نكۆد جەندەتتەرىنىڭ ءتىزىمى جارىققا شىقتى
kerey.kz
اتۋ جازاسىن ورىنداپ تۇرعان نكۆد قىزمەتكەرلەرى.
1930 جىلدارى سسسر-دا بولعان «ۇلكەن تەررور» – ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى ىسكە اسىرعان نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمى جارىققا شىقتى. جوبانى «مەموريال» حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ قوعامى ىسكە اسىردى. تىزىمدە قازاقستاندا رەپرەسسيا جۇرگىزگەن جەندەتتەردىڭ دە اتى-جوندەرى بەرىلگەن.
«مەموريال» حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ قوعامى «ۇلكەن تەررور» زامانىنداعى نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. تىزىمدە سسسر بويىنشا نكۆد-نىڭ جەكە قۇرامىندا 1935-1941 جىلدارى جۇمىس ىستەگەن 41 668 ادامنىڭ اتى-جوندەرى جاريالانىپ، ونىڭ 39 950-ءى تۋرالى قىسقاشا ماعلۇمات بەرىلگەن.
قازاقستانداعى نكۆد-نىڭ 15 پايىزى – قازاق
وسى ءتىزىمنىڭ ىشىندە ستاليندىك رەپرەسسيانى قازاق اسسر-ءى (1920 جىلى قۇىرلدى – رەد.) مەن قازاق سسر-ءى (1936 جىلدان باستاپ – رەد.) اۋماعىندا جۇزەگە اسىرعان مىڭنان اسا نكۆد جەندەتتەرىنىڭ اتى-ءجونى جارياعا شىقتى.
ازاتتىق ءتىلشىسى «مەموريال» سايتىندا جاريالانعان بۇل قىزمەتكەرلەردى ساناپ، ولاردىڭ 1080-دەي ادام ەكەنىن انىقتادى. ونىڭ ىشىندە 170-تەي قىزمەتكەردىڭ اتى-ءجونى قازاق ەكەندەرىن بىلدىرەدى.
ماسەلەن، قازاقستانعا قاتىستى بولىمدە ەسىمى جۇرتقا بەلگىلى دەگەندەردىڭ ىشىندە شاكارىم ولىمىمەن بايلانىستى اتالاتىن ابزال قاراسارتوۆ; 1940-50 جىلدارى قازاق سسر-ءى باسشىسى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ەسىمدەرى اتالادى.
«مەموريال» سايتىندا ابزال قاراسارتوۆقا 1936 جىلى ءساۋىر ايىندا سسسر نكۆد-سى بۇيرىعىمەن «كىشى لەيتەنانت» شەنى بەرىلگەنى، ۇلتى قازاق ەكەنى، 1906 جىلى دۇنيەگە كەلگەنى، نكۆد-دان 1937 جىلى قاراشا ايىندا باسقا جۇمىسقا اۋىسقان ساتتە قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانىندا شۇعىل ۋاكىل بولىپ تۇرعانى جازىلعان. تىزىمدە ابزال قاراسارتوۆتىڭ ءولىمى تۋرالى اقپارات جوق ەكەنى دە ايتىلادى. ازاتتىققا بەلگىلى مالىمەتتەر بويىنشا، قاراسارتوۆ 1979 جىلى قايتىس بولعان.
نكۆد كۋرسانتتارى. نوۆوسيبيرسك، 1930 جىل.
ال جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ 1938 جىلى مامىردىڭ 9-ى كۇنى ۆچك-وگپۋ-ءدىڭ (نكۆد-نىڭ كونتررەۆوليۋتسيا جانە سابوتاجبەن كۇرەس ءبولىمى) «قۇرمەتتى قىزمەتكەرى» بەلگىسىمەن ماراپاتتالعانى جازىلعان. شاياحمەتوۆكە 1940 جىلى قاراشادا «مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ كاپيتانى» دەگەن شەن بەرىلگەن.
«مەموريال» سايتى جاريالاعان بۇل تىزىمگە قاراعاندا، قازاقستانداعى رەپرەسسيانى ىسكە اسىرعان نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ 15 پايىزدان استامىنىڭ ۇلتى قازاق بولعانى اڭعارىلادى.
كەيبىر تاريحشىلار قازاقستاندا 1928-1929 جانە 1937-1938 جىلدارى 120 مىڭداي ادام رەپرەسسياعا ۇشىراپ، 25 مىڭداي ادام اتىلدى دەگەن دەرەك ايتادى.
نكۆد بۇيرىقتارى نەگىزىندە جاسالعان ءتىزىم
«مەموريال» قۇقىق قورعاۋشىلارى انىقتامالىقتىڭ ء(تىزىمنىڭ – رەد.) سسسر نكۆد-سىنىڭ جەكە قۇرامى بويىنشا شىققان بۇيرىقتار نەگىزىندە قۇرىلعانىن جازادى.
انىقتامالىقتا نكۆد قىزمەتكەرلەرىنە ارنايى شەن بەرۋ، نكۆد-دان جۇمىستان شىعارۋ تۋرالى بۇيرىقتاردىڭ نومىرلەرى مەن شىققان كۇنى، جۇمىستان شىققان ساتتە اتقارعان قىزمەتى، مەملەكەتتىك ناگرادالارى تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. بۇيرىقتاعى اقپارات وزگە دەرەككوزدەردەن الىنعان ومىرباياندىق دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلعان.
قۇقىق قورعڭاۋشىلار بۇل ءتىزىمنىڭ 15 جىل بويى دايىندالعانىن ايتادى. دەرەكتەردى ينتەرنەتتە جاريالار كەزدە 4500-گە جۋىق ومىرباياندىق انىقتاماعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن. حالىقارالىق «مەموريال» ۇيىمىنىڭ تەڭ توراعاسى يان راچينسكي انىقتامالىقتى قۇراستىرۋ جۇمىسى قالاي جۇرگەنى جايلى جانە ول كىمدەرگە پايدالى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ بەردى.
- الگى انىقتامالىق – اندرەي جۋكوۆتىڭ كوپ جىلعى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى، ول قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى شەندەرى ەنگىزىلگەن 1935 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ ۇلكەن تەررور ءداۋىرىنىڭ اياعىنا دەيىنگى، ءتىپتى ودان دا ۇزاق – 1939 جىلدىڭ ورتا شەنىنە دەيىن الگى ارنايى شەندەردى العان ادامداردىڭ بارىنشا تولىق ءتىزىمىن قۇراستىرعىسى كەلگەن. ول بۇل جۇمىسپەن وتە كوپ جىل اينالىستى. بۇل – وتە قيىن جۇمىس، ويتكەنى نكۆد-نىڭ جۇزدەگەن تومدى قۇرايتىن قيساپسىز كوپ بۇيرىقتارىن زەرتتەپ، سسسر جوعارعى كەڭەسىنە قاراستى ناگرادالار بولىمىندەگى كوپتەگەن قۇجاتتاردى اقتارىپ شىعۋىنا تۋرا كەلگەن. وراسان كوپ اقپارات قارالعان. ال سوۆەت زامانىنداعى اقپارات كوزدەرى وتە جۇتاڭ بولعانى ءارى مۇراعاتتاردىڭ كوپ بولىگى، اسىرەسە نكۆد قۇجاتتارى (قازىر نكۆد قۇجاتتارى ءىىم مەن فسب مۇراعاتتارىندا ساقتاۋلى) ءالى كۇنگە دەيىن اشىلماي جاتقانى بەلگىلى، سوندىقتان الگى انىقتامالىق بىردەن-ءبىر اقپارات كوزى، – دەيدى يان راچينسكي.
اندرەي جۋكوۆ – تاريحشى ەمەس، ول مگۋ-ءدىڭ (ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى) زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، بىراق ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، تاريحتى جاقسى كورەتىن ول مۇنداي اقپاراتتى جيناۋمەن اشىق اقپارات كوزدەرى بولماعان سوۆەت كەزىنەن – 1979 جىلدان بەرى اينالىسقان. جۋكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ول زەرتتەۋلەرىن نكۆد-دان ەمەس، رەپرەسسياعا ۇشىراعان جۇمىسشى-شارۋالاردىڭ قىزىل ارمياسى (رككا) قۇرباندارىنان باستاعان. سوسىن نكۆد قىزمەتكەرلەرى تۋرالى مالىمەتتەرگە كوشكەن، ال كەيىنىرەك «مەموريال» قىزمەتكەرلەرىمەن تانىسىپ، ولار بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋدى ۇسىنعان. يان راچينسكي جوبانىڭ كىمدەرگە ارنالعانىن:
- بۇل اۋەلى تاريحشىلارعا كەرەك. ويتكەنى قۇجاتتاردا، ونىڭ ىشىندە مۇراعاتتاردا ساقتالعان تەرگەۋ ىستەرىندە ادەتتە ادامنىڭ تەگى مەن شەنى عانا كورسەتىلەدى. ادەتتە ەسىمى مەن اكەسى اتىنىڭ، ءتىپتى باسقى ارىپتەرى دە جازىلمايدى. سوندىقتان ونىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ادام بولعانىن، ونىڭ ىزدەرىن قايدان ىزدەۋگە بولاتىنىن انىقتاۋ وتە قيىن. الگى انىقتامالىق نكۆد-نىڭ ارنايى شەنىن العانداردىڭ كىمدەر ەكەنىن، ول شەندى قاشان العانىن، قانداي بۇيرىق بويىنشا جانە قاي ايماق بويىنشا العانىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. بۇعان قوسا، كوبىنىڭ تۋعان كۇنى مەن تۋعان جەرىنە قاتىستى قوسىمشا اقپاراتتار تابۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، ەندى قيلى قۇجاتتارداعى دەرەكتەردى بايلانىستىرىپ، الگى ادامنىڭ كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن، كەيىنگى تاعدىرىنىڭ الدەبىر تىزبەگىن قۇراستىرۋعا بولادى. مەنىڭشە، بۇل كەز كەلگەن مەمۋار ءۇشىن، كوپتەگەن قۇجاتتار ءۇشىن تاپتىرمايتىن اسا قۇندى اقپارات كوزى بولادى، – دەپ ءتۇسىندىردى.
“مەموريال” قوعامىنىڭ تەڭ توراعاسى يان راچينسكي.
مامىر ايىندا «مەموريال» انىقتامالىعىنىڭ كومپاكت ديسكىگە كوشىرىلگەن نۇسقاسى شىققان.
- الگى ديسكىگە جۇرت ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى، بۇكىل تيراج تاراپ كەتتى، ودان قازىر ەشتەڭە قالعان جوق. ال ينتەرنەتتە جاريالانعان نۇسقاسى قوماقتىلاۋ – شامامەن 4,5-5 مىڭ ومىرباياندىق انىقتاماعا تولىقتىرۋلار، ناقتىلانعان دەرەكتەر، تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. قوسىمشا اقپارات كوزدەرى تابىلدى. مەنىڭشە، انىقتامالىقتىڭ پراكتيكالىق جانە وزگە ءمانى زور. ءبىر جاعىنان، ونىڭ مورالدىق ءمانى زور، ويتكەنى ءار ادام ىسىنە ءوزى جاۋاپ بەرەتىنىن، ءبارى ماڭگىگە قۇپيا قالادى دەگەن بوس ءۇمىت ەكەنىن ءتۇسىنۋى ءتيىس. كىم بولسىن، ءبارىبىر تاريح الدىندا ءتۇبى جاۋاپ بەرەدى، – دەيدى راچينسكي.
ونىڭ ايتۋىنشا، «بىزدە قىلمىس قۇرباندارى بار دا، قىلمىسكەرلەر جوق سياقتى بولىپ كورىنەتىن». ەندى تەرگەۋ جۇرگىزگەن، ايىپتاردى ويدان قۇراستىرعان، تۇتقىنداردى ازاپتاعان 40 مىڭنان اسا جەندەتتىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى بولىپ وتىر.
- وبلىستىق باسقارمالاردى باسقارعان نەگىزگى باسشىلاردىڭ جۇزدەگەن ەسىمدەرى اتالىپ كەلدى، بىراق تەرگەۋدى ولار جۇرگىزگەن جوق قوي، ولار تەرگەۋ امالدارىمەن، ىستەردى ويدان قۇراستىرۋمەن تىكەلەي اينالىسقان جوق، بۇل شارۋامەن قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەر اينالىسقان، ال ولاردىڭ ەسىمدەرى بەلگىسىز بولىپ كەلدى. ەندى، مىنە الگى 40 مىڭ ەسىمنىڭ اراسىندا تەرگەۋ جۇرگىزگەندەردىڭ، ويدان ايىپتار قۇراستىرعانداردىڭ، الگى قىلمىستى جاساعانداردىڭ (اتۋ جازاسىن ورىنداعانداردىڭ – رەد.) ءبارىنىڭ اتى-ءجونى بار، – دەيدى بەلسەندى.
وقي وتىرىڭىز: «اتامدى اتقانداردىڭ ءبارىن انىقتادىم»
راچينسكي نكۆد رەپرەسسياسىنا قاتىسقان، ادامداردى سانالى تۇردە ازاپتاپ، قىلمىستىق ايىپتاۋلاردى سانالى تۇردە ويدان قۇراستىرعانداردى دا اۋىر قىلمىسكەرلەر، ۇلكەن تەررورعا جاۋاپتى دەپ بىلەدى.
نكۆد اتقان ستەپان كاراگودين مەن ونىڭ وتباسى.
ونىڭ ويىنشا، ستالين، جارلىق قاعازعا قول قويعان ادامدار، بۇيرىق بەرگەن ءىستى قاراۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتۋ تۋرالى زاڭدى ويلاپ تاپقان جەندەتتەردىڭ قىلمىسى وسى جارلىقتار مەن زاڭداردى ورىنداپ، ايىپتاۋلاردى ويلاپ تاپقان، ادامداردى تىكەلەي ازاپتاعاندار قىلمىسى ءبىر.
- ايىپتاۋلار مەن بۇرىقتاردى قاعازعا تەرگەن قىز-كەلىنشەكتەر مەن ادامداردى جازالاۋ ورنىنا تاسىعان شوفەرلەر، اتۋ جازاسىن ورىنداعان اتقىشتاردىڭ كىناسى الدىڭعىلارعا قاراعاندا ازداۋ دەپ ەسەپتەيمىن. ولاردىڭ كوبىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى تومەن بولعان، ايتپەسە مۇنداي كاسىپكە بارماس ەدى، – دەيدى بەلسەندى.
راچينسكي بۇل ءتىزىمنىڭ جاريالانۋى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە ساباق بولۋى كەرەك دەگەن دە وي ايتادى. «قازىر بۇيرىقتى ويسىز ورىنداپ جۇرگەندەر جەكە جاۋاپكەرشىلىك دەگەن بار ەكەنىن، 20, 50 نەمەسە 70 جىلدان كەيىن ءبارىبىر جاۋاپقا تارتىلاتىنىن بىلگەنى دۇرىس. وسى تۇرعىدان دا ستالينيزم تاريحى، بولشەۆيزم تاريحى بىزگە ساباق بولۋى ءتيىس» دەيدى ول.
ليۋبوۆ چيجوۆانىڭ ماقالاسى ورىس تىلىنەن اۋدارىلدى. ماقالانى ازاتتىقتىڭ قازاق تىلىندەگى سايتىنا بەيىمدەۋگە راحات مامىربەك قاتىستى.
شاكەرىمدى اقتاۋعا قارسى شىعۋ – سوۆەتتىك تاريحناما قۇرباندارىنا ءتان ارەكەت بولدى
شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى.
وسىدان 80 جىل بۇرىن، ياعني 1931 جىلى قازان ايىندا شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى قازاعا ۇشىرادى. ونى اتىپ ولتىرۋگە قاتىسى بار گپۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى مەن ۇرپاقتارى سوۆەت وداعى قۇلاعانشا فيلوسوف-اقىننىڭ اقتالۋىنا اشىق قارسى بولىپ كەلدى.
شاكەرىمدى اتقان گپۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى ابزال قاراسارتوۆ 1958 جىلى اقىننىڭ ەسىمى اقتالىپ، شىعارمالارى جاريالانا باستاعاندا بۇل ۇردىسكە قارسى شىعادى. ال «قايتا قۇرۋ» ساياساتىنان كەيىن شاكەرىم ەسىمى اقتالعاندا، ەندى قاراسارتوۆتىڭ ۇرپاقتارى نارازىلىق بىلدىرۋگە كوشەدى.
تاريحشى عالىمدار ستاليندىك ساياسي-قۋعىن سۇرگىنگە ۇلەس قوسقانداردىڭ كگب ارحيۆىندە قۇجاتقا تۇسكەن ارەكەتتەرى اشىق ايتىلاتىن بولسا، ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى اراسىندا دا ارازدىق باستالاتىنىن ايتادى.
«بىلمەدىم شاكەرىمدى كىم اتقانىن»
جاپپاي تاركىلەۋ ناۋقانىنان كەيىن، قولداعى مالىنان ايىرىلىپ اشتىققا ۇشىراعان شىڭعىستاۋ جۇرتىنىڭ باس كوتەرۋى 1931 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 3-ءى اۋدان ورتالىعى قاراۋىل اۋىلىن شاۋىپ، اسىرە بەلسەندىلەردى جازالاۋعا ۇلاستى.
كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا تولقىعان جۇرتتىڭ جەتەكشىلەرى اۋەلى اقىلداسىپ الماققا ەلدەن جىراقتا، سايات قوراسىندا جالعىز جاتقان 
شاكەرىمنىڭ سايات قوراسىنىڭ قالدىعى. شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانى. 3 قازان 2011 جىل.
شاكەرىم قاجىنىڭ الدىنا كەلەدى. بىراق ول قاراۋىل قۇلاسا دا كىندىك وكىمەت قۇلامايتىنىن، حالىقتى بەكەرگە قىرىپ الاتىنىن ايتىپ كوتەرىلىسشىلەردى رايىنان قايتۋعا شاقىرادى.
الايدا كوتەرىلىس كۇشپەن باسىلعاننان كەيىن شاكەرىمنىڭ ءوزى دە جەرگىلىكتى نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنان وققا ۇشادى.
ابزال قاراسارتوۆ جاساعىنىڭ شاكەرىم قاجىنى قالاي كەزدەستىرىپ، قالاي اتقانى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ەل ىشىنە تۇرلىشە ايتىلدى. شاكەرىمدى اتقانىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن جاساق ىشىندەگى جەرگىلىكتى ادامدار تاراتقان سوزدەر دە ارقيلى بولىپ شىقتى.
كەيبىرىندە شاكەرىم قىتايعا قاشۋعا بەت العان توپپەن بىرگە ءجۇرىپ ابزال قاراسارتوۆ باستاعان ميليتسيا جاساعىمەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالادى. توپ ىشىنەن ءبولىنىپ، گپۋ جاساعىنا قاراي جالعىز شىققان شاكەرىمدى ولار قالىڭ تۇماندا تانىماي اتىپ تاستايدى. بۇل ۆەرسيا بويىنشا بۇيرىق بەرگەن – ابزال قاراسارتوۆ، اتقان – اباي اۋىلىنىڭ مۇعالىمى، ۇلتى تاتار حاليتوۆ بولىپ شىعادى. وق تيگەن شاكەرىم قاجى «اتپاڭدار! مەن سەندەرگە كەرەك اداممىن» دەپ ايعايلاعان-مىس.
كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر وسى جانە وسىعان ۇقساس نۇسقالاردى جاساق قۇرامىندا بولعان ادامداردىڭ الدىن-الا كەلىسۋىنەن كەيىن، ياعني ابزال قاراسارتوۆتىڭ ايتۋىمەن تاراعان ءسوز دەپ سانايدى. ولار ەل ىشىندەگى باسقا دا دەرەكتەردى العا تارتىپ، شاكەرىمنىڭ ەشبىر توپ ىشىندە ەمەس، ءوزىنىڭ سايات قوراسىندا، اتقا مىنگەلى تۇرعان جەرىندە قاپىدا اتىلعانىن، اتقان ابزال قاراسارتوۆتىڭ ءوزى ەكەنىن جازادى.
ال كەيبىر نۇسقالارعا قاراعاندا ابزال قاراسارتوۆ توبى شاكەرىمدى اڭ 
شاكەرىمنىڭ سۇيەگى 30 جىل جاتقان قۇر قۇدىققا قويىلعان قۇلىپتاس. شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانى. 3 قازان 2011 جىل.
اۋلاپ كەلىپ، سايات قوراسىندا اتتان ءتۇسىپ جاتقان جەرىنەن كەزدەستىرىپ، تۇتقىنعا العان. كەيىن باسقا جەرگە اپارىپ اۋەلى ازاپتاپ، سودان سوڭ اتىپ، دەنەسىن قۇر قۇدىققا كومىپ كەتكەن-ءمىس.
1931 جىلى باستالعان وسىنداي كەرەعار بولجامدار ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى (شاكارىمدى كىم اتتى؟ نە ءۇشىن اتتى؟ // «قازاق ادەبيەتى» 9.06.1989; شاكارىم قالاي اتىلدى؟ // «وركەن»، 27.01.1990; ءۇشىنشى وق كىمدىكى؟// «تۇركىستان» 2.10. 2008; قاجىنى اتقان قاراسارتوۆ ەمەس // «جاس قازاق»، 26.09.2008; شاكارىمگە قاتىستى ءۇش دەرەك // «جۇلدىز»، 2010).
«قازاق تاريحىنداعى دانتەس» اتانعىسى كەلمەيدى!»
1988 جىلى شاكەرىم ەسىمى اقتالعاننان كەيىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءۇش نومىرىندە ابزال قاراسارتوۆ پەن عالىم ەۆنەي بوكەتوۆ اراسىنداعى ۇزاق اڭگىمە-ديالوگتىڭ جارىق كورۋى شاكەرىم ءولىمى تۋرالى ەل ىشىندەگى كوپتەگەن جورامالداردى قايتا شىعاردى.
وسى گازەتتە «ءبىز بىلەمىز شاكارىمدى كىم اتقانىن» دەپ اتالاتىن قارسى ماقالادا «قاراسارتوۆ ەستەلىگى ءبىز بىلگەن شىندىقپەن مۇلدە جاناسپايدى» دەگەن جازۋشى حاميت ەرعاليەۆ شاكەرىمدى اتقان ابزال قاراسارتوۆ دەگەن تۇجىرىم جاساپ قانا قويماي، ونىڭ كەيىنگى «ارەكەتتەرىن» دە اتاپ كورسەتەدى.
«1959 جىلى شاكارىم قۇدايبەرديەۆ اقتالىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ونىڭ بىرنەشە ولەڭى جاريالاندى. ابزال قاراسارتوۆتىڭ اقىنعا قانشالىقتى جانى اشيتىنىن ءبىز سوندا كورگەنبىز. ول جوعارعى ورىنداردان كىرمەگەن ەسىك قالدىرماي، ايعايىن سالا ءجۇرىپ، اقىننىڭ ولگەننەن كەيىنگى ءومىرىن تاعى دا ءوشىرتىپ تاستاعان. قاراسارتوۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا دا كەلگەن. «باندى باستىعىن اقتاماقشى بولعان ادامداردىڭ وزدەرىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك» دەپ ستولدى سوعا داۋرىققانىن ءوز قۇلاعىممەن ەسىتىپ، ءوز كوزىممەن كورگەنىم دە بار» دەپ جازادى حاميت ەرعاليەۆ.
1985 جىلى باستالعان ميحايل گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ ساياساتىنىڭ» ساياسي جىلىمىعىنان كەيىن ىلە-شالا الماتىدا بولعان جەلتوقسان وقيعاسى شاكەرىم ەسىمىنىڭ اتالۋىنا قارسى ادامدار ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىك تۋعىزدى. بۇل جولى قاراعاندى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى ءماز قاراسارتوۆ قارسىلىق ءبىلدىرىپ، 1987 جىلى 3 اقپاندا جازۋشى مۇحتار ماعاۋينگە حات جولدادى.
ول مۇحتار ماعاۋيننەن 1978 جىلى لەنينگرادتان شىعارعان «پوەتى كازاحستانا» دەپ اتالاتىن كىتاپقا شاكەرىم ولەڭدەرىن عۇمىرناماسىمەن قوسا جازىپ، عىلىمي تۇسىنىك بەرۋىنە نە سەبەپ بولعانىن سۇرايدى.
«بۇل سۇراقتى ءتىرى بولسا، مەنىڭ اعام، سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاۋلارىنا قارسى كۇرەسكەن قارت چەكيست ابزال قاراسارتوۆ قويعان بولار ەدى. ويتكەنى شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىن مەنەن گورى ول كىسى جاقسى بىلەتىن. بىراق شاكەرىم تۋرالى بار دەرەك قاراسارتوۆتار ۇرپاعىنىڭ بارىندە بار. مارقۇم اعامىز وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتكەن. ول كىسى 1979 جىلى قايتىس بولدى. ايتپەسە 1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە شاكەرىمنىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى جاريالانعاندا، قايتادان جارىق كورمەۋى دە وسى كىسىگە بايلانىستى» دەپ جازادى حات اۆتورى.
ءماز قاراسارتوۆتىڭ حاتى «ەگەر وسى حاتقا جاۋاپ جازباساڭ، ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن تۇبەگەيلى اشۋ ءۇشىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە جانە كگب-نىڭ الدىنا قويۋىما تۋرا كەلەدى. ويتكەنى قاراسارتوۆتار فاميلياسى كەيبىر سولاقايلاردىڭ جورامالداۋىنشا «قازاق تاريحىنداعى دانتەس» اتانعىسى كەلمەيدى، اتانبايدى دا» دەگەن قوقان-لوققىمەن اياقتالعان ەدى.
ءماز قاراسارتوۆتىڭ 1988 جىلى 17 اقپانداعى ەكىنشى حاتى جايىق بەكتۇروۆتىڭ «اقىن جانە ارامزا» داستانىن باسقان «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازاعا ارنالدى.
«قايتا قۇرۋ كەزىندە جالامەن قاپىدا كەتكەندەر ەڭبەگىنە جارىق كورسەتۋ كەرەك دەلىنگەن، بۇعان قالامىنان ەرىكسىز ايىرىلعاندار جاتادى. قالامىن قايقى قىلىشقا ايىرباستاپ سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قارۋلى باندى باسقارۋشىلارى جاتپايدى، ول – شاكارىم قۇدايبەرديەۆ. …شىندىقتى بىلە وتىرىپ، نەگە ءاربىر وتىز جىلدا جاڭالاۋعا جاندارىڭ قۇمار؟» دەپ جازعان ءماز قاراسارتوۆ «بار بىلەتىنىن ورتاق تىلگە (ورىس تىلىنە – اۆت.) اۋدارتىپ، ءادىل قازىلىعىن سۇرايتىنىن ايتىپ» قورقىتادى.
«الاشورداشىلسىڭ، حالىق جاۋىسىڭ!»
ابزال قاراسارتوۆتىڭ ءىنىسى «اقىن مەن ارامزا» اتتى داستانىن جازعان جايىق بەكتۇروۆتى دا تىنىش قالدىرمايدى.
«ءماز قاراسارتوۆ دەيتىن كىسى ۇيىمە تەلەفون سوعىپ: «كوردەگى ادامدارىمىزعا دا تىنىشتىق بەرمەدىڭدەر عوي»، – دەپ مەنى سوكتى. «كوكەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرادى» دەگەن، وزدەرىڭىزدى وزدەرىڭىز تانىپ تۇرساڭىزدار مەيىلدەرىڭىز»، –دەپ جاۋاپ بەردىم، – دەيدى جايىق بەكتۇروۆ 1988 جىلى قاراشادا قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قۋانىش سۇلتانوۆقا جازعان حاتىندا.
جايىق بەكتۇروۆ سونىمەن قاتار، 1988 جىلدىڭ جازىندا قاراعاندىدا وتكەن اقىندار ايتىسىنا ۋليانوۆ اۋدانىنان قاتىسقان مەيرام قاراسارتوۆتىڭ جۇرت كوزىنشە سوزبەن جابىرلەگەنىن ايتادى.
«…ازىرلىك كەزىندە: «اتام ابزال قاراسارتوۆ – سوۆەت وكىمەتىن ورناتقان اياۋلى ازامات، تاماشا قايراتكەر، قىسقاسى، بۇكىل حالىق باسىنا تۋ ەتىپ ۇستايتىن ادام ەدى دەپ كورسەتكىسى كەلىپ، ساحنانى باسىنا كوتەردى. تورەشىلەر القاسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە قاسىما شاقىرىپ الىپ: «اتالارىڭ جايلى ايتىلىپ، جازىلىپ جاتقان سوزدەردى جاقسى بىلەسىڭ. سوندىقتان اتاڭدى ايتپاي-اق، اۋدانىڭنىڭ اتىنان سويلە»، – دەپ توقتاۋ سالدىم. ال ول زال تولا جۇرتتىڭ كوزىنشە «سەن الاشورداشىلسىڭ، حالىق جاۋىسىڭ! كوشەدە اتىپ ءولتىرىپ كەتەمىن!» دەپ تارپا باس سالدى»، – دەيدى جايىق بەكتۇروۆ.
«اتى-ءجونىمىزدى اشا الماي وتىرمىز»
1988 جىلى «اراي» جۋرنالىندا كەزىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆقا جازىلعان اۆتورى جوق «دومالاق حات» جاريالاندى.
«سىرتتاي ەستۋىمىزگە قاراعاندا قازاق اكادەمياسى شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ارۋاعىن كوتەرىپ، كىتابىن شىعارماقشى كورىنەدى. 
شاكەرىم دۇنيەگە كەلگەن كەڭبۇلاق. شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانى. 3 قازان 2011 جىل.
پارتيالىق تاپ كوزىمەن قاراعاندا وسى دۇرىس ەمەس. ءبىز سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋشىلاردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرىمىز. ءبىز سول كەزدە كىم ەل، كىم جاۋ بولعانىن جاقسى بىلەمىز جانە ۇمىتپايمىز» دەپ باستايدى حات اۆتورلارى.
«1931 جىلى «كوكقاسقا» سويىپ، اق تۋ كوتەرىپ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەس ۇيىمداستىرعانىن، رايركي-ءدىڭ باستىعى ولجابايدىڭ باسىن كەسىپ، رامازان دەگەن كومسومول مۇعالىمدى ايەلى ەكەۋىن سۇيرەتىپ ولتىرتكەنىن بىلەمىز. كومپارتيا مەن اۋدان سوۆەت كەڭەسىنە 360 كىسىمەن شابۋىل جاساپ، بىرنەشە كوممۋنيست پەن كومسومولدى ءولتىرىپ، كەڭسەنى ورتەپ، بانك پەن كووپەراتيۆتى تالاپ العانى دا ەلگە ءمالىم» دەپ، حات اۆتورلارى شاكەرىمنىڭ «قىلمىستارىن» ءتىزىپ شىعادى.
«دومالاق حاتقا» قاراعاندا، «شاكەرىمنىڭ ولەڭى دەپ جۇرگەن ءبىرسىپىرا ءتاۋىر سوزدەر تىكەلەي ابايدان، ماعاۋيادان ۇرلانعان. كەزىندە شاكەرىم ءبىزدىڭ پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ زاڭ ورىندارىنىڭ ءادىل شەشىمدەرى بويىنشا حالىق جاۋى دەپ تانىلىپ، قارعىس ايتىلۋىن بۇكىل حالىق قۇپتاعان. مۇحتار اۋەزوۆ تە شاكەرىمگە ءومىر بويى جيىركەنە قاراپ وتكەن».
سولايشا شاكەرىمنىڭ بولىستىق پەن تاركىدۇنيەلىكتىڭ، راتسيونالدى پايىمداۋ مەن مۇسىلماندىق ميستيكانىڭ، «ەسكىشىل، رەاكتسياشىل» الاشورداشىلار مەن «جاڭاشىل، پروگرەسشىل» بولشەۆيكتەردىڭ اراسىندا وتكەن ءومىرى ءالى جۇمباققا تولى كۇيى قالدى.
«شىندىق تا ارازداستىرا ما؟»
تاريحشى عالىمداردىڭ كەيبىرى كگب ارحيۆىندە ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ ءالى كۇنگە تولىق اشىلمادى، اشىلعاندارىنىڭ ءوزى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىلمادى دەپ سانايدى.
ازاتتىق راديوسىنىڭ تىلشىسىنە وسى ماسەلە جونىندە ءوز ويىن جەتكىزگەن تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قايدار الداجۇمانوۆ «سول كەزدەگى تەرگەۋ حاتتامالارىنان كوپتەگەن ادامداردىڭ اتىن كەزدەستىرۋگە بولاتىنىن» ايتادى.
– 1990 جىلدارى سونداي ماتەريالداردىڭ شەتى شىعا باستاعاندا كوپتەگەن قارسىلىقتار بولعان. «سەنىڭ اتاڭ مەنىڭ اتامدى ۇستاپ بەرىپتى» دەيتىن ارازدىقتار باستالعان ەدى. سوندىقتان مۇنىڭ ەتيكالىق جاعىن دا ۇمىتپاعان ءجون. شىندىقتى اشىق ايتۋىمىز كەرەك دەپ جۇرتشىلىقتى ارازداستىرىپ قويۋعا بولمايدى، – دەيدى تاريحشى.
– ماسەلەن، ستالينگە حات جازىپ، 1930 جىلدارى قازاق حالقىن تەك سول عانا قۇتقارىپ قالعانداي كورسەتىلىپ جۇرگەن ءبىر قايراتكەر بار. بىراق كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ تەز ارادا جۇرگىزىلۋىنە ستالينگە قۇپيا حات جازىپ، سەبەپكەر بولعان ادام – سول. ۆالەري ميحايلوۆتىڭ «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» دەگەن كىتابىن، «ۆوپروسى يستوري كپسس» جۋرنالىنىڭ 1964 جىلعى 4-ءشى نومىرىندەگى ماقالانى وقىعان ادام ونىڭ كىم ەكەنىن بىلەدى، – دەيدى قايدار الداجۇمانوۆ.
ال «بارلىق كىنانى ستاليندىك ساياساتقا جابا بەرمەي، سول ساياساتتىڭ قولشوقپارىنا اينالعان، ءتىپتى بىلەك ءتۇرىپ ەكىلەنە كىرىسكەندەردىڭ ارەكەتتەرى دە اشىق ايتىلۋى ءتيىس» دەيتىن دە قوعامدىق پىكىرلەر بار. مىسالى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى حازىرەت تۇرسىن:
– قىلمىستىق ارەكەتتەر بىرەۋلەردىڭ جانىنا باتسا دا، ايتىلۋى كەرەك. ول تاريح ءۇشىن، تاريحتان تاعىلىم الۋ ءۇشىن قاجەت. اتالارىنىڭ قىلمىسىنا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاتىسى جوق،– دەيدى.
ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ