Wall Street Journal باسىلىمىنا “رەسەي دەموكراتياسى قالاي ءولدى” دەگەن ماقالا جاريالاعان امەريكالىق پۋبليتسيست دەۆيد ساتتەر پوستسوۆەتتىك رەسەيدىڭ ءبىرىنشى پارلامەنتىن تاراتۋعا 25 جىل تولۋىنا وراي ازاتتىققا سۇحبات بەردى.
1993 جىلى قىركۇيەكتىڭ 21-ءى كۇنى رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين “رەسەي فەدەراتسياسىنداعى كەزەڭدى كونستيتۋتتسيالىق رەفورما تۋرالى” №1400 جارلىعىن شىعاردى، ونىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگان – جوعارى كەڭەس پەن حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىن تاراتۋ تۋرالى ايتىلدى. بۇل شەشىمگە دەيىن پارلامەنت رەفورما جاساۋعا قارسى شىعىپ، بىرنەشە اي بويى پرەزيدەنتپەن تىرەسكەن ەدى. ەكى اپتاعا سوزىلعان داعدارىستىڭ سوڭى قازاننىڭ 4-ءى كۇنى جوعارى كەڭەس دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر بولىگى بارريكادا ورناتىپ، بەكىنىپ العان اق ۇيگە شابۋىلمەن اياقتالدى.
باتىس ەلدەرى بوريس ەلتسيننىڭ پارلامەنتتى تاراتۋىن سوكپەدى، “جاقىندا جاڭا پارلامەنتكە ەركىن سايلاۋ وتكىزەمىن” دەگەن ۋادەسىنە قاناعاتتاندى. دەۆيد ساتتەر باتىس ەلدەرى ورەسكەل قاتەلىك جىبەردى، بۇل وقيعا داۋرەنى ونشا ۇزاققا بارماعان رەسەيدەگى دەموكراتيالىق تاجىريبەگە نۇكتە قويعانىن تۇسىنبەدى دەپ سانايدى.
بۇل ورىس دەموكراتياسىنىڭ ءوشۋىنىڭ باستاۋى ەدى.
- بۇل ورىس دەموكراتياسىنىڭ ءوشۋىنىڭ باستاۋى ەدى، – دەيدى دەۆيد ساتتەر. – ەلتسين جوعارى كەڭەستى قىسقارتتى، كەيىن ارميانى حالىق سايلاعان ادامدارعا قارسى قولداندى، بۇل رەسەيدەگى بيلىك ءبولىنىسىنىڭ اقىرى بولدى. بيلىك ءبولىنىسى بولماي دەموكراتيالىق جۇيەگە جەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەلتسين رەسەيدە دەموكراتيالىق جۇيە ءۇشىن وتە قاجەت مەنتاليتەتتىڭ جوقتىعىن كورسەتتى، ول – دەموكراتيالىق جۇيەنى ساقتاۋ ءۇشىن ىمىراعا كەلۋ. كەز كەلگەن دەموكراتيا مۇددەلەر قاقتىعىسىنا نەگىزدەلەدى، ول شوعىرلانعان شيەلەنىس جاعدايى. جۇيەگە قاتىسۋشىلار سول ساتتەگى جەكە جەڭىسىنەن دەموكراتيانى جوعارى قويسا، سول كەزدە عانا دەموكراتيا تىرشىلىك ەتەدى. 1993 جىلعى رەسەيدە بازالىق مەنتاليتەت – داۋدى كەلىسىممەن جانە ىمىرامەن شەشۋ مۇمكىندىگىن ساقتاۋ بولمادى. ەلتسين توتاليتارلىق قۇرىلىمنان ەندى شىققان حالىقتى جاقسى ۇيىمداستىرا الدى جانە رەسەيدىڭ ارى قاراي دامۋىنا قاجەتتى ماڭىزدى پرينتسيپتەردىڭ ءبىرىن جويدى.
- 1993 جىلعى وقيعا مەن رەسەيدىڭ اۆتوريتاريزمگە قايتا ورالۋى ءۇشىن ەلتسيندى ايىپتايتىن سياقتىسىز. بىراق ءوزىڭىز رەسەيدە دەموكراتيالىق مەنتاليتەت بولماعان دەپ وتىرسىز. ونىڭ قارسىلاستارى دا دەموكراتتار ەمەس ەدى عوي. پارلامەنتتى تاراتۋعا ولار دا ايىپتى ەمەس پە؟
- ارينە، ەكى تاراپ تا ايىپتى. بىراق زاڭدى، كونستيتۋتتسيانى بۇزعان ەلتسين عوي. ول كوممۋنيستىك كونستيتۋتتسيا ەدى دەپ قازىر ايتۋ وڭاي. البەتتە، كونستيتۋتتسيانىڭ كەمشىلىگى كوپ ەدى، بىراق ونى وزگەرتۋگە بولاتىن، جۇمىس ىستەۋگە بولاتىن قۇجات ەدى. قالاي بولعاندا دا ول رەسەيدەگى جالعىز زاڭ قۇرىلىمى ەدى. ەلتسيننىڭ بىرجاقتى تارتىپپەن ونى بۇزۋعا قۇقىعى بولمادى. ەلتسين زاڭدى ورەسكەل بۇزدى، ونىڭ قۇنى مەملەكەتكە وتە قىمباتقا ءتۇستى.
- 1993 جىلى وقيعا باسقاداي ءوربۋى مۇمكىن ەدى دەپ ويلايسىز با؟ ونى ەلەستەتۋ قيىن. ەسكە تۇسىرەيىك: ءبىر جاقتا گايدارلىق رەفورمانى ۇسىنعان جوعارى كەڭەستىڭ قارسىلىعى، ەكىنشى جاقتا – رەفورمامەن سوڭىنا دەيىن بارۋعا ءازىر ەلتسين تۇر.
- ءيا، باسقاشا جولى بار ەدى. ول ەلتسيندى سايلاعان، ونىڭ پرەزيدەنت بولۋىنا جاعداي جاساعان پارلامەنت ەدى. بەلوۆەج كەلىسىمىن ماقۇلداعان، سوۆەت وداعىن قۇلاتقان پارلامەنت بولاتىن. سول پارلامەنت ەلتسينگە ارنايى وكىلدىك بەردى، رەفورما جاساۋعا جاعداي جاسادى. باسىندا پارلامەنت وعان جاۋ بولمادى. بىراق ەلتسين مەملەكەتتى زاڭنامالىق بيلىكسىز باسقارعىسى كەلدى. ايتقان ۇسىنىسى، ىستەگەن ءىسى نە ءتيىمسىز، نە قاتە بولىپ شىققاندا حالىق جاپا شەكتى.
سودان سوڭ تۇرعىندارمەن بايلانىس جاساپ وتىرعان پارلامەنتتەگى ادامدار قارسى شىعىپ، نارازىلىق تانىتتى. ەلتسين جوعارى كەڭەستى ەلەمەۋگە تىرىستى. مەملەكەت ەكونوميكالىق داعدارىستان زارداپ شەككەندە ول كەڭەسكە جەككورىنىشپەن قارادى. سولايشا جاعداي شيەلەنىستى. ەلتسيننىڭ وعان جول بەرمەۋگە مۇمكىندىگى بار ەدى. ەلدە ەشقانداي سەنىمدى زاڭ بولماي تۇرعاندا ەسەڭگىرەتۋ ارقىلى ەمدەمەك (“شوكوۆايا تەراپيا”) بولدى. ول رەسەيدە زاڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن نەمەسە مۇمكىندىگىن كورمەدى. قىلمىس كوبەيگەن كەزدە بۇل ماسەلەنى پارلامەنتپەن تالقىلاعىسى كەلمەدى. پارلامەنتشىلەر دە نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەدى. بىراق باستى ايىپكەر – ەلتسين. ەلدە ازاماتتىق سوعىس تۋدىرا جازداعان داعدارىسقا ايىپتى دا سول.
- ەلتسين جالعىز ەمەس ەدى عوي. 42 مادەنيەت قايراتكەرىنىڭ حاتىن ەسكە الايىق. ولار ەلتسيندى قولدادى.
- بۇل ورىس زيالىلارىنىڭ قاسىرەتى، سەبەبى ورىس ينتەلليگەنتسياسى توتاليتارلىق ورتادا قۇرىلعان. ول حاتتا ەلتسيندى قاتتى قولداعان كوپتەگەن دوستارىمنىڭ اتى-ءجونىن قاتتى قىنجىلا وقيمىن. ولاردىڭ اراسىندا ەلتسين قۇرعان جۇيەدەن جاپا شەككەن، ءتىپتى سونىڭ قۇربانى بولعان ادامدار بار. سول كەزدە ولار ەشتەڭە ويلامادى، جاپپاي پسيحوز بولدى.
- ادىلەتىن ايتار بولساق، باتىستاعى ساراپشىلاردىڭ ءبىرازى دا بوريس ەلتسيندى قولداۋعا تۇرارلىق دەموكراتيالىق جەتەكشى دەپ سانادى. 1996 جىلى رەسەي پرەزيدەنتتىگىنە سايلاۋ كەزىندە تاريحشى ريچارد پايپستان “ەلتسيننىڭ كەتەتىن كەزى تۋمادى ما؟” دەپ سۇراعانىمدا، ول “جوق، ەلتسين دەموكرات ادام” دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى.
ەلتسين دەموكرات سياقتى كورىنەتىن، بىراق ونىڭ دەموكراتياعا قارسى مىنەزى مەن كارەراسى رەسەيدەگى كوپتەگەن ادامعا ايقىن بولدى.
- ەلتسين دەموكرات سياقتى كورىنەتىن، بىراق ونىڭ دەموكراتياعا قارسى مىنەزى مەن كارەراسى رەسەيدەگى كوپتەگەن ادامعا ايقىن بولدى. مىسالى، 1993 جىلى كوكتەمدە يمپيچمەنت تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا جوعارى كەڭەستى تاراتۋ جوسپارى بولدى، ءتىپتى دەپۋتاتتاردى پارلامەنت عيماراتىنان شىعارۋ ءۇشىن ۋلاندىرعىش گاز قولدانباق بولدى. ەلتسين بولسا شەشەنستاندا سوعىس باستادى. نە ءۇشىن؟ ونىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى ولەگ لوبوۆتىڭ ايتۋىنشا، رەيتينگىن كوتەرۋ ءۇشىن پرەزيدەنتكە جەڭىس اكەلەتىن شاعىن سوعىس كەرەك بولعان.
كەيىن ولتىرىلگەن سەرگەي يۋشەنكوۆقا ول تۋرالى ءوزى ايتقان، ونى 1999 جىلى ۇيلەردىڭ جارىلىسىن زەرتتەگەنى ءۇشىن ولتىرسە كەرەك. ەلتسيننىڭ رەيتينگىن كوتەرۋ – سوعىستى باستاۋعا جاقسى سەبەپ ەمەس دەگەن ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەسە كەرەك. ەلتسين تۋرالى رومانتيكالىق يدەيانى قۇرتاتىن فاكتىلەر جەتكىلىكتى. كوممۋنيزم جەڭىمپازى رەتىندەگى ءرولى ادامداردى بوساڭسىتىپ جىبەردى.
حالىقتىڭ كەدەيلەنۋىن بىلاي قويعاندا، جەكەشەلەندىرۋ پروتسەسى قوعامنىڭ بارلىق دەڭگەيىندە قىلمىستىق جولمەن ءجۇردى، ماڭىزدى رەسۋرستاردى ەش قيىندىقسىز باسىپ العان قىلمىس الەمىنە شىداممەن قاراۋ – ەلتسين باسقارعان قوعامنىڭ ناتيجەسى مەن مەنتاليتەتى ەدى. ريچارد پايپس وزىق ويلى ادام، تالانتى مەن اقىلى ودان كەمدەۋ ادامدار دا ەلتسيندى قولداۋ كەرەك، سەبەبى باسقالارى قولداۋعا تۇرمايدى دەپ ويلادى، بىراق ولار قاتەلەستى. دەموكراتيالىق پروتسەستى قولداۋ كەرەك ەدى.
- باتىستىڭ، اقش-تىڭ ەلتسيندى قولداعانى ءۇشىن رەسەيلىكتەردىڭ كوبى ۆاشينگتونعا رەنجيدى. “ەلدى توناۋ مەن كەدەيلەندىرۋ رەفورماسىن جاساعان ادامدى قولدادىڭدار” دەسەدى.
- ولار ەلتسيننىڭ ارانداتۋشىلىعىن بىلمەدى، سول ءۇشىن كەشىرىم تانىتسا بولار. ەڭ ماڭىزدى وقيعا – “وستانكينو” ماڭىنداعى قىرعىن، ىشكى اسكەر قارۋسىز حالىققا وق اتتى. ەلتسين ارميانى اق ۇيگە شابۋىلداۋعا كوندىرۋ ءۇشىن نەمەسە بۇيرىق بەرۋ ءۇشىن وسى جاعدايدى قولداندى. “وستانكينو” تەلەورتالىعى ماڭىندا نە بولدى؟ ەڭ باستى فاكتىلەردى بىلەمىز. ماسكەۋدە پوليتسيانىڭ مىڭداعان جاساعى جوعارى كەڭەستى قولداعان شەرۋشىلەردى ۇرىپ-سوقتى. كەنەتتەن، قازاننىڭ 6-سى كۇنى ماسكەۋ ورتالىعىنداعى ميليتسيا جوق بولىپ كەتتى، جۇك كولىكتەرى مەن اۆتوبۋستار، وتالۋعا دايىن كىلتتەر قالدى. ادامدار سول كولىككە وتىرىپ “وستانكينوعا” باردى، سول جەردە اۆتوماتى بار ىشكى اسكەر كۇتىپ تۇردى. ءدال سول جاعدايدا مارگينال فاشيستتىك ەلەمەنتتەر “وستانكينو” ەسىگىن اتتى، كەيىن عيمارات ىشىنەن جارىلىس شىقتى، وعان شەرۋشىلەر ايىپتى ەمەس ەدىع ىشكى ىستەر اسكەرى ولارعا وق جاۋدىردى. بۇل ناعىز قىرعىن بولاتىن. ەلتسين كەيىن ونى قىزىل-قوڭىرلاردىڭ “وستانكينوعا”، ءسوز بوستاندىعىنا شابۋىلى دەپ اتادى.
“وستانكينو” ترانسلياتسيا جاساۋىن توقتاتتى – “وستانكينو” جەتەكشىلەرى اسەر قالدىرۋ ءۇشىن سونداي شەشىم قابىلدادى. اق ۇيگە شابۋىلداۋدى بۇركەمەلەپ، بۇكىل الەمدى الداۋ ءۇشىن سولاي ىستەدى. ونىڭ اسەرى زور بولدى. ونىڭ ارانداتۋ ەكەنىن بىلمەگەندەر، رەسەيدى، ەلتسيندى بىلمەگەندەر تۇزاققا ءتۇستى، ەلتسيندى قولدادى.
ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك حاتشى ۋوررەن كريستوفەر سول كەزدە “ادەتتە ءبىز پارلامەنتتى تاراتۋدى قولدامايمىز، بىراق مىناۋ ەرەكشە جاعداي” دەدى. نەسى ەرەكشە ەكەنىن ءوزى تۇسىنگەن جوق. ەلتسين ارانداتۋدىڭ ءدامىن ءبىلىپ الدى. 1999 جىلى ۇيلەردى جارۋدىڭ ءتۇبى وسىعان تىرەلەدى دەپ ويلايمىن. ارانداتۋعا دەگەن كوممۋنيستىك سۇيىسپەنشىلىك ەلتسينگە ءتان ەدى. كگب نەمەسە فسب-ءنى تاراتۋعا ەشقاشان بارماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا دەپ ويلايمىن، سەبەبى بيلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ولاردى قالاي پايدالانۋعا بولاتىنىن ءبىلدى.
- بوريس ەلتسيندى جاعىمسىز تۇلعا رەتىندە سيپاتتاپ وتىرسىز. ءتىپتى شەكتەن تىس جاعىمسىز ەتىپ كورسەتتىڭىز.
- قازىرگى رەسەيدە نە بار؟ ءيا، قازىر ول كوممۋنيستىك رەجيممەن سالىستىرعاندا ەركىن مەملەكەت، بۇرىنعىدان جاقسىراق شىعار. بىراق دەموكراتيالىق جەتەكشى ستاندارت بويىنشا قاراساق، ەلتسين رەسەي تاريحىنداعى ابسوليۋتتىك جاعىمسىز كەيىپكەر. سونىڭ كەسىرىنەن دەموكراتياعا ساي دامۋ مۇمكىندىگى جويىلدى. پوستسوۆەتتىك ورىس حالقىنىڭ مىنەزىن، كوممۋنيزم مۇراسىن ەسكەرسەك، باسقا بالاماسى بولدى ما؟ باسقا جولمەن ءجۇرۋ مۇمكىندىگى بولدى. ءيا، بۇل ەلدە زاڭدى قۇرمەتتەۋ ءداستۇرى جوق ەدى، بىراق رەسەي تاريحىنداعى بۇرىلىس كەزەڭى ەدى، يمپەريا تالقاندالدى، ەسكى يدەالدار قۇلادى. سول ساتتە ەلتسين ەمەس، باسقا تۇلعا كەرەك ەدى.
- بۇنداي تەوريا ناقتى تاجىريبەگە قايشى كەلەدى. قالاي بولعاندا دا رەسەي ون بەس مەملەكەتتىڭ ءبىرى ەدى، سوۆەت وداعىنىڭ مۇراگەرى بولاتىن، ولاردىڭ ەشبىرىندە (بالتىق ەلدەرىن قوسپاعاندا) دەموكراتيالىق ينستيتۋت شەڭبەرىندە ارەكەت قىلعان دەموكراتيالىق باسشى بولمادى.
- شىعىس ەۋروپادا كوممۋنيستىك رەجيم بولدى، ول جاقتا دەموكراتيالىق رەجيم قۇرىلدى. بالتىق بويىنداعى ەلدەر دە كوممۋنيزمنەن شىعىپ، دەموكراتيالىق جۇيە ورناتتى. قازىر گرۋزيا رەسەيگە قاراعاندا، ءتىپتى ۋكراينامەن سالىستىرعاندا الدەقايدا دەموكراتيالىق ەلگە اينالعان. ءسىز ايتقان ماسەلە وتە ەلەۋلى، سەبەبى كوممۋنيزم ادامدارعا اسەر ەتتى; جەكە ۇياتتان، يدەيادان ايىردى، ادام وزىنە جاۋاپ بەرۋى كەرەك، ءوزىن جانە وزگەلەردى سىيلاۋى كەرەك دەگەن يدەيانى قۇرتتى. ونداي سەنىم بولماسا دەموكراتيالىق پرينتسيپپەن ارەكەت ەتەتىن قوعام قۇرۋ قيىن. رەسەيدە دەموكراتيالىق كەزەڭ بولعان ەدى. 1917 جىلعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتى ايتامىن. قيىر شىعىستا، پريمورەدە دەموكراتيالىق ۇكىمەت بولدى. مەنىڭ ويىمشا، ماسەلەنىڭ ءبارى رەسەي بيلىگىندە تابيعاتىنان دەموكرات ادامداردىڭ بولماۋىنا كەلىپ تىرەلەدى.
- راسىمەن دە، رەسەيدىڭ باسشىدان جولى بولمادى دەگەن تۇسىنىك بار. سوڭعى عاسىردا عانا ەمەس، ەلدىڭ باعىتىن انىقتايتىن تاريحي كەزەڭدەردە سونداي باسشى تابىلماعان.
مۇنىڭ ءبارى رەسەي باسشىسى بولۋعا لايىق ەمەس ادامداردىڭ بيلىككە كەلگەنىنىڭ كەسىرى.
- ول ءالى جالعاسىپ جاتىر. ەلتسين سول ءداستۇردى بەكىتىپ كەتتى. وتە جاعىمدى تاريحي تۇلعا اتانۋعا مۇمكىندىگى كوپ ەدى. حالىقتىڭ ءبارى جاقسى كوردى، سىرتقى الەم قولدادى، جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلدى. ءوزى تاراتقان جوعارى كەڭەس تە ونى قولداعان. بىراق ىشتەي كوممۋنيستىك بوسس بولىپ قالدى، ەكاتەرينبۋرگتەگى (سول كەزدەگى سۆەردلوۆسك) يپاتەۆ ءۇيىن بۇزۋعا بۇيرىق بەردى، سەبەبى ول جەرگە كوپ ادامدار ءتاۋ ەتۋگە باراتىن. ەلتسين ونىڭ ءۇيىن بۇزۋعا بۇيرىق بەردى. سىرتقى ءتۇرىن وزگەرتىپ، دەموكراتقا ۇقسادى، بىراق ءىشى وزگەرمەدى.
رەسەي قازىر ءوز تاريحىن تۇسىنۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن تاريحي يدەيالاردى ءتۇسىنىپ، ولاردى اشكەرەلەۋى كەرەك.
رەسەيدە، اسىرەسە امەريكادا تانىمال بۇل يدەيالار بويىنشا، ەلتسين دەگەن تاماشا، جاقسى ادام بار ەدى، ونىڭ ورنىنا پۋتين دەگەن جاۋىز كەلدى. ەلتسيننىڭ كىم بولعانىن، ءپۋتيندى كىم تاڭداعانىن ەشكىم ەسكە المايدى. ءپۋتيندى بيلىككە اكەلگەن ءۇي جارىلىسى شىن مانىندە ەلتسيننىڭ ءىسى ەكەنىن ەشكىم ويلامايدى. مۇمكىن ەلتسين سونى ءوزى ماقۇلداعان شىعار.
رەسەي تاريحىن ءبىلىپ، سودان ساباق الۋى كەرەك. ەلتسين مەن 1993 جىلعى وقيعانىڭ شىندىعىن مويىنداماساق – تاريحتان ساباق المايمىز. ءۇي جارىلىسىن بىلاي قويعاندا بەسلان، “نورد-وست”، ۋكرايناعا شابۋىلداۋ، مالايزيالىق ۇشاقتى اتىپ ءتۇسىرۋ – مۇنىڭ ءبارى رەسەي باسشىسى بولۋعا لايىق ەمەس ادامداردىڭ بيلىككە كەلگەنىنىڭ كەسىرى، سول ءۇشىن ورىس حالقىنىڭ تولەگەن قۇنى.
رەسەيدەگى 1993 جىلعى داعدارىستىڭ باستى كەيىپكەرلەرى
- بولاشاق تۋرالى ايتساق، 93-ءشى جىلدىڭ مۇراسى رەسەيدىڭ بولاشاعىن بولجاۋعا مۇمكىندىك بەرە مە؟ قازىردىڭ وزىندە ەل كونستيتۋتتسياسىن پۋتينگە لايىقتاپ وزگەرتۋ تۋرالى اڭگىمەلەر بار، ونىڭ جاڭا رولدە بيلىك قۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن كونستيتۋتتسيالىق فورمات قۇرۋ تۋرالى ايتىلىپ ءجۇر.
- اڭگىمەلەر ايتىلادى، بىراق ەڭ باستىسى – ادامداردىڭ رۋحى وزگەرۋى كەرەك. ءوز تاريحىن تۇسىنبەيىنشە ول مۇمكىن ەمەس. ول ساياسي پروتسەستىڭ ۇلكەن قوزعاۋشى كۇشى. قايتا قۇرۋ كەزىندە تاريحقا ءمان بەرۋ باستى ەلەمەنت بولدى. سونداي تۇسىنىك ارقاسىندا ناعىز دەموكراتياعا قاراي باعىتتاۋ قادامدارى تۋرالى ويلانسا بولادى. مىسالى، جاڭا قۇرىلتاي جيىنىن قۇرۋ، جاڭا كونستيتۋتتسيا جاساۋ. ءسىز ەلتسيندى تىم قارالاپ جاتىرسىز دەيسىز، ارينە، قارا نارسەنى ودان ءارى قارايتۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ونىڭ ءىس-ارەكەتىن باعالاعاندا قىسىلماۋ كەرەك. رەسەي قازىرگىدەن كورى جاقسىراق جاعدايعا لايىق ەدى.
- بۇل سوزىڭىزگە قارسى شىعىپ، حالقى قانداي بولسا، باسشىسى سونداي دەيتىندەر بولادى.
پۋتين قۇرعان جۇيە تابيعاتىنان تۇراقسىز، وتىرىككە قۇرىلعان، ونىڭ تۇراقتى بولۋى مۇمكىن ەمەس.
- ولاي ويلامايمىن. ادامدار قاتەلەسەدى. ورىس حالقىنىڭ وڭ باستاماسى كوپ، الەمگە كوپ جاقسى دۇنيەلەر بەردى. رەسەيدىڭ اينالاسىنداعى الەم وزگەرىپ جاتىر، رەسەي دە وزگەرەدى. رەسەيدە ورتا تاپ دامىپ كەلەدى، ادامدار ساياحاتتايدى، كوپتەگەن رەسەيلىكتەر شەتەلدە تۇرادى. پۋتين قۇرعان جۇيە تابيعاتىنان تۇراقسىز، وتىرىككە قۇرىلعان، ونىڭ تۇراقتى بولۋى مۇمكىن ەمەس. تۇراقتىلىق – ىشكى جانە سىرتقى ەسەڭگىرەتەتىن جاعدايلارعا قارسى تۇرا ءبىلۋ. پاتشالىق رەسەي الەۋمەتتىك رەۆوليۋتسياعا جاعداي جاساعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن تۇراقتى كورىنەتىن.
- وعان دەيىن جاپون سوعىسى بولدى، ول پاتشالىق رەسەيدى ەسەڭگىرەتتى. لەنين ايتقانداي “پاتشالىق رەسەيدىڭ ءىرىپ-شىرىگەنىن كورسەتتى”.
- جاپون سوعىسى پروتسەسكە تۇرتكى بولدى. رەسەي حالقى وتە ءبىلىمدى جانە قازىرگى ساياسي جۇيە ءۇشىن تىم دامىعان. زاڭسىزدىق بار، كوپ ادامدار نارازى، جۇيە ءتيىمسىز ەكەنىن دالەلدەدى. رەسەي ماڭىندا نە بولاتىنىن بولجاۋ قيىن. ورىس حالقى وتكەنى تۋرالى شىندىقتى بىلگىسى كەلەدى. ادامداردىڭ وتىرىكتەر الەمىندە ءومىر ءسۇرۋى – جاساندى جاعداي، ناعىز فاكتىلەر الەمىندە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. سوندىقتان بۇنداي تالانتتى حالىقتىڭ ساۋىعۋىنا بارلىق جاعداي بار دەپ ويلايمىن.
- وسى اڭگىمە ۋاقىتشا ۇكىمەت باسشىسى كەرەنسكيدىڭ مەمۋارىن ەسىمە ءتۇسىردى، ول 1917 جىلى ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق ۇكىمەتىن قولداماعان باتىستى ايىپتايدى; بۇدان سوڭ ولە-ولگەنشە، 1970 جىلدارعا دەيىن رەسەيلىكتەردىڭ دەموكراتيا مەن بوستاندىققا دەگەن ۇمتىلىسى تۋرالى جازدى. سول رەسەيلىكتەردىڭ كوبى (ساۋالناماعا سەنسەك) كوممۋنيستىك تاجىريبەدەن سوڭ رەسەيدىڭ ەرەكشە جولى تۋرالى ۇرانعا سەنەدى.
- باسقا جولدى ويلاپ تاپقان ەشكىم جوق. باتىس وركەنيەتىنە نەگىز بولعان كادىمگى ادامگەرشىلىك قۇندىلىق، امبەباپ قۇندىلىقتاردان باسقا بالاما جوق.
(يۋري جيگالكيننىڭ سۇحباتى ورىس تىلىنەن اۋدارىلدى.)
پىكىر قالدىرۋ