قازاق شەجىرەسى

  كەڭەس كەرەي

kerey.kz

 |  Apr 14, 2020

كەرەي ءسوزىن – پارسى تاريحشىسى راشيد-اد-ديننىڭ (1247 – 1318) «ءجاميات تاۋريق» (1298 – 1317) جىلناماسىنداعى اڭىز – اڭگىمەدە: «ەرتەدە ءبىر پاتشا بولىپ، ونىڭ جەتى ۇلى بولىپتى، ولاردىڭ ءبارى قاراتورى بولىپتى دا سول سەبەپتى ولار «كەرەيىت» دەپ اتانعان…» دەسەدى. ال، ابىلعازى ءباحادۇردىڭ «شەجىرە – ي – تۇرىك» ەڭبەگىندە جانە شاكارىم قۇدايبەردىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە جوعارىدا كورسەتىلگەن اڭىزداعى كەرەي ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن جۇپتاپ، باسقا دا دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، «كەرەي دەگەن موڭعىلشا «كەرەيت دەگەن ءسوز، ياعني – قوڭىر، قارا – ماعىناسىندا» ايتىلادى. كەرەي تۋرالى توقتالعان تاعى ءبىر ىزدەنىمپازدار: «ءبىر ۇيعىردىڭ جەتى بالاسى تۇگەل قارا بولىپ، موڭعىلدار «قارالار» دەپ، سودان باستاپ، كەرەي اتانعان» دەيدى. بۇل تۋراسىندا پروفەسسور بەرەزين – «كەرەي ءمانجۇريانىڭ «كاري دەگەن سوزىنەن كەلىپ شىققان» دەسە، كەيدە «اريستوۋ سايان تاۋىنىڭ تەمىر قازىق تۇمسىعىنداعى ۇلى وزەننىڭ ءبىر ايرىعى كەرەي دەگەن وزەن اتىمەن اتالعان بولسا كەرەك…» دەيدى. بۇدان باسقا «كەرەي – كەرى» (قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى) نىعىمەت مىڭجان، «ءمانجۇرشا – كەرەڭ (قۇس)»، ن. بەرەزين «كيرى – اڭ، جانۋار»، ك. ن .فوتانين «كەيرە – كەرلەن»، ق. سارتقوجا «كەر – بيىك، زاڭعار، تاۋ، قىر»، يۋ. نامەت « كەر – ەي – تاۋلىق، قىرلىق»، ال ش.ب. سەيتۋا «كەرى – دالا»، ج. وشان « كەرەي – شىعىس تايپا» دەپ اتايدى. مىنە، وسى اتاۋلاردىڭ قانشالىقتى قۇندىلىعى، نانىمدىلىعى بار، بۇگىنگى عىلىم بۇلاردى مويىنداي ما؟- دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
وسى تۇسىنىكتەمەلەردىڭ ىشىندە موڭعىل تىلىندە «كەرەي – قارا دەلىنگەن ءسوز» دەگەنگە توقتار بولساق، ورتا عاسىرداعى موڭعىل تىلىندە قار – ا، بۇل «ءحار» ماعىناسىندا تۇرسا، وندا جوعارىداعى دالەلدەرگە قالاي مويىنداۋعا بولادى؟ -دەگەن سۇراۋلار ءبىزدى ءارى قاراي ىزدەنۋگە ماجبۇرلەيدى. ەندى فولكلورلىق، ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق دالەلدەمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، پىكىرىمدى دالەلدەپ كورەيىن.
كەرەي – «ەجەلگى ماتەريالداردا تۇرۇتتىڭ (تۇعىرىل) تىكە سانالاتىن – ەكى كەرەي، باق كەرەي، ۇلكەن كەرەي» دەگەن اتالار كەزىگەدى. «تاۋاريح تاسبيق» الماتى «ارنا» ب. 2014. ە.كوكەوۆ. ال ازىرگە دەيىن ءوز ەسىمىن ساقتاپ كەلە جاتقان «اباق»، «ۋاق»، «اشامايلى» اتالاتىن كەرەي تايپالارى بار، كەيدە ول «قارا كەرەي» مەن «سارى كەرەيدى» دە قوسادى. تاياۋ جىلداردان بەرى وعان «تۇرعاق كەرەي»، «سامي كەرەي» دەگەن كەرەيلەر قوسىلدى. ارينە، بۇل جولعى تاقىرىپ تەك عانا «كەرەي» اتاۋى اياسىندا عانا بولعاندىقتان جوعارىداعى اتالعان ءاربىر كەرەي اتاۋىنىڭ استارىنا توقتالىپ كورەيىك.
«ءVىى – ءVىىى – عاسىرلار اراسىنداعى «اباق»، «اشاماي» تاڭبالارى كونە تۇرىك ەسكەرتكىشتەرىندە كەزدەسەدى» (8), ەنسەي 10 – نومىردە ( ), ەنسەي 59 – دا ( ), ەنسەي 118 – دە ( ) جانە تاس ۋل داعى ( ) بەلگىلەر اباق كەرەيمەن ۋاق كەرەيدىڭ تاڭبالارى نەگىزىندە. ادەتتە جالپى كەرەي تاڭباسىن ( X ) اشاماي دەپ كورسەتىلەدى. وسىنىڭ ىشىندە اباق كەرەيدىڭ تاڭباسى ( ) «ابا»، نەمەسە ( Q ) «قاقپان» تاڭباسى بولسا، ال ۋاق كەرەيدىڭ تاڭباسى ( ) سياقتى تاڭبالارمەن بەلگىلەنگەن (9) . مىنە، مۇنداي ايىرماشىلىقتان كەزىندە كەرەي ءبىربۇتىن بولىپ تۇرعاندا ورتاق تاڭبا ( X ) بولىپ كەلسە، ۋاقىت وتە كەلە ۇلتتىق داستۇردەگى – جەتى اتادان اسقان سوڭ اتالار ءوز الدىنا ەن – تاڭبا ايىرىپ، ۇرانىن بەلگىلەپ، ءوز الدىنا ەل بولۋعا رۇقسات ەتىلەتىن جوسىنمەن، اشامايلى، ۋاق، اباق اعايىندىلار ءوز الدارىنا تايپا بولىپ بولىنۋىمەن تاڭبالارىندا سياقتى وزگەشەلىكتەر بولعانىن بايقاي الامىز.
ەندى جوعارىدا ايتىلعان كەرەي جايىنداعى دالەلدەرىمىزگە جۇگىنىپ كورەلىك. العاشقى جازبا دەرەكتەردە – كەرەي «ح عاسىرلاردا قىتاي جىلنامالارىندا حەلە، حىلە، حىلياني دەگەن اتاۋلارمەن كەزىگەدى».
«كەرەيلەر ءوز الدىنا تۇرىك تەكتەس تايپاعا جاتادى. ولار ءحىى عاسىرلاردى بەلگىلى بولعان، مەملەكەت ءتىلى، جازۋىنا تۇركى ءتىلى جازبالارىن پايدالانعان. ح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە كەرەيلەر سانى 900 مىڭعا جەتكەن» دەيدى، زەرتەۋشى عالىم ن. اريستوۆ. ال «ەنەسەي بويىنداعى تاسقا قاشالعان جازۋلاردى ح – ءحىىى عاسىرلاردا مەكەن ەتكەن قىپشاق تەكتى وڭعىتتار» دەيدى ايگىلى زەرتەۋشى عالىم الكەي مارعۇلان.
موڭعول تاريحشىسى سانام – سەسەن (سونوم تسەتسەننىڭ) دەرەگىندە «موڭعىلدار شىڭعىسقان كەزىندە 3 توپقا بولىنگەنىن ايتادى. ەكە موڭعول – (يح موڭعول) سۋ موڭعول نەمەسە تاتارلار ( مانعىت، ۇنگىت، ءشۇرشىت) دەپ بولىنەدى. كەرەيلەت، ءبىرىنشى، «موڭعولدىڭ ەڭ كۇشتى حانى كەزىندە تۇعىرىل حان ەدى. تۇعىرىل شىڭعىس حانىڭ اكەسى ەسۋگەي ەكەۋى «اندا» (انىت نوكور) دوس بولعان» دەپ جازادى
ەكىنشىدەن، XV -ءXVى عاسىرلارداعى تۇرىك، موڭعىل ءتىل جازبا دەرەكتەرىندە كەرەيىت اتاۋىمەن كەزىگەتىنى دالەلدەنەدى. ءۇشىنشى: XII – XIII عاسىرلاردا كەرەي حاندىعى قۇرىلدى، ەندەشە مۇنداعى حان كەرەي ەسىمى توسىننان پايدا بولدى ما؟ تورتىنشىدەن، شىڭعىس حان زامانى XII عاسىرداعى كەرەي تايپالارى، ونىڭ حانى تۇعىرىلدىڭ بولعاندىعى جۇرتقا ايان، مۇنداعى كەرەي تايپاسى شە؟
مىنە، كەرەي اتاۋى حاتقا تۇسكەن كەز، تاريحتا كەرەي اتاۋىنىڭ بەلگى بەرگەن كەزى بولادى. ارينە، كەرەيدىڭ قالىپتاسىپ تانىلعان ۋاقىتى بولعاندىقتان، كەرەي اتاۋىن بۇل كەزدەن (داۋىردەن) ىزدەۋدەن گورى بۇدان ارعى كەزدەردەن قۋدالاۋعا ءتيىستى بولامىز.
«…بايىرعى زاماننان ۇلاسىپ جەتكەن «كەرەي» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى «كەر» بولدى، ودان – كەرى – كەرەي (قىران، جىرتقىش قۇس) دەگەن ءسوز تۋىنداعان،» دەي كەلىپ، «كەرەي دەگەن كونە تۇرىك تىلىندە – الىپ، العىر، قىران، جىرتقىش قۇس دەگەن ميفولوگيالىق اتاۋ بولماق» دەي كەلەدى دە، وسى «كەر» ءتۇبىرىنىڭ ەرتەدەگى تۇرىك ءتىلىنىڭ، ەجەلگى موڭعىل ءتىپتى، ءمانجۇر تىلىندە دە قارا قۇس، الىمىر، قىران قۇستارعا قاراتىلعانىن، ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ قۇس جونىندەگى ءتاڭىر، قۇس، جەر تانىمىمەن سايكەس كەلەتىنى انىقتالا تۇسەدى.
وسى ايتىلىمعا ۇيلەسىمدى حالىق ىشىندەگى ءبىر اڭىزعا توقتالار بولساق، اڭىزدا – «ەرتەدە ءبىر حان بولعان ەكەن…» دەپ باستاسا، كەيدە «شىڭعىسحان بيلىك قۇرعان زاماندا…» دەپ ءار ەكەۋى ۇقساس نۇسقادا ساباقتاسادى. 1986 جىلى التايدىڭ كوكتوعاي دەگەن جەرىندە ءارۋان دەگەن 74 جاستاعى قاريا پاتشا قول استىنداعى رۋ – تايپالاردىڭ ۇلىقتارىن جيناپ الىپ ەن – تاڭبا، ۇران بەلگىلەپ، ونى بولەدى. سوندا ءار تايپادان كەلگەن بي-بەكتەردىڭ بۇرىننان بەرگى ەڭبەكتەرىن باعالاي كەلىپ، تاڭعىتقا – قارا قۇس، قىتايعا – قارلىعاش، قىرعىزعا – قارشىعا، قالماققا – قارا كۇش، شۇرشىتكە – قارا قىز بۇيىرىپ، قازاققا – قىران قۇس ەنشىگە ءتيىپتى. كورەگەن قاريا «ۇلى قاعاننىڭ تايپالارعا بۇلايشا تاڭبا، بەلگى جانە زاتتاردى ۇلەستىرۋى سول ۇلەستىرىلگەن بۇيىم جانە زاتتاردىڭ تەگى – تەكتى، قاسيەتىنە قاراي ءار ۇلىستىڭ تىڭدارعان ەڭبەگى، ەلگە كورسەتكەن مەيىر-شاپاعاتى، ءتىپتى تايپالاردىڭ بىتىمىنە نەگىزدەلىپ، بۇدان كەيىنگى جەردە دە وسى تاڭبا بەلگى، زاتتاردىڭ قاسيەتىن كيە ۇستاۋىن، سوندا بارىپ الداعى باعىت – باعدارلارى ايقىن، جولدارىنىڭ اشىق بولاتىنىن بىلدىرگەن ەكەن. سوندىقتان بۇگىنگە دەيىن وسى ۇلىستار بۇلاردى نانىم، سەنىمىنە ايلاندىرىپ كەلگەن دەسەدى. قاريا «كوردىڭدەر مە، قىتايلارعا قاراساڭ، ەڭبەكشىل، بەينە قارلىعاش قۇستىڭ مىنەزىنە ۇقسايدى، ال شۇرشىتتەر ءوسىمتال، بەينە قاراقىز ولارعا سان قوسقانداي، ال تاڭعىتتار تازقارانى كيە تۇتىپ، ولىگىن سوعان سىيعا تارتادى. قالماقتار بولسا قارا كۇشتىڭ يەسى، بالۋان بولادى، ال ءبىزدىڭ حالىقتىڭ مىنەزىن كور، تاۋ تاعىسى قىراننان اۋمايدى…» دەپتى.
مىنە، بۇل اڭىز بولسا دا وتە نانىمدى دا ۇيلەسىمدى سياقتى. ويتكەنى، ۇلىستىڭ كەشەدەن – بۇگىنگە جالعاسقان تىرشىلىك تىنىسىنداعى قىران قۇسقا قاتىستى بولمىستاردى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. مىسالى، تاۋ تاعىسىن قولعا ۇيرەتۋ، ونىڭ مىنەزىن، سىر-سىيپاتىن بىلە ءبىلىپ ءوز تىرشىلگىنە ىستەتە ءبىلۋى، ءتىپتى بۇركىتتىڭ قاۋىرسىنى، تۇياعى، قاناتى، تۇمسىعىنا دەيىن قاسيەتكە بالاپ ۇيگە، دەنەسىنە تاعىپ الۋى، بۇركىتى ولسە، ونى ازا تۇتىپ، جەرلەۋدەن بۇگىنگە دەيىن جالعاسقان جورالعىلار مەن ءاربىر ادام ءوزىن قىرانعا بالاپ، ونىڭ الىمىر، جىرتقىشتىعىنان رۋحتاناتىن ۇلتتىق پسيحيكامەن سايكەستىرە بىلەتىن قاسيەتتىڭ جاتقانىن بايقايمىز.
ەندەشە، بۇل ايتىلىمدى اڭىز، عىلىمعا جات دەسەك، تاريحتى جۇلگولەپ كورەلىك. تۇرىك تىلىندە بۇركىت، بۇرۋ – عۇت، بۇرى – عۇت دەپ اتاپ، ەجەلدەن – بۇگىنگە دەيىن ەركىندىكتىڭ، باتىرلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە قولدانىپ كەلگەن،
ال ەجەلگى كۇلتەگىن، بىلگە حاعانعا ارنالعان عۇرىپتىق كەشەندەردەن تابىلعان بەس سايلى بورىك پەن التىن ءتايجىنىڭ قۇس بەينەلەرى (قىران قۇس باسىنىڭ سۋرەتى)

ششىڭعىس قاعان قيات (بورتەگىن) اقسۇڭقار (ساyan sinqor) كيە توتەمى بولعان.
ماحمۇد قاشقاردىڭ «تۇرىك ءتىلى سوزدىگىندەگى» جانە راشيد – اد – ءديننىڭ «جاميات – تاۋريح»، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «شەجىرە – ي – تۇرىق»، «داپتەر – ي – شىڭعىسناما» جانە باسقا تۋىندىلاردا تۇرىك، موڭعىل تەكتەس ەتنوستاردىڭ توتەم، كيە ەتكەن» اڭ قۇستاردىڭ بارلىعى قىراندار، قۇستار ەكەندىگى (بۇركىت، سۇڭقار، قارشىعا، قىرعي جانە باسقالار) ايتىلادى.
تاريحتان بەرگى كەرەي حاندارىنىڭ ەسىمدەرىنە وي سالار بولساق تا قۇرشا قۇس حان – (شاپشاڭ، الىمىر قۇس). بۇيرىق حان (العىر قۇس), تۇعىرىل حان Tuyuril qan (جىرتقىش قۇس) دەگەن ماعىنالارمەن انىقتالاتىنى جوعارداعى انىقتاما، اڭىزداردى دالەلدەي تۇسپەك. ەندەشە «كەر»، «قار» سوزدەرى ۋاقىتقا قاراي وزگەرىسكە ۇشىراسا، قىر – ان، قىر – عي، قار – عا، قار – شىعا، قار – لىعاش، قىر – عاۋىل، سۇڭ – قار دەگەندەر، كەر – ەي نەگىزىمەن ۇيلەسە جىرتقىش، قىران، الىمىر قۇس نەگىزىندە بەرىلگەن مالىمەتتى ابدەن قۇپتارلىق. پىكىرىمىزدى دالەلدەي ءتۇسۋ ءۇشىن، ۇلت پەن ۇلىسقا قاتىستى ەن تاڭبالارعا توقتالۋ ارقىلى تاقىرىپتاعى ءتۇيىندى ويىمىزدى جيناقتاپ وقىرمانعا تۇجىرىمىمىزدى جەتكىزىپ كورەيىك.
جوعارىدا اباق كەرەي، ۋاق كەرەي، اشامايلى كەرەي دەپ اتالاتىن ءۇش كەرەيدىڭ تاڭباسىن كورسەتكەن ەدىك، ەندى وسى تاڭبالاردىڭ كەلۋ قاينارىنا توقتالايىق.
1. اباق – قازىرگى قازاق تىلىندە بالىق سۇزەتىن اۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.

2. ايۋعا قۇراتىن، باسقادا ءىرى اڭدار ۇستايتىن قاقپان «اباق».

3. نارەستەلەردى جاۋگەرشىلىكتە، كوشىقوندا بولەپ، كولىك ۇستىندە الىپ جۇرەتىن بەسىك تەكتەس بۇيىمدى اباق دەيدى.

4. اباق – كۇناھارلاردى قامايتىن موسى سىندى باسىن بۋىپ اعاشتان جاسالعان جازا قۇرالى.

5. جەردەن ۇرا قازىپ، بەتىن جاسىرىپ قوياتىن اڭ ۇستايتىن ور «ابىق.
«اشاماي» – ايقاسپا قاستى، بالالار مىنەتىن ەر.

6. تۇيەگە جۇك ارتقاندا وركەشىنە سالماق تۇسىرمەيتىن، تۇتاس اۋىرلىق سالماقتى تۇيەنىڭ ەكى قاپتالىنا تۇسىرۋگە ارنالعان اعاش ىڭىرشاق (اشاماي ىڭىرشاق).

7. «اشا» «ەكى اشا اعاش»، «اشا باقان» ت. ب

«ۋاق» تاڭباسىنداعى ( ) بەينە ەرگەنشەك، قىران كۇس، شاپقان تۇلپار، اۋلانعان اڭ تەرىسى نەگىزىندە بولىپ «ەرگەنەكتى» دەلىنەدى. مۇنداعى ەرگەنەكتى ءسوزى دە الىمىر، جىرتقىش، قىران قۇس ماعىناسىندا .
مىنە، كەرەي تايپاسىن قۇراعان ءۇش ۇلىستىڭ تاڭباسىنىڭ ەتنونيمى جوعارىدا بايانداعان كەرەي ءسوزىنىڭ – قىران قۇس ياعني قۇس ارقىلى اڭ اۋلاۋ، اڭشىلىق سايماندار، نەمەسە باتىرلىق، الىمىر، قىران، العىرلىقتى بەينەلەۋ ماعىناسىمەن بايلانىسىپ جاتقانىن، ال تۇرمىستا دا قىران قۇستى كوتەرگەندە ەردىڭ الدىنا قويىپ بىلەككە تىرەۋ رەتىندە قويىپ وتىراتىن ەكى اشا اعاش، جوعارىدا ايتىلعان جىرتقىش اڭدارعا قۇراتىن «اباق» اتالعان قاقپاندى قانجىعاعا بايلىپ جۇرەتىن بۇيىمدار بولعاندىقتان اباق ارينە، قۇس نەمەسە اڭشىلىقپەن قاتىستى سايماندار ەكەنىن تۇسىنۋگە ابدەن بولادى. بۇلاي دەسەك، ەل ىشىندەگى مىنا اڭىزدى كولدەلەڭ تارتاتىندار شىعۋى مۇمكىن. اڭىز بىلاي دەيدى: «…كەرەي اتا قازا بولىپ، ايەلى اباق جەسىر قالىپ، ونى قايناعاسى (كەيدە قاينىسى) ۋاق امەنگەرلىككە الماق بولعاندا، اباق انا كونبەي ارادا وكپە-نارازىلىق بولىپ، اقىرى اباق انا كەرەيدەن قالعان ءبىر ۇلىن سۇندەتتەتىپ، ەندى ءبىر ۇلىن اشامايعا مىنگىزىپ توي جاساپ، توركىنى ۇلى ءجۇز ۇيسىنگە كەتەدى. وندا بارعان سوڭ كەرەي اتانىڭ كوزى بولعان ۇلكەن ۇلى اباق كەرەي اتانسا، ال اشامايعا مىنگىزىپ كەلگەن كىشى ۇلى اشامايلى كەرەي اتانادى. ۇزاماي اباق انا بالالارىن وقىتاتىن بولىپ اۋىلدىڭ مولاسى ءنادىر قوجانى (كەيدە تولىم قوجا دەلىنەدى) ۇيىنە شاقىرتسا، موللا اباق انانىڭ قولىنان تاماق جەمەي «جەسىر ايەلسىڭ» دەپ شاريعاتتىڭ ءپاتۋاسىن ايتادى. اقىرى قوجا اباقتى وزىنە قاراتادى، ارادا قوجادان ءبىر بالا بولىپ، ونىڭ موينى شيدەي بولعاندىقتان، ول شي مويىن كەرەي اتانادى. كەيىن اباق كەرەيمەن اشامايلى كەرەي ازامات بولىپ كەرەي ەلىنە كەتەدى دە، شي مويىن كەرەي ءۇيسىننىڭ ىشىندە قالعان ەكەن… (1989 جىلى ، نىعىمەتۇلى راپىعات). ەجەلگى شەجىرەلەردە جالعاسىپ كەلە جاتقان اڭىزدىڭ اراپ مادەنيەتىنىڭ ىقپالىمەن رۋ – تايپالاردىڭ بارلىعىن «بالەنباي ساقابانىڭ تۇقىمىسىڭ» دەپ، ارعى تەگىن اراپ تۇقىمداس ەتۋ، ياعني «مۇسىلماندىقتى الميساقتان قابىلداعان جۇرتتىڭ تۇقىمى» ەكەنىن ايگىلەۋدەي ءوز زامانىنداعى قوعامنىڭ ىقپالىمەن تۋىنداعان اڭىز ەكەنىن تۇسىنۋگە بولاتىنداي. بۇل پىكىردەن حالىق ۇعىمىنا سىڭگەن «اباق انا» ياعني «اباق كەرەيدىڭ اتا شەجىرەسىندەگى اباق انادان تارالۋى» دەگەن ۇعىمدى تەرىستەۋگە تۋرا كەلسە، «مۇنداي ەسىم قۇس نەمەسە بۇيىم اتى بولعاندىقتان قالايشا «اباق» انا اتى دەۋگە بولمايدى؟» دەيتىن سۇراق تۋىندايتىندىعى ءسوزسىز. ەندى سوعان جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
«بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك» دەگەن شەجىرەلىك كىتاپتا – ۇلى ءجۇز ۇيسىننەن – كۇرتى – كەيكى (بي) – ودان توبە بي، توبەبيدەن – قۇيىلدىر، قوعام، مەكىرەيىل، مايقى تارايدى. وسى مايقى اتادان – باقتيار، باقتياردان – ويسىل، ءۇيسىل ء(ۇيسىن) تارايدى دا، ال ۇيسىننەن – جانساقال (تاراقتى), اقساقال (اباق) تارايدى دەي كەلىپ، اباقتان – ايدارلى، ساقالدى تارايدى…» دەپ باياندايدى (اباي بايعازىۇلى باستاعان قۇراستىرىۋشىلاردىڭ ەڭبەگى) 2000-2006 جىل «ونەر» باسپاسى.
مىنە، بۇدان باسقا دا دەرەكتەمەلەر اباقتى ايەل ەمەس، اتا رەتىندە دالەلدەيدى. ال كەرەيگە توقتالار بولساق، جوعارىداعى انىقتامالاردان تىس ايتىلىپ وتىرعان اڭىزعا سۇيەنسەك، كەرەي بابانىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى اراب مادەنيەتىنىڭ قازاق دالاسىنا ىقپال ەتكەن VIII – X عاسىرلار كەزىنە تۋرا كەلەدى دە، تاريحي ماتەريالداردا كەزىگەتىن دەرەكتەردەگى كەرەيدى قۇراعان ءۇزبۋ تايپاسىنىڭ باسقارۋشىسى ەلۋي دابۋدان باستاپ، ورتالىق موڭعوليا ايماعىندا X عاسىردا قۇرىلعان كەرەي حاندىعى، 1092 – 1124 جىلدارداعى مارعۋ بۇيرىق حان، 1150 – 1125 جىلدارداعى سارىق حان، 1150 -1171 جىلداردىعى قۇرشا قۇس بۇيرىق حان، 1171 -1203 جىلدارداعى تۇعىرىل ۆاڭ حاندار عۇمىر كەشكەن كەرەيگە قاتىستى ناقتىلى تاريحتارعا ەش جاناسپايتىن جاساندى اڭىز بولعاندىقتان رۋ – تايپا ەمەس، جالپى ۇلت تاريحىمىزعا جاڭساقتىق تۋدىرىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اباق ەشقاشان انانىڭ اتى ەمەس، نەمەسە اتالىق سىيپات المايتىنىن ەسكەرەمىز دە، جوعارىدا دالەلدەگەنىمىزدەي، اباق تايپانىڭ ەتنومياسىمەن بايلانىستى ەكەنىن مويىنداپ، قىران، الىمىر، جويقىن قۇستارمەن قاتىستى دەپ تۇسىنسەك بولادى.
«اباق كەرەيدىڭ» اتا بۇتارلاۋى
( اباق كەرەي ءتور شەجىرەسى)
كەرەي تايپاسىنىڭ تاريحتا بەرنەشە توپقا ءبولىنىپ اتالاتىندىعىن جوعارىدا باياندادىق. ءاربىر كەرەي تايپاسى ءوز زامانىندا ءوز الدىنا جۇيە قۇرعان تايپا بولعاندىقتان، ارقايسىنىڭ اتا بۇتارلاۋى ءوز الدىنا جىكتەپ، تارامداۋ ءۇشىن ارينە، سول تايپادان شىققان كوزى قارىقتى مامان شەجىرەشىلەردىڭ ەنشىسىندە بولعانى ابزال. سوندىقتان ءوز باسىم جەتىلگەن شەجىرەشى بولماسام دا ون ەكى اتا اباق كەرەيدىڭ قاراقاس، مولقى، يتەلى ءۇش اتاسىنىڭ شەجىرەسىن جىيىرما نەشە جىل بويى جيناۋ بارىسىنداعى تاجىريبەمە نەگىزدەلىپ تەك اباق كەرەي شەجىرەسى جونىندە بىلگەنىمشە بايانداۋدى ءجون كوردىم.
اتا بۇتارلاۋ، ياعني شەجىرەلىك ءتارتىپ دەگەن ادەتتە ادامداردىڭ ءتىزىمى ساقتالعانىمەن مۇندا عاسىرلىق تاريح، ەجەلگى شىندىق، دەڭگەيلى مادەنيەت، ءتىپتى ءار ءداۋىردىڭ ساياساتى جاتقاندىقتان ارينە، جاۋاپكەرشىلىگى دە تىم اۋىر. بۇلاي دەۋىمىزگە قولىمىزعا تۇسكەن شەجىرەلەردىڭ ءوزى -اق جاۋاپ بەرە الادى.
شەجىرە – اتا بۇتارلاۋ، ال شەجىرەشى – وسى اتا تەكتەردى كوكىرەگىنە توقىپ ۇرپاقتان – ۇرپاققا جەتكىزەتىن دانالىق. ناعىز شەجىرەشىلەر ءبىر ءوزىنىڭ اتا تەگىن عانا جالعاستىرىپ قانا قالماي باسقا تايپالاردىڭ دا اتا بۇتارلاۋلارىن توگىلتە بايانداپ وتىراتىن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ءبىر وزىنە عانا ءتان قاسيەت. سوندىقتان دا حالقىمىزدا سەگىز جاسار بالادان سەكسەندەگى قارياعا دەيىن ءوزىنىڭ جەتى اتاسىن ءبىلۋ وت باسىندىق ساۋات رەتىندە قارالادى. ەگەر بۇل ساۋاتتان مۇدىرگەن ادام «تەگىن بىلمەيتىن تەكسىز» بولىپ قارالعان. مىنە، سوندىقتان شەجىرەنى ءبىلىۋ تەكتىلىكتىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى دا «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» دەپ مۇنداي ادامدى دەڭگەيلى ادام ساناعان.
ءوز باسىم وتىز جىل بويى شەجىرە جيناۋ بارىسىندا قىرۋار ەسكى شەجىرە كىتاپتارعا جولىعىپ، قانشاما قۇيما قۇلاق قارتتاردىڭ كەڭەسىن تىڭداپ، قىرۋار تاريحي ماتەريالدارعا يە بولعانىم بار. مىسالى، مەن كەزىكتىرگەن شەجىرەلەرگە نازار اۋدارار بولساق، شەجىرە داۋىرلىك كەزەڭدەرگە قاراي جىكتەلىپ، سول ءداۋىردىڭ نەمەسە سول ءداۋىردىڭ ساياسي اۋقىمىنا قاراي بەيىمدەلگەن نۇسقالارمەن كەزىگەتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. مۇندا اشالاپ ايتار بولساق، ءبىر شەجىرەشى ءوز حالقىن شىڭعىسقان تۇقىمىنان تاراتۋدى ماقسات ەتسە، تاعى ءبىرى وسمان يمپەرياسىنىڭ حالقى رەتىندە كورسەتۋگە بەيىمدەگەنىن بايقايمىز. ال شاكارىم قۇدايبەردى ايتقانداي، «ارعى اتاسىن ارابتان شىققان بالەنباي پايعامبار، ساقابالاردىڭ تۇقىمى ەتىپ» باستايتىن شەجىرەلەردىڭ سانى تىپتەن كوپ. مىسالى، نۇح پايعامپار – ياسسى – تۇران – تۇرىك – تۇتىك – ساق – قادىر – ءجابىل – ماعاز – ايىرقالپاق – اققۋراي – سەال، سالدان – اقشولپان – الامان، الاش دەپ جالعاستىرادى. مىنە، مۇندا قالاي دا اتالاردىڭ باسىن اراب ساقابالىرىنان باستاسا، ءوز حالقى الميساقتان مۇسىلمان ەكەندىگىن انىقتاۋ ماقساتى جاتقاندىعىن بايقايمىز. كەلەسى ءبىر شەجىرەلەر ساقابالاردان گورى ءسال بەرىرەك جىلجىتىپ ارعى اتالاردى قوجالاردان، سوپىلاردىن باستاپ، تىزبەلەيدى. ەندى ءبىر شەجىرەلەردە جوعارىداعىداي ارعى اتالارىمىزدى ساقابا، قوجا تۇقىمدارىنان باستاپ كەلەدى دە، «قازاقتىڭ ارعى تەگى قالاي دا الاشتان باستالسا تۋرا بولادى» دەگەندى ماقساتقا الىپ جول ورتادان الاش اتانى باسىنا قويىپ، وسى پىكىرىنىڭ ايعاعى رەتىندە «اق. پان. جان. بول. بەك. بال» دەگەن اتالارمەن جالعاستىرىپ، ونى ودان ءارى اقارىس، جانارىس، بەگارىستارعا تىركەپ كورسەتەدى. جانە ءبىر شەجىرەلەر ارعى اتالارىن قاندارمەن باتىردەن تىزبەلەپ ءوز حالقىن سولاردىڭ ۇرپاعى ەتۋگە بەيىمدەلەدى. ءيا، مۇنداي شەجىرلەردى دە تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى، ءوز داۋىرىندەگى اڭعارىمپازدار ءوز حالقىن اۋقىمدىق ساياساتتان قورعاپ، قالاتىن ەرلىكتەرمەن قاتىستى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. الايدا، تاريحي تۇرعىدا قارار بولساق، نەمەسە بۇگىنگى حالىقتىڭ تەگى – تەكتىڭ عىلىمي دەڭگەيدە انىقتاۋ ءۇشىن مۇنداي شەجىرەلەر ۇرپاققا تيگىزەر زالالى اۋىر ەكەندىگىن سەزىنىپ وتىرمىز. بۇدان جالپى، شەجىرەلەرىمىز وسى سارىنمەن بىزگە جەتىپ وتىر دەگەندىكتى بىلدىرمەيدى. بىزگە ءوز تاريحىمىزدى وزگەرىسسىز جەتكىزۋگە ارنالعان شەجىرەلەردىڭ سانى دا بارشىلىق. مۇنداعى الاڭىمىز وسى سياقتى ويناقى شەجىرەلەر ارقىلى جاڭساق تۇسىنىكپەن تاريحىمىزدى شاتاستىرۋدان ساق بولۋعا ۇندەيدى. سوندىقتان ءبىز شىنايى شەجىرەمىزدى وقىرمانعا جەتكىزۋدى ماقتات ەتەمىز. جالپى، «شىنايى شەجىرەلەر دەگەن قانداي شەجىرەلەر؟» دەپ زاڭدى سۇراق تۋى مۇمكىن. ارينە، ءوز تەگىمىزدى انىقتايتىن، تاريح عىلىمى مويىنسال بولاتىن شىنايى شەجىرەلەر بىزگە اۋاداي قاجەت. مەنىڭ قولىما تۇسكەن شەجىرەلەر ىشىندە 1600 جىلداردىڭ ورتاسىنان كەيىن ومىرگە كەلگەن جانسارى دەگەن ادامنان 1767 – 1841 جىلدار عۇمىر كەشكەن ۇلى كايىكبايعا، ودان 1790 – 1880 جىلداردا جاساعان ۇرپاعى بالىقبايعا جالعاسىپ، بالىقبايدان 1890 – 1906 جىلداردا ءومىر سۇرگەن ۇلى تامشىباي (باتاشى) ارقىلى اشىمگە (1884 -1970). اشىمنەن بۇگىنگى ۇرپاعى ومىربەككە جەتكەن شەجىرە بار. وسى شەجىرەنىڭ ەرەكشەلىگى تاريحتاعى تۇعىرىلدىڭ (ۋاڭ حان) ارعى – بەرگى جاعىن جالعاي الماسا دا ءتۇپ اتاسىن كەرەيدەن تۇعىرىلحاندى تاراتقان تاريحي شىندىققا جاقىن شەجىرەنىڭ جاتقانىن بايقاساق، ال 1800 – 1863 جىلدار عۇمىر كەشكەن نۇرىمقامەت (سارابىزدان), ءوز ومىرىندە ءتورت جەردەن مەدىرەسە اشىپ، 500 دەن استام شاكىرت تاربيەلەگەنىن جازىپ كەتكەن ءسابيت (دامولا) دا مولدادان، 1967 1927 جىلدار اراسىندا عۇمىر كەشگەن، ەلىنىڭ بوستاندىعى، تەڭدىگى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن زۋحا باتىر ارقىلى ناسىر بىلجايۇلىنا جەتكەن شەجىرەنىڭ ەرەكشەلىگى، بۇگىنگى تۇركى ۇلتتارىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق، وزبەك، تاتار، قىرعىز سياقتى تۋىسقان ۇلىستاردىڭ ءتۇپ اتاسى ءبىر ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسا كەلىپ، كەرەيدەن تىزبەلەپ اكەلەدى. وسىعان ۇقساس ءاربىر شەجىرە قايتكەندە كەرەي اتانى دۇرىستاپ تاراتۋعا كۇش سالادى. ءبىر شەجىرەدە – اقارىستان– ىبىرايىم ( ۇزىن ساقال جۇماباي). ىبىرايىمنان– كۇرتى، كۇرتىدەن – كيكى، كيكىدەن – مايقى، مايقىدان – ويسىل، ءۇيسىن …. دەي كەلىپ، ۇيسىنەن – كەرەيدى تۋدىرىپ قويادى. ەندى ءبىر شەجىرەدە – الاشتان – جايىلحان، سايىلحان.
جايىلحان – قازاق. قازاقتان – بايشورا، جانشورا، قاراشورا ء(ۇش ارىس). سوزاقتان – قاراقالپاق. وزاقتان – قىرعىز، حاقاس – شىعادى. مىنە، مۇنىڭ بارلىعى شەجىرە جاناشىرلارى بولعان ىزدەنىمپاز عىلىمداردىڭ اتسالىسۋىنان تۋىنداعان ەڭبەكتەر. ەندى وسىنداي شەجىرەلەردى ءبىر-بىرىنە سالىستىرىپ كورەيىك: 1911 جىلدارى جازىلعان التاي كەرەيلەرىنىڭ (بەيسى) گۋبەرناتورى ماميدەن قالعان «اباق كەرەي شەجىرەسى). سونداي-اق، اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ (1868 – 1940) «اباق كەرەي شەجىرەسىنە» توقتالىپ وتسەك.
ءور التايدا اتى ءماشھۇر، اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنان شىققان، 1962 جىلدار بۋىرىلتوعاي جەرىندە دۇنيەدەن وتكەن «مالگاجدار شەجىرەسى» جانە نايمان اتانىڭ قاراتاي رۋىنان شىققان ابدىكارىم (بولىستسىڭ) قىتاي تىلىندە قالعان «قازاق شەجىرەسى»، «قىلىشباي شەجىرەسى»، «ءتورت توڭىرەك شەجىرەسى». «اباق كەرەي شەجىرەسى»، «كىتاپباي شەجىرەسى» ت.ب قىرۋار شەجىرەلەردى جيناقتاي كەلىپ، اباق كەرەي ءتور شەجىرەسىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ رەتىندە اتا بۇتارلاۋدىعى كەرەيگە دەيىنگى تىزبەلەردى ورتاعا سالماقپىن.
الاش – جايىلحان، سايىلحان. جايىلحان – سابيان ( مايقى), جيەنبەك. جيەنبەك – اقارىس. جانارىس، بەگارىس ( ءۇش ارىس). بەگارىس – قاڭلى. جانارىس– قوتان (بي), قوتانبي– ءۇيسىن، اقارىس – كەرەي، كەرەي– ماعانالى (ماڭگىقاعان), ماعىنالى –اسانالى (ارسىلان، اسان). اسانالى – قاراقان (قاراقارعا). قاراقان – تاتار (مارعۇز). مارعۇز – كەرەي ء(نازىر), (اباقا، لاۋازىم اتى، كەيدە اباق), ۋاق. اباقا – مايقى ء(تۇپ اتاسى مايقى بي). قارابي– اسانبەردى، اسانبەردى – مايقى (اقساق مايقى), مايقى – ەرمەن، ەرمەن – جۋسان، يزەن (قاقان), جۋسان – باقتيار، باقتيار – قاراقورا، بايتور (جانشورا). قاراقورا – جانساقال، اقساقال. جانساقال – وشاي. اباقا – (اباق، ءنازىر), قۇتقۇجىر (قۇتتىقوجا). قۇتقۇجىر – قۇتتىبەردى، قۇتتىبەردى – اسانبەردى، اسانبەردى – قارابي، قارابي – يزەن، جۋسان. يزەن – اقشور (اقسوپى), قاراشور (قاراسوپى). اقشورا – ەلداي، كولداي. ەلداي –بەردىشورا، جيەنشورا ء(بىر شەجىرەدە اشامايلىنى وسى جيەنشورادان تاراتادى). بەردىشورا – باعانالى. ماعانالى. باعانالى – كۇشىك (كۇشىگەن), ۇسىك، ءۇيسىل، ويسىل. كۇشىك – (كۇشىگەن), قويلاۋ، بايلاۋ. قويلاۋ –ارقاش (ارقارشى، نوقتاعا), سيدالى، سيبالى. ارقاش (ارقارشى) – كوكبۇلاق.
كوكبۇلاق – اقىمەتالى (يتەلى), اقبەردى. اقىمەتالى – اقباقتى، اقمەرگەن (كۇيىك), اقمالاي ( تىنىبەك). اقبەردى – باپاي، وزاي، تورتقارا… بايلاۋ – جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى. جيەنشورا– بالتالى. بالتالى – ماعانالى، باعانالى، ماعانالى –سيدالى، جاباي. سيدالى – قاراقاس. مولقى، كونسادىق. جاباي – جاستابان، شيمويىن، سارباس.
مىنە، بۇل بىزگە جەتكەن ءار ءتۇرلى شەجىرەلەردەن اباق كەرەي اتاسىن تىزبەلەۋدىڭ قورىتىندىسى. دەسە دە، بۇل جيناقتاما وسىمەن بولدى، تولدى دەپ وتىرعانىمىز ەمەس. سەبەبى، الدا ءالى تالاي ارحيۆتەر اشىلىپ، دەرەكتەر كەزىگەتىنى بەلگىلى. مۇندا، ول عانا ەمەس، ءازىردىڭ وزىندە زەرتتەۋگە قاقىلى كەي شەجىرەلەر الدىمدا جاتىر. مىسالى، كەرەي – ماڭگىقاعان – ارىستان (ارسلان) – قارا ء(باداۋي) حان – تاتار (مارقۇز حان) – قازىلتين، دامەتەي. قازىلتيننەن – ۇباش (مارعۇز), اقشىمەت حان، ەبارگۇل (ۋبا، ۋۆار). ۇباش (مارعۇز) – Iشıم (ەسىل) – مامەت – قۇتاش – اللاگۋل – كۇزەي. ەبارگۋلدەن – باحمۇر (مارعۇز، بۇيرىق حان – ۇراق بۇيرىق حان، قۇرجاقۇس، بۇيرىقتىڭ. باحمۇردان – مۇنشاق – ۇزاق. بۇيرىقتىڭ – تۇعۇرۇل – تايبۇعى… دەپ تىزبەلەگەن حاندار تىزىمىندە تۇرعان شەجىرە تۇر. بۇل شەجىرە تاريحتا اتتارى قالعان تۇلعالاردىڭ جيناقتالۋىمەن دە قۇندى. شەجىرە – ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ نەگىزى، ۇلتتى تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنىڭ ەنتاڭباسى، ونى ۇلتتىق كودىمىز دەسەك تە بولادى. سوندىقتان شەجىرەنى دۇرىس، عىلىمي اينالىمعا سالىپ، ءوز بەسىگىمىزدى تۇزەۋ دەپ بىلگەنىمىز ءجون. سوندا بارىپ، ۇرپاق تاربيەسى وڭالىپ، ۇلتتىق مىنەز، مادەنيەت، تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، انىقتاي الامىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر
(1)«ءجاميات تاۋريق» راشيد – اد – ديننىڭ، 216 بەت (شينجاڭ حالىق باس باسپاسى) 2016 جىل.
(2)«شەجىرە – ي – تۇرىك» ابىلعازى ءباحادۇر، ء(مۇرا جورنالى), 2013 جىل 6 سان.
(3) «شەجىرە شەرتەدى» شاكارىم قۇدايبەردى،جانە 84 جاستاعى ءماتاباي قوجىقانۇلى ايتۋىندا، 1989 جىل.
(4)(5)(6)«كونە تۇرىك تاڭبالارى» 168 – بەت. ءسامىشوۆ، ز. .بازىلقان. ن. (الماتى) 2010 جىل.
(7) «قازىقتىڭ قسقاشا تاريقى) نيىعمەت مىڭجان (شينجاڭ حالىق باسپاسى 1993 جىل)
(8)«كونە تۇرىك تاڭبالارى» (الماتى 2010 جىلى. 168 – بەت. ءسامىشوۆ. ز . بازىلقان. ن.)
(9)«ورحۇن ءمۇراجايلارى» (كۇلتەگىن، استانا) قارجاۋباي سارتقوجى
(9)«كەرەي حاندىعى قىتاي دەرەكتەرى» (الماتى) 2010.14. وشان جانىمحان
(10) (11) (12) «يتەلى – كۇيىك – داۋلەت اتا شەجىرەسى» 126-127-130 بنت. سايلاۋ ااعىنۇلى (ۋلاانبااتار 2017)
(13) (14)«قازاق رۋ – تايپالارىنىڭ تاريحى، كەرەي 15 – تومىندا» 38 – 96 بەت. (الماتى 2014 ).
(15) «قازاق تاريحى تۋرالى موڭعوليا دەرەكتەرىنەن» 1 – توم، 400 بەت (الماتى 2006 جىل).
(16) «قازاق رۋ – تايپالارىنىڭ تاريحى. كەرەي» 15 – توم، (الماتى 2014)
(17) «ۇستىرتپەن ماڭعىستاۋ قازىنالارى» زەينوللا ءزامىشوۆ، قىرىمبەك كوشەرباەۆ، ەرمەك امانتاەۆ، اندىرەي استافەۆ، (الماتى 2007).
(18)15 – 16 عاسىرلارداعى تۇرىك، موڭعىل ءتىل جازبا دەرەكتەرىندە
(19) ابىلعازى ءباحادۇردىڭ «شەجىرە – ي – تۇرىك»
(20) راشيد – اد – ديننىڭ «ءجاميات تاۋريق جىلنامسى»

2020 جىل، ناۋرىزدىڭ 20 – كۇنگە. « جەتى جۇرت» كازەتىندە جاريالانعان ماقالا.

باياحمەت جۇمابايۇلى،
الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
فولكلوريست، ەتنوگراف.