باۋىرىم اقىمەت!

11 ماۋسىمدا جازعان حاتىڭدى الدىم. پروفەسسور تامىز جانە قىركۇيەك ايلارىندا ىرعىز بەن تورعايعا بارىپ، سول جاقتان قىزىل-ورداعا سوعاتىن بولىپ ۋادە بەرىپ، بەرلين قالاسىنا قايتىپ كەتتى. مەن ودان قوستانايدان باستاۋىن ءوتىندىم. ول بۇعان كەلىستى. «ەگەر وسى وڭىرلەرگە بارساڭىز، احمەت بايتۇرسىنۇلىن ۇشىراستىرۋعا ءتيىسسىز. بۇل كىسى سىزگە سەرىك بولادى» – دەدىم مەن تاعى دا.

ەندى سەنىڭ كەلىسىمىڭدى ءبىلىپ، وعان حات جازىپ، حابارلاسىپ، اقپاراتىمدى ماسكەۋدەگى نەمىس وكىلدىگىنە تاستاپ كەتپەكشىمىن.ول ءوزى ءبىزدىڭ قازاق وكىلەتتىلىگىنە سوعىپ، انىقتاپ سۇراپ الاتىن شىعار.

تامىز ايىندا ءوزىڭ قايدا بارماقسىڭ؟ مىرزاعاليۇلىن نەمىسپەن ۇشىراستىرۋعا جىبەرەرسىڭ. ەۋروپا سۇزەكتىڭ ميكروبىن الدەقاشان تاپقان. ليزاجاننىڭ پروفەسسورى ءدارىس ۇستىندە ايتاتىن كورىنەدى: «ماكس پا (مەنىڭ نەمىسىم), جوق، مەن بە، بۇل ميكروپتى تاپقان سياقتىمىز» – دەپ.

ماكس بۇل جونىندە ەشتەڭە دەمەپ ەدى. بالكىم، ونىڭ زەرتتەۋىنىڭ نىساناسى دا سول شىعار. ەگەر سەن وعان قوسىلساڭ، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى.

ءبىزدىڭ ورتالىق باسپادا كورنەكتى قۇرالدار شەبەرحاناسى بار. ولاردىڭ قارجىسى جەتكىلىكتى. جۇمىس جوسپارى اۋقىمدى. بۇكىل كسرو بويىنشا حالىق اعارتۋ ىسىنە قاجەتتى نارسەلەر ءاربىر ۇلتتىڭ جاعدايى مەن ەرەكشەلىگىنە قاراي جاسالىنباقشى. مەن ولارعا قازاق اكادەميالىق ورتالىعىمەن بايلانىسىڭدار دەپ كەڭەس ايتتىم. اكادەميالىق ورتالىق ەندى قازاق مەكتەبى مەن كوشپەلى وقۋ ۇيلەرىنە كەلەدى-اۋ دەگەن ەرەجەلەرىن كورسەتىپ، ارنايى جۇمىسىمەن قوسا وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءوز باعاسىن بەرسىن.

اكادەميالىق ورتالىق، وسىنى ورىنداۋعا تىرىسىڭدار.

امىرە قاشاۋبايۇلىن پاريجگە جىبەرمەكشى. ول بىردە-ءبىر ءان ءسوزىن بىلمەيدى عوي. بولمايتىن نارسەنى ايتادى. مەن ونى بىرىڭعاي انشىلەردىڭ ۇيىنە اپارىپ، ءان سالعىزدىرتتىم. داۋىسىن ماقتاستىق، ايتسە دە ءان سالعان كەزدە، مەن قاتتى ۇيالدىم. ايتقان ءانىنىڭ سوزىندە ءمان بولسايشى.

پاريجدە ءماندى ءان تالاپ ەتەدى. ءانشىنى پاريجگە جىبەرە وتىرىپ، ءبىر ءاننىڭ بولسا دا ءسوزىن جاتتاتقىزۋعا بولادى عوي! امىرەمەن بىرگە باراتىن باسقا حالىقتاردىڭ انشىلەرى ۇلتتىق كيىمدەرىن كيگەن، ال ءبىزدىڭ امىرە ورىس مەشانىنشا كيىنىپتى. بۇل سونشالىقتى قيىن با ەدى؟

اباي مەن التىنسارىنىڭ بالاسى جونىندەگى جازۋىڭدى كۇزگە دەيىن بىتىرسەڭ دە كەش ەمەس. ءنازىر دە اباي تۋرالى جازباقشى. مەيلى، جازسىن. التىنسارىنىڭ بالاسى ىبىراي حاقىندا ءوزىڭ جازساڭ، جاقسى بولار ەدى. ول سەنىڭ اعاڭ ەمەس پە؟ ەگەر ول قازىر ءومىر سۇرسە سەندەي بولار ەدى، ال سەن ەرتەرەك دۇنيەگە كەلگەندە، ونىڭ ءىسىن جاسارىڭ حاق.

سەنىڭ ەرەسەك ساۋاتسىزدارعا ارنالعان كىتابىڭدى «بىزگە» كەرەكسىز قازاق حاندارى مەن بيلەرىنىڭ سوزدەرى بار ەكەن. «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» 30-سانىنداعى 19 قوسىمشاسىندا عابباس: «كىتاپتا ءبىر دە كوممۋنيست جوق» – دەپ جازىپتى. وعان جولداس ماردان «اق جول» بەتىندە جاۋاپ قايتاردى. ماردان جاقسى ايتىپتى. مەن مارداننىڭ ءمۇنى نەگە جازعانىن ءبىلدىم: ءبىزدىڭ «جازۋشى» قازاق كوممۋنيستەرىمىز ساعان ريزا ەمەس ءارى اراز كورىنەدى. سەن كىتابىڭدا ماعريفانىڭ ىنىسىنە دەيىن ورىن بەرىپ، مىنا «جازۋشىلاردىڭ» ەڭبەكتەرىن كىرگىزبەپسىڭ. ورىستىڭ مۇنداي كىتاپتارىندا لەنيننىڭ ماقالالارى تولى بولادى ەكەن. وندايلار ءبىزدىڭ قازاق كىتاپتارىندا بايعۇس ساكەندىكىنەن باسقالاردا جوق. مۇنى ماعان جاقىندا بولعان كوممۋنيستىڭ ءبىرى ايتتى. مەن ونىڭ ەسىنە مىناداي مىسالدى ءتۇسىردىم: «كوكتەم شىعىپ، كۇن اسپانعا جوعرى كوتەرىلىپ، تىرشىلىك اتاۋلى ويانا باستاعاندا، يۋپيتەر بۇقا كەيپىندە جەرگە تومەن ءتۇسىپ، سيىرلاردىڭ اراسىندا ۇرپاق ءوندىرۋ قامىمەن جۇرەدى ەكەن. بىردە جاي عانا كادىمگى بۇقا يۋپيتەر قۇداي بولۋدى ويلاپتى. سوندا بىرەۋلەر ايتىپتى: «بۇقانىڭ يۋپيتەر بولامىن دەپ ارمانداۋى – ساندىراق، بوس قيال»– دەپ.

قازاق كوممۋنيستەرى لەنين بولۋدى قالاسا، جول اشىق. الگى بۇقانىڭ كەبىن قۇشىپ جۇرگەن قازاق كوممۋنيستەرى لەنين بولا الا ما دەگەنىمدە، مىنا «تورەم» كوڭىلسىزدەنىپ ءارى وكپەلەپ قالادى.

كەلىنىنە باردى! دەپ، كۇردەن اكەسى ەدىگەگە قول جۇمساعاندا، ەدىگە ايتقان ەكەن: «ەگەر سۇلىكتەي ارعىماقتى بولدىرساڭ، جاقسى ات قايدان كەلمەك؟ قار سۇڭقاردى قورلاساڭ، ونداي قۇسقا قولىڭ قايتا جەتە مە؟ ەگەر جەردى ورتەسەڭ، ازىقتى قايدان الماقسىڭ؟ سۋدى قانعا بوكتىرسەڭ، قارا سۋدى كىم بەرەر؟ شاشىمدى اق شالىپ، كوزىمدى شەل باسىپ، قارتايعان شاعىمدا ءوز اتاڭ – مەنى سىناساڭ، قايدان جاقسى بولاسىڭ»– دەپ («كوكسىلدىر»). «كوكسىلدىر» مەن «شايىردا» وسىنداي ولەڭدەر بار. وسىنى جازۋعا بولادى عوي.

ورتالىق باسپانىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ماعجان جۇمابايۇلى الىپپە مەن ءوز بەتىمەن وقيتىندارعا ارناپ كىرىسپەلىك جازعان-دى. كەشە ءنازىر ايتادى: «ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ جازعان كىتابى بايتۇرسىنۇلىنىڭ كىتابىنان جاقسى» – دەپ. ول كىتاپتار ءالى باسىلا قويعان جوق. ماعان كورسەتپەدى دە. بىراق، ءنازىر سىنشى ەمەس.
مەڭدەشۇلى جولداس «بوكەيحانۇلى «ەڭبەكشى قازاققا» ماقالالار جازادى»، – دەپ شاعىمدانىپتى. بۇل شاعىمى 15-ماۋسىمدا ورتالىق كوميتەت جانىنداعى باسپا بولىمىنە ءتۇسىپتى. مەنى الگى شاعىم بويىنشا وندا وتىرعان تاتارلار تيىسىنشە تەزدەن وتكىزدى. ماسكەۋ كوممۋنيستەرى: «قازاقتار – ۇلتشىلدار» – دەپ جالپىعا جار سالىپ، ايقايلاپ ءجۇر. مەن ولاردان: «ايتىپ جۇرگەندەرىڭ نە؟» – دەپ سۇراسام، ولار: «وزدەرىڭ وزدەرىڭە شاعىم جاساپ جۇرسىڭدەر، ياعني ونى جازعان – ءوز قازاقتارىڭ»، – دەپ ايتادى.

جازعاندارىمىزدى اياقتادىق. 30-ماۋسىمدا ەلگە قاراي شىعامىن.

مادياردىڭ بالالى بولۋىمەن قۇتتىقتايمىن دەپ ەدىم، بىراق مەكەن-جايىن بىلمەيمىن. وسى جونىندە ماديارعا جازىپ جىبەرشى. «ەڭبەكشى قازاق» ماعان تيەسىلى اقشامدى بەرەر مە ەكەن، سونى جولدىبايۇلىنان ءبىلشى…

حات جاز. ءاليحان.
ماسكەۋ،23. VI – 25 جىل.

ء(اليحان بوكەيحان، تاڭدامالى، الماتى: «قازاق ەنتسەكلوپەدياسى»، 1995 ج.)

دەرەككوز:ult.kz