“ساياسي بومبا”
اعىلشىن تىلىندە شىعاتىن Eurasianet.org جاڭالىقتار سايتى “قازاقستان: سەنات سپيكەرى 2020 جىلعى سايلاۋعا نازارباەۆتىڭ تۇسپەيتىنىنەن بەلگى بەردى” دەگەن ماقالاسىندا پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلىبريتانيالىق ۆۆس مەدياكورپوراتسياسىنا 2020 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆ كانديدات رەتىندە تۇسپەۋى مۇمكىن دەگەن “جەكە پىكىرىن” ايتقان ءارى جۇرتتى شۋلاتقان سۇحباتىنا قاتىستى كوممەنتاري بەرگەن.
Eurasianet.org جاريالاعان ماقالا اۆتورى بۇل مالىمدەمەنى “ساياسي بومبا” دەپ اتاپ، “قازاقستاندا جوعارى جاقتىڭ رۇقساتىنسىز جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتىڭ مۇنداي مالىمدەمە جاساۋى ەكىتالاي” دەپ جازعان.
“نازارباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ ساياسي پيراميداسىنىڭ ۇشار باسىنان كەتەتىن كۇن تالاي جىلداردان بەرى كوپتەگەن الىپ-قاشپا سوزدەرگە تۇرتكى بولعان، سوندىقتان [توقاەۆتىڭ مالىمدەمەسى] بيلىكتەن كەتۋدىڭ تۇپكىلىكتى ستراتەگياسى ءازىر بولعانىن بىلدىرەتىن وسى كۇنگە دەيىن جاسالعان ەڭ ايقىن بەلگىسى بولۋى مۇمكىن” دەپ جازعان Eurasianet.org.
ماقالادا قازىر قازاقستان پارلامەنتىندە نازارباەۆتىڭ “نۇر وتان” پارتياسى باسىمدىققا يە ەكەنى، ال “وعان تايتالاسا الاتىن ساياسي پارتيالاردىڭ قۋدالاۋ ارقىلى ساحنادان شەتتەتىلگەنى يا بولماسا ولاردى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بيلىكتىڭ قىسىمىمەن مۇلدە ەلەمەيتىنى نەمەسە مۇلدە تىيىم سالىنعانى” جايلى جازعان.
لوندوندا ورنالاسقان Intellinews.com ىسكەرلىك سالاسىنداعى جاڭالىقتار سايتى “سەنات سپيكەرىنىڭ توپشىلاۋىنشا، قازاقستاندىق نازارباەۆ 2020 جىلى سايلاۋعا تۇسپەيدى” دەگەن ماقالاسىندا “نازارباەۆتىڭ مۇراگەرىن [سايلاۋدىڭ] ايقىن جوسپارى جوقتىعىنا بايلانىستى تۋىندايتىن ساياسي قاتەرلەرگە بولا S&P Global Ratings مەن Fitch Ratings اگەنتتىكتەرى قازاقستاننىڭ نەسيە رەيتينگىن شەكتەدى. بۇعان نازارباەۆتىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ بارادى دەگەن ادەتتە جىل سايىن تارايتىن قاۋەسەتتەر كومەكتەسپەي تۇر” دەپ جازعان.
بۇعان قوسا، Intellinews.com “ەگەر نازارباەۆ كەتسە، بيلىكتىڭ بارلىق تۇتقالارى ءبارىبىر ءوز قولىندا قالا بەرۋىن قامتاماسىز ەتەر ەدى. ول قازىردىڭ وزىندە بۇل باعىتتا بىرنەشە قادام جاساپ قويدى” دەپ توپشىلايدى. ماقالادا پارلامەنت قابىلداعان قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۋرالى زاڭ جوباسىن اتاعان. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى وكىلەتىن ءبىرشاما كەڭەيتكەن قۇجاتتا ونى نازارباەۆتىڭ ءومىر بويىنا باسقارۋ قۇقىعى قاراستىرىلعان. مامىردىڭ 31-ءى كۇنى پارلامەنت ماقۇلداعان زاڭ جوباسىنا پرەزيدەنت ازىرشە قول قويعان جوق.
ماقالادا استانانى تاشكەنتپەن سالىستىرىپ، وزبەكستاننىڭ العاشقى پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ ولگەن سوڭ بيلىككە كەلگەن شاۆكات ميرزياەۆ تۋرالى ء“[باسپاسوز] استانانىڭ پىكىرىنشە، تىم ءجيى جازا باستاعان”. ماقالادا قازاقستان وزبەكستاننان وزۋعا تىرىسۋى مۇمكىن دەپ بولجاعان. “ايماقتىق ارىپتەس ەل ءارى تۇتىنۋشىلار نارىعى الدەقايدا ۇلكەن (بۇل – بولاشاقتا وزگەرمەيتىن فاكت، ويتكەنى حالقىنىڭ 34 پايىزعا جۋىعى – 14 جاسقا تولماعان ازاماتتار) باسەكەلەس رەتىندە وزبەكستان استانانى جاقسارۋعا يتەرمەلەپ، ەداۋىر تاقىمداپ كەلەدى”.
توقاەۆتىڭ سۇحباتى جاريالانعان كۇنى بريتاندىق ۆۆس جاڭالىقتار اگەنتتىگى سايتىندا قازاقستان ەكونوميكاسى وزگەرىپ جاتقان تۇستا “ساياسي ەركىندىك پەن قۇقىعىن تالاپ ەتكەن كوپ ادامداردى ۇندەمەۋگە ماجبۇرلەپ وتىر” دەپ كورسەتىلگەن “قازاقستاندا ساياسي رەفورمالار باياعىدان ىركىلىپ تۇر ما؟” دەگەن تاقىرىپتا ۆيدەوروليك تە جاريالاندى.
“نۇرسۇلتان نازارباەۆ 27 جىلدان بەرى پرەزيدەنت. ول – اۆتوكرات. ول سايلاۋدا 97 پايىز داۋىسپەن جەڭگەن” دەيدى ۆۆس ءجۋرناليسى ستيۆەن ساكۋر. ءجۋرناليستىڭ مالىمدەمەسى نازارباەۆتىڭ جوعارى كەڭەستىڭ پرەزيديۋمىندا سوۆەت ەلىنىڭ كوسەمى ۆلاديمير لەنيننىڭ ءمۇسىنى استىندا وتىرعانى ءارى زايىبى سارا نازارباەۆامەن بىرگە بارعان سايلاۋ ۋچاسكەسىندە سايلاۋ جاشىگىنە بيۋللەتەن سالىپ جاتقانى تۇسىرىلگەن ارحيۆ كادرلارمەن قوسا بەرىلگەن.
ستيۆەن ساكۋر قازاقستاندى كوپ جىلدار بويى سوۆەت يمپەرياسىنىڭ فورپوستى (الدىڭعى شەپ – رەد.) بولعان، ال قازىر قىتاي، رەسەي مەن ەۋروپانى جالعايتىن توعىز جولدىڭ تورابىنا اينالعان مۇنايعا باي ەل دەپ اتايدى. ءجۋرناليستىڭ سوزىنشە، نازارباەۆ قوماقتى ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن “جالت-جۇلت ەتكەن جاڭا استانادا” ۇلىبريتانيا زاڭدارى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن قارجى ورتالىعىن قۇرىپ جاتىر. بىراق ستيۆەن ساكۋر ەلدە ءتىپتى بولماشى نارازىلىق نىشاندارىنىڭ ءوزى باسىپ-جانىشتالادى دەپ مالىمدەپ، مامىردىڭ 10-ى كۇنى الماتىداعى رۇقسات ەتىلمەگەن نارازىلىق اكتسياسىنا قاتىسقانداردى ۇستاپ اكەتىپ جاتقانىن تۇسىرگەن ازاتتىق ۆيدەوسىن كورسەتكەن. سول كۇنى “ساياسي تۇتقىندار بوساتىلسىن” دەگەن تالاپپەن بىرنەشە قالادا اكتسيالار ءوتىپ، ونداعان ادام ۇستالعان، كەيبىرەۋىن اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتقان.
مالايزياداعى “كوررۋپتسيا” ىسىندەگى قازاقستاندىق قىمبات سومكەلەر
ۇلىبريتانيالىق Reuters جاڭالىقتار سايتى “ەكسكليۋزيۆ: مالايزيالىق نادجيب مۇنشاما قىمبات سومكە، قىرۋار قولما-قول اقشا مەن زەرگەرلىك اشەكەيلەردى قايدان العانىن ءتۇسىندىرىپ جاتىر” دەگەن ماقالاسىندا ەلدىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى نادجيب رازاك بەرگەن سۇحباتقا جان-جاقتى كوممەنتاري جازعان. الگى سۇحباتىندا ول كوررۋپتسيا مەن زاڭسىز الىنعان، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك 1MDB ينۆەستيتسيالىق قوردان جىمقىرىلعان اقشانىڭ ءىزىن جاسىردى دەگەن ايىپتارعا قاتىستى جاۋاپ بەرگەن. ايىپتاۋلار تۇسىندا وتكەن سايلاۋدا رازاكتىڭ كواليتسياسى ويسىراي جەڭىلىپ، بيلىككە ماحاتحير مۇحاماد كەلدى.
ءباسپاسوزدىڭ حابارلاۋىنشا، نادجيب رازاكتىڭ ءۇيىن ءتىنتۋ كەزىندە ىشىندە ارقايسىسى جۇزدەگەن مىڭ دوللارعا دەيىن تۇراتىن Hermes ءساندى ماركالى بىرنەشە Birkin سومكەسى دە بار ديزاينەرلىك سومكەلەر سالىنعان 300-گە جۋىق قوراپ تابىلعان. ولاردىڭ كەيبىرى قولما-قول اقشا مەن زەرگەرلىك بۇيىمدارعا تولتىرىلعان.
نادجيب رازاك سۇحباتىندا الگى سومكەلەر جۇبايى روسما مانسورعا تارتۋ رەتىندە جاسالعان “سىيلىقتار” دەپ مالىمدەگەن.
ء“نادجيبتىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ كۇيەۋبالاسى دانيار نازارباەۆ – قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جيەنى (وگەي نەمەرە ءىنىسى) ءارى الگى سومكەلەردىڭ كوبىن روسماعا سىيعا بەرگەن. ول “جۇرتقا ءتۇسىنۋ قيىن شىعار، بىراق، مىسالى، كۇيەۋبالامنىڭ Birkin سومكەلەرىن الاتىن جەرى بار، ءبىر العاندا بەس-التاۋىن الادى. ونىڭ وتباسىنىڭ ءبىراز قارجىسى بار، سوندىقتان مۇنىڭ [مالايزيالىق 1MDB مەملەكەتتىك قورعا] ەش قاتىسى جوق” دەپ تۇسىندىرگەن» دەپ جازعان Reuters.
نادجيب رازاكتىڭ قازاقستانمەن قۇداندالىق جاقىندىعى بار. قىزى نۋريانا نادجۆا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءىنىسى بولات نازارباەۆتىڭ بۇرىنعى ايەلى مايرا قۇرمانعاليەۆانىڭ ۇلى دانيار كەسىكباەۆقا تۇرمىسقا شىققان.
رەسەي وداقتاستارى سيرياعا بارعىسى كەلمەيدى
ۆاشينگتوندا ورنالاسقان Jamestown زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ سايتى “رەسەيدىڭ وداقتاستارى سيرياداعى وپەراتسياعا قاتىسقىسى كەلمەيدى” دەگەن ماقالاسىندا ماسكەۋ ۇقشۇ-داعى (ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى – رەد.) ارىپتەس ەلدەردىڭ اسكەري قولداۋىنا يە بولۋعا تىرىسىپ جاتقانى تۋرالى كوممەنتاريىندە تمد (تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى – رەد. ) ەلدەرى سيرياداعى سوعىس قيمىلدارىنا مۇلدە ارانداعىسى كەلگىسى كەلمەيدى دەپ جازعان.
تمد ەلدەرى قورعانىس مينيسترلەرىنىڭ جۋىردا سىبىردەگى قىزىل قالاسىندا وتكەن جيىنىندا رەسەي قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي شويگۋ دوستاستىق ەلدەرىن سيرياداعى “بەيبىت ءومىردى رەتتەۋگە قاتىسۋدى” ۇسىنعان. بىراق شويگۋدىڭ ارىپتەستەرى “ونىڭ ءوتىنىشىن ەلەمەي قويدى، ەشبىر ەلدىڭ ۇكىمەتى رەسمي جاۋاپ قاتقان جوق” دەلىنگەن ماقالادا.
بىلتىر رەسەي استانا مەن بىشكەكپەن اسكەريلەردى سيرياعا جىبەرۋ مۇمكىندىگى تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتىر دەگەن حابار تاراعان بولاتىن. “قازاقستان مەن قىرعىزستان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەنىن بىلدىرگەن”. “قازاقستان سيرياعا ءوز اسكەريلەرىن جىبەرۋ تۋرالى كىممەن بولسىن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتقان جوق” دەگەن بولاتىن [قازاقستان] سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ. بۇعان قوسا، ول “بىتىمگەرلەرىمىزدى الەمنىڭ كەز-كەلگەن نۇكتەسىنە جىبەرۋ مۇمكىندىگىن تالقىلاۋعا دەيىن قولىمىزدا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قارارى مەن بۇۇ-نىڭ ءتيىستى مانداتى بولعانى ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى” دەپ مالىمدەگەن. ال قىرعىزستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن باس شتابى وكىلدەرى اسكەريلەردى سيرياعا اتتاندىرۋ مۇمكىندىگىنە قاتىستى الدەبىر كەلىسسوز جايلى “اقپارات جوق” دەپ مالىمدەگەن.
امەريكالىق ادۆوكات ەرىمبەتوۆتىڭ ءىسى تۋرالى
اعىلشىن تىلىندە شىعاتىن Diplomat گازەتى “زاڭسىز اقشانىڭ ءىزىن جاسىردى” جانە “الاياقتىق” بابى بويىنشا ايىپتارمەن قاماۋدا وتىرعان بيزنەسمەن ەسكەندىر ەرىمبەتوۆتىڭ قورعاۋشىسى – امەريكالىق ادۆوكات دجارەد گەنسەردىڭ “الماتىداعى ءبىر كۇن جانە قازاقستانداعى سوت تورەلىگى” دەگەن كوممەنتاريىن جاريالاعان.
ماۋسىمنىڭ 14-ءى كۇنى الماتىدا وتكەن سوت وتىرىسىنا قاتىسۋدان العان اسەرلەرىن بايانداعان دجارەد گەنسەر “حالىقارالىق زاڭداردىڭ التاۋى ورەسكەل بۇزىلعانىن كوزىممەن كوردىم” دەپ جازعان. ول ەرىمبەتوۆتى وردەرسىز تۇتقىنداۋ مەن ءتىنتۋ، وتباسى مەن ادۆوكاتىمەن حابارلاسۋ قۇقىعىنسىز قاماۋدا ۇستاۋ، ۇرىپ-سوعۋ مەن پسيحولوگيالىق ازاپتاۋ – زاڭ بۇزۋ دەپ اتاعان. بۇعان قوسا، ادۆوكاتتىڭ سوزىنشە، سوتتا ەرىمبەتوۆتى “اكۆاريۋمدا” – اينەكپەن بولىنگەن ورىنعا وتىرعىزىپ قويعان، پروكۋرور دجارەد گەنسەردىڭ تولقۇجاتىن فوتوعا ءتۇسىرىپ العان.
“زاڭسىز الىنعان اقشانىڭ ءىزىن جاسىردى دەگەن ايىپپەن تۇتقىنداپ، كەيىنىرەك “الاياقتىق” بابى بويىنشا ايىپتالعان [ەرىمبەتوۆ] 2017 جىلعى قاراشادان بەرى قاماۋدا وتىر. ال مەن ونى شىن مانىندە، قارىنداسىن ەلگە ورالۋعا ماجبۇرلەپ، قۋعىنداعى وپپوزيتسيا جەتەكشىسىنە قارسى جالعان كۋالىك ەتۋگە كوندىرۋ ءۇشىن ۇستاپ وتىر دەپ سانايمىن” دەپ مالىمدەيدى دجارەد گەنسەر. قازاقستاندا رەسمي تۇلعالارمەن كەزدەسكەن كەزدە شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرى ەرىمبەتوۆ ءىسىنىڭ ساياسي استارى بارىن جوققا شىعارىپ، بۇل – “الاياقتىق تۋرالى قاراپايىم ءىس” دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. “ماعان قازاقستاندا “ناعىز” ساياسي ءىستىڭ قانداي بولاتىنىن ءتىپتى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن” دەپ تۇيىندەيدى گەنسەر.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ