kerey.kz
1920-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقستاننىڭ بەس وبلىسى اتاپ ايتقاندا پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا، قاراعاندى،شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەرى رەسەيگە وتكەلى جاتقاندا الىپ قالعان كىم ەدى؟! ول-سماعۇل سادۋاقاسوۆ بولاتىن. «سيبيرزەمكوم»-عا قازاق جەرلەرىن راسىمدەپ جاتقانىن ەستىگەن سماعۇل ءبىر كۇننىڭ ىشىندە سەمەيدەگى جەرگىلىكتى جەر باسقارماسىنا ايماقتىق مارتەبە بەرىپ 5 وبلىستى امان الىپ قالدى.
تاريحتى تۇگەندەۋ، وتكەننىڭ شەجىرەسىن كەيىنگە جالعاۋ – اتادان بالاعا جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر. شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى سانالادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»(1). پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە
ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى» مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداستىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى
كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە مەن دە سولاي ويلادىم. اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى سول كەزدەگى س.م. كيروۆ اتىنداعى كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان، بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ بابامىزدان دا اسقان
ول كىم دەيسىز عوي، تۋراسىن ايتسام ول ساعات زاقانقىزى. توقسانىنشى جىلدارداعى العاشقى كوش موڭعوليا قازاقتارتارىنان باستالعان. سول كوشتى العاش باستاعان ادام ساعات زاقانقىزى. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. جارعاق قۇلاعى جاستتىققا تيمەي، سوناۋ قيىن-قىستاۋ زامانىندا الىستاعى اعايىنداردىڭ جولىن اشقان وسى ادامدى قازاقتىڭ قاھارمان قىزى اتاۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. “كوش باسشىسىمەن كورىكتى” “كورگەنى جاقسى كوش باستار” دەيدى اتام قازاق. وسى ەكى اۋىز ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ قاراساق، وندا، ۇلكەن ءمان ماعىنا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. بۇرىنعى اۋىل كوشىنىڭ وزىندە، كوش باسشىلارى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءورىسىنىڭ جاعدايىنا قاراي، ءار مەزگىلدەگى اۋارايىنىڭ وزگەرىسىنە ساي، كوشىپ قونۋدا ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلار ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەسە، موڭعوليادا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ءبىر جارىم عاسىر عۇمىر كەشكەن ەل جەرىنەن ،
ءجۇز ەلۋ جىل! بيىل كەنەسارى حاننىڭ ءشايىت بولعانىنا ءبىر ءجۇز ەلۋ جىل تولدى. كەنەسارى عانا ەمەس. ناۋرىزباي باحادۇر سۇلتان، ەرجان سۇلتان، قۇدايمەندە سۇلتان. قىپشاق يمان باتىر، تاما قۇرمان باتىر، دۋلات بۇعىباي باتىر، دۋلات جاۋعاش باتىر، دۋلات مەدەۋ بي، قىلىشتىڭ ءجۇزى، نايزانىڭ سۇڭگىسى بولعان تاعى قانشاما ازامات. قازاق ورداسىنىڭ ەڭ سوڭعى جاراقتى جاساعىندا قالعان ءۇش مىڭنان استام الامان. ءبارى دە ءشايىت بولدى.كەنەسارى حاننىڭ، ونىڭ ەڭ سوڭعى جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ قاسيەتتى قانى شاشىلعان اقىرعى ساعاتتا ءتورت عاسىر بويى تورە تاڭبالى قىزىل تۋى جەلبىرەگەن ۇلى مەملەكەت قازاق ورداسى شايقالىپ بارىپ قۇلادى. الاش بالاسى سوناۋ ءۇيسىن، عۇن، تۇرىك زامانىنان تارتىلعان، التىن ورداعا جالعاسقان، قازاق ورداسىنا ۇلاسقان، ورتالىق ازيا توسىندە جيىرما عاسىردان استام، عالامات ۇزاق ۋاقىت
پىكىر قالدىرۋ