوسىقسىز شاشىلىپ جاتىر، ال قاراپايىم يراندىقتار جاس جىگىتتەردى سوعىس پەن اجال وتىنە جىبەرۋگە ءماجبۇر. ەگەر يران بيلىگى مىنا قىلىعىن وزگەرتسە، حالىق تۇراقتىلىقتا جانە بايلىقتا ءومىر سۇرەر ەدى. ال رەجيمدى اۋىستىرۋ تۋرالى سۇراعىڭىزعا كەلسەك، جوق، ءبىز رەجيمدى اۋىستىرۋ تۋرالى ءسوز قوزعاپ وتىرعان جوقپىز. ءبىز يران رەجيمى ءوز حالقىنىڭ شىن مانىندە نەنى قالايتىنىن ەسكەرىپ قىلىعىن وزگەرتۋى ءتيىس دەپ وتىرمىز.
پىكىر قالدىرۋ