ۇلكەن كۇنا؟!
kerey.kz
ارىستانبەك مۇحامەديۇلى
ءار ۇلتتىڭ قاي كەزەڭدە بولماسىن الدىندا تۇراتىن ۇلى
مىندەتتەرىنىڭ ەڭ باستىسى – ءوزىنىڭ ءىسىن، ءومىرىن جالعاستىراتىن
سالاۋاتتى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ. بولاشاق قوعام يەلەرىن جان-
جاقتى جەتىلگەن، اقىل-پاراساتى مول، مادەني، عىلىمي ءورىسى وزىق ەتىپ
جەتىلدىرۋ – اعا بۋىننىڭ قوعام الدىنداعى زور بورىشى. دەمەك بىزدەر
ۇرپاق الدىنداعى بورىشىمىزدى وتەي وتىرىپ، ولاردىڭ بولاشاعىن
بۇلىڭعىر ەمەس، جارقىن ەتۋ ءۇشىن، كەلەسى ءبىر قادام – مويىندارىنا
ەشقانداي قارىز قالدىرماۋعا ءتيىستىمىز!
وسى كۇنى قارىز ماسەلەسى ەلىمىزدەگى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ
بىرىنە اينالدى. راسىندا، قارىزدىڭ قاي ءتۇرى دە وڭاي ەمەس.
ۇلتتىق بانك دەرەكتەرىنە سايكەس، قازاقستاندىقتار ەكىنشى دەڭگەيلى
بانكتەرگە 6 تريلليون تەڭگە قارىز ەكەن. سوندا جان باسىنا شاققاندا
ءار قازاقستاندىق ورتا ەسەپپەن 900 مىڭ تەڭگەدەن اسا (!) بەرەشەك دەگەن
ءسوز. مەيلى اۆتوكولىك الۋعا، مەيلى كاسىپ اشۋعا بولسىن، ايتەۋىر بانك
قىزمەتىنە جۇگىنىپ، وسىماقىمەن نەسيە الماعان ازاماتتى تابۋ قيىن
بۇگىندە… ەڭ سوراقىسى، ءبىز «قارىزعا» ءومىر سۇرۋگە ابدەن بوي الدىردىق-
سوڭعى ءبىر جىلدا حالىقتىڭ قارىز الۋ قارقىنى 15 پايىزعا ارتقان!
تاريحتا «بەسىنشى ءادىل حاليفا» اتانعان ومار يبن ءابدۋلازيزدىڭ
ومىرىنەن الىنعان ءبىر مىسال ەسىمە ءتۇسىپ وتىر:
ايت كۇنى قارساڭىندا ومار حاليفاعا بالاسى كەلىپ:
– اكە، كيىمىم توزدى، ماعان جاڭاسىن اپەرىڭىز، – دەيدى.
ول كەزدە مۇسىلمانداردىڭ ءامىرشىسى اتانىپ، ەل باسقارىپ
تۇرعان ومار وتە ءادىل جانە ادال ادام بولعانى بەلگىلى. ءوزى
قاراپايىم تۇرمىس كەشكەن جانە ارتىق تيىنى بولماعاندىقتان،
قازىناشىنى شاقىرىپ الىپ:
2
– ماعان كەلەسى ايدىڭ جالاقىسى ەسەبىنەن قارىزعا اقشا بەر، –
دەپتى.
سوندا قازىناشى تۇرىپ:
– ۋا، مۇسىلمانداردىڭ ءامىرشىسى! ەگەر ءسىز كەلەسى ايعا دەيىن ءتىرى
بولىپ، ءومىر سۇرەتىنىڭىزگە كەپىلدىك بەرسەڭىز، مەن سىزگە قازىنادان
قارىزعا اقشا بەرگىزەيىن، – دەيدى.
مىنا سوزدەن شوشىپ كەتكەن حاليفا سوندا:
– ونداي كەپىلدى اللا بەرمەسە، مەن قايدان بەرە الامىن؟ وندا
سەن قارىز جازبا، مەن المايمىن، – دەگەن ەكەن.
بۇدان سوڭ ول بالاسىنا:
– ءوزىڭنىڭ جاڭا كيىمدەرىڭ ءۇشىن اكەڭ توزاق وتىنا كىرسىن
دەمەسەڭ، رايىڭنان قايت، – دەپتى.
راسىندا، بۇگىنگە دەيىن مارقۇمدى جەرلەر كەزىندە ونىڭ
جانازاسىن شىعارىپ بولعان مولدا: «بۇل كىسىنىڭ موينىندا قارىزى بار
ما ەدى؟ الاشاعى بار ادام ايتسىن!»–دەيدى. سول كەزدە «مەندە قارىزى
بار ەدى» دەگەن بىرەۋلەر شىقسا، ونى سول جەردە نە بالالارى، نە
تۋىستارى وتەيدى نەمەسە قايىرلى ادامدار «قارىزىن كەشىردىك» دەپ
بورىشكەردى بوساتاتىن عۇرىپ بار. مۇنىڭ ءبارى سوقىر سەنىم ەمەس، «كىسى
اقىسى كىسىدە كەتپەيدى» دەگەن تۇسىنىكتەن.
ىزگى ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ قارىزىن كەشىرىپ جىبەرەتىن بولسا،
بانك جۇيەسى كىسى قايتىس بولعاندا ونىڭ نەسيەسىن بالاسىنا نە
مۇراگەرىنىڭ موينىنا جازادى.
بىزدە يپوتەكالىق قانا ەمەس، تۇتىنۋشىلىق نەسيەنىڭ ءوزى
«كەشىرىلمەيتىنىن»، اكەدەن بالاعا نەمەسە مارقۇمنىڭ وتباسىنا
قالدىرىلاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. سوندا ءبىزدىڭ بۇگىن تۇتىنۋشىلىق نەسيە
الۋ تۋرالى شەشىمىمىز كۇنى ەرتەڭ بالامىزدىڭ ومىرىنە تىكەلەي اسەر ەتۋى
مۇمكىن ەكەنىن نەگە ويلامايمىز؟
ءبىز بۇل جەردە كاسىپ اشۋ ءۇشىن نە ءۇي سالۋ ءۇشىن الىنعان نەسيەلەردى
ءسوز ەتىپ وتىرعان جوقپىز. سەبەبى نەسيەنىڭ ءتۇرى كوپ. كاسىپ اشىپ، ءوزىن دە،
وزگەلەردى دە جۇمىسپەن قامتيمىن دەگەن ادامنىڭ الدىنا قويعان
3
ماقساتى بولەك. بانكتىڭ ءوزى ودان اۋەلى بيزنەس جوسپارىن سۇراپ، بارلىق
تاۋەكەلىن ەسكەرەدى.
ءبىزدىڭ قابىرعامىزعا باتاتىنى – سايدا سانى، قۇمدا ءىزى
جوق، بىركۇندىك ماقتان ءۇشىن، ءبىر جايىلاتىن داستارقان ءۇشىن،
ءتۇپتىڭ تۇبىندە «ەلدەن قالماس ءۇشىن»، «اعايىن-تۋىستان، قۇدا-
جەگجاتتان ۇيات بولماس ءۇشىن» قارىزعا بەلشەدەن باتۋدىڭ قاجەتى
بار ما؟
ۇيلەنۋ تويى دەگەن نە، قازىر قۇندىز جاعالى تون، سوڭعى
ۇلگىدەگى تەلەديدار، كومپيۋتەر، قالتا تەلەفونى سەكىلدى
تۇرمىستىق زاتتاردىڭ ءوزىن بارىنشا قىمبات الىپ، سول ءۇشىن
3-4 جىل بويى بانككە قارىز بولىپ ءجۇرۋ ەل ىشىندە ەتەك جايىپ
كەلەدى ەكەن. ەڭ وكىنىشتىسى سول، باسەكەنىڭ جەتەگىندە اۆتوكولىك
الۋ ءۇشىن، شەتەلدەرگە بارىپ دەمالۋ ءۇشىن دە قارىزعا بەلشەدەن
باتۋدى شىعاردى.
ەڭ باستىسى – قارىز تاۋەلدىلىگى رۋحاني
پسيحولوگيالىق تاۋەلدىلىككە الىپ بارادى. ءبىز وسىنى
ەسكەرۋدەن قالىپ بارامىز!
وسىندايدا كەمەڭگەر ۇلى ويشىلىمىز ابايدىڭ مىنا سوزدەرىن
ەسكە الامىز:
پايدا ويلاما، ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.
ارتىق عىلىم كىتاپتا،
ەرىنبەي وقىپ كورۋگە.
بوس ماقتانعا سالىنىپ،
بەكەر كوكىرەك كەرۋگە.
قىزمەت قىلما ويازعا،
جانباي جاتىپ سونۋگە.
قالاي سابىر قىلاسىڭ،
جازىقسىز كۇندە سوگۋگە؟
ونەرسىزدىڭ قىلىعى –
4
تۋرا ءسوزىن ايتا الماي،
قيت ەتۋگە باتا الماي،
قورلىقپەنەن شىرۋگە.
از اقشاعا جالدانىپ،
ونبەس ىسكە الدانىپ،
جول تابا الماي جۇرۋگە…
ۇلى اباي تاعى ءبىر تۋىندىسىندا جۇرەكتىڭ اسىلدىعى مەن نازىكتىگىن
جىرلاپ:
جۇرەكتە قايرات بولماسا
ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك، –
دەي كەلە ادامنىڭ ادامدىعى، عۇلامالىعى، كىسىلىگى تەك ءبىر عانا «اقىل
مەن سەزىمىندە» دەيدى. جان مەن ءتان مالدا دا بار، ادامزات سەنىمىنىڭ،
ياعني جۇرەكتىڭ قالاۋىنشا جۇرسە، سونىڭ تىلەگەنىن ىستەسە، ەشقاشان
قاتەلەسپەس ەدى دەگەندى ايتادى.
جاپون حالقىنىڭ قارىز-نەسيە ماسەلەسىنە كوزقاراسى ءتىپتى
باسقاشا. ءبىر كەزدە سامۋرايلىق فيلوسوفيانى ومىرلىك ەرەجە ەتكەن
جاپوندىقتار قارىز ماسەلەسىنە وتە ساق قارايتىن. دايدودزي يۋدزان
سيگەسۋكي «سامۋرايدىڭ كودەكسى» اتىنداعى كىتاپتا بىلاي دەيدى:
«سامۋراي ۇدايى، كۇندىز-ءتۇنى مىنانى ەسىندە ۇستاۋى ءتيىس –
جاڭاجىلدىق تاعامنان اۋىز تيۋ ءۇشىن قولىنا تاياقشا العان تاڭعى
ساتتەن باستاپ، ەسكى جىلدىڭ سوڭعى تۇنىنە دەيىن، قارىزىن وتەۋ
كەزىندە – ول ولەتىنىن ەستە ۇستاۋى ءتيىس». سول سياقتى، ءبىزدىڭ اتا-
بابالارىمىز موينىنداعى بورىشتى وتەۋدىڭ اۋىرلىعىن ءوز جانىن
اماناتقا قالدىرۋدان كەم ساناماعان. ءسوز باسىندا كەلتىرگەن حاليفا
وماردىڭ ونەگەسى سياقتى كىسى اقىسىن جەۋدەن، قارىزىن وتەي الماي كوز
جۇمۋدان، وسىمقورلىقتان قاتتى قورىققان. سول سەكىلدى پروتەستانتتىق
ءدىني نانىمدى ساناعا مەيلىنشە سىڭىرگەن نەمىستەر قارىزدى ۇلكەن
5
كۇنا سانايدى. دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، وسى
ۇستانىمدا!
بورىشكەر دەمەكشى، بىلتىر شىلدە ايىندا بانكتەر مەن
ميكرونەسيە ۇيىمدارىنا قارىز قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 4,58
ميلليون ەدى. ياعني ەلدەگى ەكونوميكالىق بەلسەندى، ەڭبەككە
جارامدى حالىقتىڭ تەڭ جارىمى بانكتەرگە قارىز دەگەن ءسوز.
ورىس اقىنى نيكولاي نەكراسوۆ بانك جۇيەسىن بىلاي دەپ
سىناعان ەكەن: «بانكير – كۇن شىعىپ تۇرعان كەزدە سىزگە قولشاتىر
بەرىپ، جاڭبىر سىركىرەي باستاعاندا ونى تارتىپ الاتىن ادام». الگى
«كەپىلسىز نەسيە!»، «كوميسسياسىز!»، «جالاقىعا دەيىن!» دەگەن ءتۇرلى
الدامشى جارنامالارمەن ارباپ شاقىرىپ الىپ، ميكرونەسيەنى
مويىنىڭىزعا «ءىلىپ» جىبەرەتىن، كەيىن بەرگەن قاراجاتىن ەكى-ءۇش ەسە ەتىپ
قايتارۋدى تالاپ ەتەتىندەردى ءدال سيپاتتاپ تۇرعان جوق دەڭىزشى! ءدال ءوزى
ەمەس پە!
فرانتسۋزدار قارىز تۋرالى بىلاي دەيدى: «دوسىڭا قارىز بەرسەڭ،
دوسىڭنان دا، اقشاڭنان دا ايىرىلاسىڭ». وسىعان ۇقساس ماقال ورىس
حالقىندا دا بار: «ەگەر دوسىڭدى جوعالتقىڭ كەلسە، وعان قارىزعا
اقشا بەر» دەيدى. «قارىز العان ادام – كەدەي، ال قارىزىن
قايتارماعان ادام – تۇگى جوق بەيشارا» دەيدى قازاق ماتەلى.
بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
ءبىزدىڭ بار ىقىلاسىمىز ۇرپاق تاربيەسىمەن
بايلانىستى بولۋى كەرەك! ارمان-تىلەگىمىز – پەرزەنتتەرىمىز
وزدەرىن تولىقاندى ازامات سەزىنىپ، قۇلدىق
پسيحولوگيادان بويلارىن اۋلاق سالىپ، ەل يگىلى ءۇشىن
جۇمىس ىستەگەنى!
ءيا، قارىز الۋ – تىعىرىققا تىرەلۋدىڭ باسى ەكەنىن ەشكىم جوققا
شىعارمايدى. قاراپ تۇرساق، ارعى-بەرگى فيلوسوف، ويشىل، زيالى قاۋىم
وكىلدەرىنىڭ ءبارى داۋلەتتى بولۋ ءۇشىن ادام ەڭ اۋەلى شامادان تىس،
قاجەتسىز شىعىنداردان ساقتانۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ەجەلگى گرەك ويشىلى
دەموكريت مۇنى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن: «تىلەككە كەدەي باي بولادى».
6
بۇدان دا تەرەڭىرەك قوزعاساق، قارىز الۋدىڭ استارىندا قۇلدىق
سانا-سەزىمنىڭ سيپاتى بار. سەبەبى قارىز الۋشى قارىز بەرۋشىگە
تاۋەلدى بولاتىنى ءبىر بولەك، ادام ءوز تالاپ-تىلەگىنىڭ قۇلى دەگەن ءسوز.
ياعني ءبىر ساتتىك تىلەكتىڭ جەتەگىمەن ۇزاق ۋاقىتقا، كەيدە ءتىپتى ومىرلىك
بورىشكەرلىك قامىتىن موينىنا كيگەنىن سەزبەي قالادى. مۇنداي ادام
ءوز ارمان-ماقساتتارى ءۇشىن ەمەس، موينىنداعى قارىزىن وتەۋ ءۇشىن
جانتالاسىپ جۇمىس ىستەيدى.
سوندا قارجىلىق-ماتەريالدىق تاۋەلدىلىك ادامدى
مورالدىق-پسيحولوگيالىق تاۋەلدىلىككە ۇرىندىرادى.
اعىلشىن جازۋشىسى بەرنارد شوۋ: «قارىز دەگەن كەز كەلگەن
باسقا قاقپانعا ۇقسايدى: وعان ءتۇسۋ وڭاي، بىراق ودان شىعۋ وتە
قيىن» دەپ قىسقا-نۇسقا سۋرەتتەيدى.
ال فرانتسۋزدىڭ ايگىلى جازۋشىسى ۆيكتور گيۋگو بۇل ماسەلەنى
جەتە تالداپ، بىلاي دەگەن: «قارىز – قۇلدىقتىڭ باسى، ءتىپتى
قۇلدىقتان دا جامان، سەبەبى قارىز بەرۋشى قۇليەلەنۋشىدەن دە
سوراقى: ول ءسىزدىڭ تانىڭىزگە عانا ەمەس، ءسىزدىڭ ابىروي-بەدەلىڭىزگە
دە يەلىك ەتەدى جانە ورايى كەلگەندە ابىرويىڭىزدى ايرانداي
توگە الادى». «قارىز الۋ قۇلدىققا جەتەلەيدى» دەگەندى فرانتسۋز
جازۋشىسى تريستان بەرنار دا قۇپتايدى. ۆيكتور گيۋگو تاعى ءبىر
سوزىندە: «قارىز الۋشى – قارىز بەرۋشىنىڭ قىزمەتشىسى» دەگەن.
بۇل قيسىنعا سالساق، قازىر قانشاما ادام بانكتەر مەن
ميكرونەسيەلىك ۇيىمداردىڭ قۇلى بولىپ ءجۇر بۇگىندە؟
ەندەشە بانكتەرگە قۇل بولعانشا، قارجىلىق-ماتەريالدىق
جاعدايدى كوتەرىپ، تۇرمىستى جاقسارتۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ابزال عوي.
«قارىزى جوق ادام ەڭ باي ادام» دەگەن ءسوز ەل اۋزىندا ءجۇر ەمەس
پە؟ دجون روكفەللەر باي بولۋدىڭ ناقتى جولىن كورسەتىپ كەتكەن:
«ەگەر اقشاڭ از بولسا، كاسىپ اش. ەگەر اقشاڭ مۇلدە جوق بولسا، شۇعىل
تۇردە ءدال قازىر كىرىس ىسكە!». ەشكىم دە قارىز باتپاعىنا باتىپ ءجۇرىپ،
ارمان-ماقساتىنا قول جەتكىزگەن ەمەس.
7
وسى ورايدا، «بايلاردا بالا جوق، ولاردا مۇراگەر بار» دەيتىن
ەۆرەي حالقىنىڭ ۇرپاق قامىن ويلايتىن ستراتەگياسى نازار اۋدارۋعا
تۇرارلىق. بۇل حالىق الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە تۇرسا دا، باقۋاتتى تۇرمىس
كەشۋىنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن زەرتتەۋشىلەر ءالى ناقتى ايتا المايدى.
بالكىم، ونىڭ سىرى بالا كەزدەن ۇنەمشىلدىككە ۇيرەنۋ، ەڭبەكقور بولۋ
مەن ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋدە بولار؟ ونىڭ ۇستىنە،
«ەگەر التىن مەن كىتاپتى ءتۇسىرىپ الساڭ، اۋەلى كىتاپتى كوتەر»
دەيتىن ەۆرەيلەر بالا تاربيەسىندە پايدالى ءبىلىم الۋ ماسەلەسىن
ءبىرىنشى كەزەككە قويادى. ياعني باقۋاتتىلىققا، بايلىققا ۇمتىلعانىمەن،
ولار ءۇشىن ءبىلىم، رۋحاني تاربيە جانە وتباسى قۇندىلىقتارى بارىنەن
جوعارى تۇر.
پراگماتيكالىق اعىلشىندار اقشانى قايدا جۇمساۋ كەرەكتىگىن
ونسىز دا جاقسى بىلەدى: «ءبىلىم الۋعا جۇمسالعان اقشا تەككە
كەتپەيدى». بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
«ۇلكەن شىعىنداردان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇساق-تۇيەك
شىعىنداردان قورقۋ كەرەك» دەگەن دجون روكفەللەر. «ۇلكەن
شىعىندار» دەگەن كاسىپ باستاۋ، كاسىپورىن اشۋ سياقتى ناتيجەسىندە كىرىس
كەلتىرەتىن شىعىندار بولسا، «ۇساق-تۇيەكتەر» ءدال ءبىزدىڭ بۇگىن
تۇتىنۋشىلىق ماقساتتا الىپ جۇرگەن، ومىرلىك ماقساتىمىزعا
جاتپايتىن، تۇككە تۇرمايتىن زاتتارعا جۇمساعان اقشا ەكەنىنە داۋ جوق.
بەندجامين فرانكليننىڭ تاعى ءبىر ءسوزى بىلاي دەيدى: «جۇمىس
ىستەپ تاپقان اقشاڭنان ءبىر پەنس كەم جۇمسا». قاراپايىم ءارى ءدال
ايتىلعان اقىل! قارجىلىق ساۋاتتىلىق ىسىراپقورلىقتان ارىلۋدان
باستالادى. فرانكلين بۇدان ءارى «ەگەر باي بولعىڭ كەلسە، اقشا
تابۋدى عانا ەمەس، ونى ۇنەمدەۋدى دە ۇيرەن» دەپ بەكەر ايتپاعان
بولار؟ «ساراڭ بولماۋدىڭ ءوزى – بايلىق، ىسىراپقور بولماۋدىڭ
ءوزى – كىرىس» دەيدى ريم ويشىلى مارك تۋلي تسيتسەرون.
باسقاشا ايتقاندا، ءبىر كۇندىك قىزىققا اۋەس بولماي،
ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيا ۇستانۋعا ۇيرەنگەن ءجون.
8
بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى ءبىر ۇشىعى حالىقتىڭ پسيحولوگيالىق-رۋحاني
جاعدايىنا تىرەلەدى. قارىز تۇگىلى، كەز كەلگەن «الماقتىڭ سالماعى بار»
دەيدى دانا حالقىمىز. قارىز ماسەلەسى ەڭ الدىمەن تۇتىنۋشىلىق
پسيحولوگيامەن تىعىز بايلانىستى.
ف.نيتسشەنىڭ «زاراتۋسترا وسىلاي دەدى» دەگەن كىتابىندا
مىنانداي ءسوز بار: «تومەندە دە، جوعارىدا دا – قاراتاباندار!
بۇگىندە «كەدەي» نە، «باي» نە! مەن ولاردىڭ اراسىندا ايىرما كورۋدەن
قالدىم» دەيدى. پەندە اقشاسىمەن ەمەس، ىشكى دۇنيەسىمەن، رۋحاني
قازىناسىمەن باي ەكەنىن ەستەن شىعارا باستادىق…
پسيحولوگ ۆويتسەح ەيحەلبەرگەر ءبىر سۇحباتىندا سوڭعى
جىلدارى پولشادا ءوز-وزىنە قول سالۋشىلاردىڭ كوبەيۋىن ەڭ الدىمەن
قيساپسىز قارىز الۋشىلاردىڭ سانى ارتۋىمەن بايلانىستىرادى. ياعني
ول ەلدەگى سۋيتسيدتاردىڭ سانىنىڭ ءوسۋىن جەكە ازاماتتاردىڭ
نەسيەلەرىنىڭ كۇرت ارتۋىنان كورەدى. بۇل تولىققاندى زەرتتەلگەن دايەك
بولماسا دا، ويلاندىراتىن جايت ەكەنى انىق.
دانا حالقىمىز ءوز جانىن «امانات» دەپ ساناعان. ياعني
جاراتۋشىنىڭ اماناتقا – ۋاقىتشا ساقتاۋعا بەرگەن جانىن وزىنە دە
تەلىمەگەنى. سول ءۇشىن وزىنە دە، وزگەگە دە قاستىق جاساۋدان تىيىلىپ،
ادال ءومىر ءسۇرۋدى پارىز ساناعان… ال ءبىز بۇل ءيىرىمى تەرەڭ
دۇنيەتانىمنان جەرىپ، ءبىر كۇندىك قىزىققا بولا ءومىرىمىزدى،
دەنساۋلىعىمىزدى، ادامي كەلبەتىمىزدى، كەيدە ءتىپتى وتباسى
تىنىشتىعىن دا بەزبەنگە سالىپ، «قارىزعا» ءومىر سۇرۋدەن قورىقپاۋعا
اينالدىق…
ەگەر بۇل ماسەلەنى جەتە ويلانىپ، ءجىتى زەرتتەمەسەك، قوعامدى
ىشىنەن ىرىتەتىن الەۋمەتتىك دەرتكە اينالۋ قاۋپى وتە زور.
ايگىلى فيلوسوف اريستوتەل بۇل تۇجىرىمدى قۋاتتاي تۇسەدى:
«بىرەۋلەر ماڭگى ءومىر سۇرەتىندەي دۇنيە جينايدى، ال بازبىرەۋلەر ءدال
قازىر ولە قالاتىنداي اقشاسىن شاشادى». كەز كەلگەن نارسەدە شەك
بولۋى ءتيىس.
9
پسيحولوگتار ۇنەمى قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ جۇرەتىن
ادامداردى اراققا نە ەسىرتكىگە تاۋەلدى ادامدارمەن تەڭەستىرەدى. ياعني
ءوز قارجىلىق الەۋەتىن ەسەپكە الماي، نەسيەگە ءومىر سۇرەتىن ادام ءوزىنىڭ
شىن جاعدايىن كورمەيدى، قيالىنداعى يلليۋزيا الەمىندە ءومىر سۇرەدى.
بۇل ورايدا «نەسيەگە تاۋەلدىلىك» دەگەن تەرمين شىعارساق تا
بولادى. كوبىنە مۇنداي ادامدار ءدال قازىر «قالاپ تۇرعان» زاتىنا قول
جەتكىزبەسە، ءومىرى توقتاپ قالاتىنداي نە بار قىزىعىنان
ايىرىلاتىنداي كۇي كەشەدى. ولار ءۇشىن ءدال قازىرگى ساتتەگى قالاۋىن
جۇزەگە اسىرۋ ماڭىزدى. ال ونىڭ سالدارىن ويلاۋعا قابىلەتى جەتپەيدى.
ەڭ سوراقىسى، «نەسيەگە تاۋەلدى» ادامدار وزگەلەر بۇلارعا الدەنە ءتيىس
سياقتى سەزىنەدى، ياعني وتباسى، تۋىستارى، كورشىسى، مەملەكەت… بۇلارعا
كومەك قولىن سوزىپ، قارىز بەرە تۇرسا دەگەن تىلەك. ولار قارىز الۋدان
قورىقپايتىنى سياقتى، ءۇستىن-ءۇستىن قارىز سۇراۋدان ۇيالمايدى.
جوعارىدا ايتقان «زاراتۋسترا وسىلاي دەدى» دەگەن كىتاپتا
ادامنىڭ ابدەن ازىپ-توزعان، رۋحاني-پسيحولوگيالىق-مورالدىق
قۇلدىراۋعا تۇسكەن سيپاتى بەرىلەدى. «اتى جوق ادام» دەپ اتالعان ادام
كەيپىندەگى ماقۇلىق زاراتۋستراعا بىلاي دەيدى: «باسقالار نە سوزىمەن
نە كوزقاراسىمەن ماعان قايىر-ساداقا تاستاۋشى ەدى – مۇنى وزدەرى
اياۋشىلىق تانىتۋ دەر. بىراق مەن ساداقانى قابىل الاتىنداي ءسىڭىرى
شىققان كەدەي ەمەسپىن، – سەن مۇنى ءبىلدىڭ، – مەن ءتىپتى وتە بايمىن،
مىنا وراسان ءارى قورقىنىشتى، سۇرىقسىز ءارى سيپاتتاۋعا كەلمەيتىن
قالپىما بايمىن! و، زاراتۋسترا، سەنىڭ ۇياتىڭ وياتتى مەنى!
اياۋشىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ اراسىنان ارەڭ دەگەندە سىتىلىپ شىعىپ،
سەنى، «اياۋشىلىق ءبىلدىرۋ – بەيمازالىق» دەپ ۇيرەتۋشىنى تابۋ ءۇشىن
جولعا شىقتىم!». بۇل فيلوسوفيالىق شىعارمانىڭ ايتار ويى
استارلى. كەمەلدەنۋگە بەت العان ادام دا، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسكەن
ادام دا ەڭ الدىمەن وزىنە ءوزى عانا كومەكتەسە الادى. اباي ايتقان
«تولىق ادام» بولۋ، زاراتۋسترا ىزدەگەن «كەمەل ادام» بولۋ ءۇشىن اركىم
ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەرمەن، پەندەشىلىكتەرمەن كۇرەسۋى كەرەك.
10
بىراق مۇنداي كۇرەس جولىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ادامعا اۋەلى
پسيحولوگيالىق جانە رۋحاني بوستاندىق قاجەت.
باسقانىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋ ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى جۇمىس ىستەيتىن، وزگەگە
تاۋەلدىلىكتەن ءتۇنى بويى ۇيىقتامايتىن ادامدا اقىل-وي، سانا
بوستاندىعى قايدان بولسىن؟ قاراپ تۇرساق، ادام بولۋ – ەركىن بولۋ –
باقىتتى بولۋ ءبىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى قۇبىلىستار ەكەن.
ەندەشە پەندەشىلىك وسالدىقتان، نەسيەدەن، تۇتىنۋشىلىق قۇلدىقتان
قۇتىلايىق!
قازاقستاننىڭ ءاربىر تۇرعىنى – تاۋەلسىز ەركىن ەلدىڭ
ازاماتى!
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ