Keñes Kerey
kerey.kz
Kerey sözin – parsı tarihşısı Raşid-ad-dinnıñ (1247 – 1318) «Jämyat täuriq» (1298 – 1317) jılnamasındağı añız – äñgimede: «Ertede bir patşa bolıp, onıñ jeti wlı bolıptı, olardıñ bäri qaratorı bolıptı da sol sebepti olar «Kereyit» dep atanğan…» desedi. Al, Äbilğazı bahadürdiñ «Şejire – y – türik» eñbeginde jäne Şäkärim Qwdayberdiniñ eñbekterinde de joğarıda körsetilgen añızdağı Kerey söziniñ şığu tegin jwptap, basqa da derekterdi paydalana otırıp, «Kerey degen moñğılşa «Kereyt degen söz, yağni – qoñır, qara – mağınasında» aytıladı. Kerey turalı toqtalğan tağı bir izdenimpazdar: «bir wyğırdıñ jeti balası tügel qara bolıp, moñğıldar «qaralar» dep, sodan bastap, Kerey atanğan» deydi. Bwl turasında professor Berezin – «Kerey Mänjüryanıñ «Käri degen sözinen kelip şıqqan» dese, keyde «Arystou sayan tauınıñ temir qazıq twmsığındağı wlı özenniñ bir ayrığı Kerey degen özen atımen atalğan bolsa kerek…» deydi. Bwdan basqa «Kerey – keri» (qazaqtıñ qısqaşa tarihı) Nığımet Mıñjan, «Mänjürşa – kereñ (qws)», N. Berezin «Kirı – añ, januar», K. N .Fotanin «keyre – kerlen», Q. Sartqoja «ker – biik, zañğar, tau, qır», Yu. Namet « ker – ey – taulıq, qırlıq», al Ş.B. Seytua «kerı – dala», J. Oşan « Kerey – şığıs taypa» dep ataydı. Mine, osı ataulardıñ qanşalıqtı qündılığı, nanımdılığı bar, bügingi ğılım bwlardı moyınday ma?- degen swraq tuındaydı.
Osı tüsiniktemelerdiñ işinde moñğıl tilinde «Kerey – qara delingen söz» degenge toqtar bolsaq, orta ğasırdağı moñğıl tilinde qar – a, bwl «Här» mağınasında twrsa, onda joğarıdağı dälelderge qalay moyındauğa boladı? -degen swraular bizdi äri qaray izdenuge mäjbürleydi. Endi fol'klorlıq, arheologiyalıq, etnografiyalıq däleldemelerge süyene otırıp, pikirimdi däleldep köreyin.
Kerey – «ejelgi materialdarda Twrwttıñ (Twğırıl) tike sanalatın – Eki Kerey, Baq Kerey, Ülken Kerey» degen atalar kezigedi. «Tauarih tasbiq» Almatı «Arna» b. 2014. E.Kökeov. Al äzirge deyin öz esimin saqtap kele jatqan «Abaq», «Uaq», «Aşamaylı» atalatın Kerey taypaları bar, keyde ol «Qara Kerey» men «Sarı Kereydi» de qosadı. Tayau jıldardan beri oğan «Twrğaq Kerey», «Sami Kerey» degen Kereyler qosıldı. Ärine, bwl jolğı taqırıp tek ğana «Kerey» atauı ayasında ğana bolğandıqtan joğarıdağı atalğan ärbir Kerey atauınıñ astarına toqtalıp köreyik.
«Vİİ – Vİİİ – ğasırlar arasındağı «Abaq», «Aşamay» tañbaları köne Türik eskertkişterinde kezdesedi» (8), Ensey 10 – nomirde ( ), Ensey 59 – da ( ), Ensey 118 – de ( ) jäne Tas uul dağı ( ) belgiler Abaq Kereymen Uaq Kereydiñ tañbaları negizinde. Ädette jalpı Kerey tañbasın ( X ) aşamay dep körsetiledi. Osınıñ işinde Abaq Kereydiñ tañbası ( ) «aba», nemese ( Q ) «qaqpan» tañbası bolsa, al Uaq Kereydiñ tañbası ( ) siyaqtı tañbalarmen belgilengen (9) . Mine, mwnday ayırmaşılıqtan kezinde Kerey birbütin bolıp twrğanda ortaq tañba ( X ) bolıp kelse, uaqıt öte kele wlttıq dästürdegi – jeti atadan asqan soñ atalar öz aldına en – tañba ayırıp, wranın belgilep, öz aldına el boluğa rwqsat etiletin josınmen, Aşamaylı, Uaq, Abaq ağayındılar öz aldarına taypa bolıp bölinuimen tañbalarında siyaqtı özgeşelikter bolğanın bayqay alamız.
Endi joğarıda aytılğan Kerey jayındağı dälelderimizge jüginip körelik. Alğaşqı jazba derekterde – Kerey «H ğasırlarda qıtay jılnamalarında Hele, Hıle, Hılyaniy degen ataularmen kezigedi».
«Kereyler öz aldına Türik tektes taypağa jatadı. Olar Hİİ ğasırlardı belgili bolğan, memleket tili, jazuına türki tili jazbaların paydalanğan. H ğasırdıñ orta şeninde Kereyler sanı 900 mıñğa jetken» deydi, zerteuşi ğalım N. Aristov. Al «Enesey boyındağı tasqa qaşalğan jazulardı H – Hİİİ ğasırlarda meken etken Qıpşaq tekti Oñğıttar» deydi äygili zerteuşi ğalım Älkey Marğwlan.
Moñğol tarihşısı Sanam – Sesen (Sonom Cecenniñ) dereginde «Moñğıldar Şıñğısqan kezinde 3 topqa bölingenin aytadı. Eke moñğol – (Ih Moñğol) Su moñğol nemese tatarlar ( manğıt, üngit, şürşit) dep bölinedi. Kereylet, birinşi, «Moñğoldıñ eñ küşti hanı kezinde Twğırıl han edi. Twğırıl Şıñğıs hanıñ äkesi Esugey ekeui «anda» (anıt nökör) dos bolğan» dep jazadı
Ekinşiden, XV -XVİ ğasırlardağı türik, moñğıl til jazba derekterinde Kereyit atauımen kezigetini däleldenedi. Üşinşi: XII – XIII ğasırlarda Kerey handığı qwrıldı, endeşe mwndağı han Kerey esimi tosınnan payda boldı ma? Törtinşiden, Şıñğıs han zamanı XII ğasırdağı Kerey taypaları, onıñ hanı Twğırıldıñ bolğandığı jwrtqa ayan, mwndağı Kerey taypası şe?
Mine, Kerey atauı hatqa tüsken kez, tarihta Kerey atauınıñ belgi bergen kezi boladı. Ärine, Kereydiñ qalıptasıp tanılğan uaqıtı bolğandıqtan, Kerey atauın bwl kezden (däuirden) izdeuden göri bwdan arğı kezderden qudalauğa tiisti bolamız.
«…Bayırğı zamannan wlasıp jetken «Kerey» söziniñ tübiri «ker» boldı, odan – keri – Kerey (qıran, jırtqış qws) degen söz tuındağan,» dey kelip, «Kerey degen köne türik tilinde – alıp, alğır, qıran, jırtqış qws degen mifologiyalıq atau bolmaq» dey keledi de, osı «ker» tübiriniñ ertedegi türik tiliniñ, ejelgi moñğıl tipti, mänjür tilinde de qara qws, alımır, qıran qwstarğa qaratılğanın, ejelgi türikterdiñ qws jönindegi täñir, qws, jer tanımımen säykes keletini anıqtala tüsedi.
Osı aytılımğa üylesimdi halıq işindegi bir añızğa toqtalar bolsaq, añızda – «Ertede bir han bolğan eken…» dep bastasa, keyde «Şıñğıshan bilik qwrğan zamanda…» dep är ekeui wqsas nwsqada sabaqtasadı. 1986 jılı Altaydıñ Köktoğay degen jerinde Äruan degen 74 jastağı qariya patşa qol astındağı ru – taypalardıñ wlıqtarın jinap alıp en – tañba, wran belgilep, onı böledi. Sonda är taypadan kelgen bi-bekterdiñ bwrınnan bergi eñbekterin bağalay kelip, tañğıtqa – qara qws, qıtayğa – qarlığaş, qırğızğa – qarşığa, qalmaqqa – qara küş, şürşitke – qara qız bwyırıp, qazaqqa – qıran qws enşige tiipti. Köregen qariya «wlı qağannıñ taypalarğa bwlayşa tañba, belgi jäne zattardı ülestirui sol ülestirilgen bwyım jäne zattardıñ tegi – tekti, qasietine qaray är wlıstıñ tıñdarğan eñbegi, elge körsetken meyir-şapağatı, tipti taypalardıñ bitimine negizdelip, bwdan keyingi jerde de osı tañba belgi, zattardıñ qasietin kie wstauın, sonda barıp aldağı bağıt – bağdarları ayqın, joldarınıñ aşıq bolatının bildirgen eken. Sondıqtan büginge deyin osı wlıstar bwlardı nanım, senimine aylandırıp kelgen desedi. Qariya «Kördiñder me, qıtaylarğa qarasañ, eñbekşil, beyne qarlığaş qwstıñ minezine wqsaydı, al şürşitter ösimtal, beyne qaraqız olarğa san qosqanday, al tañğıttar tazqaranı kie twtıp, öligin soğan sıyğa tartadı. Qalmaqtar bolsa qara küştiñ iesi, baluan boladı, al bizdiñ halıqtıñ minezin kör, tau tağısı qırannan aumaydı…» depti.
Mine, bwl añız bolsa da öte nanımdı da üylesimdi siyaqtı. Öytkeni, wlıstıñ keşeden – büginge jalğasqan tirşilik tınısındağı qıran qwsqa qatıstı bolmıstardı aytpasaq ta tüsinikti. Mısalı, tau tağısın qolğa üyretu, onıñ minezin, sır-sıypatın bile bilip öz tirşilgine istete bilui, tipti bürkittiñ qauırsını, twyağı, qanatı, twmsığına deyin qasietke balap üyge, denesine tağıp aluı, bürkiti ölse, onı aza twtıp, jerleuden büginge deyin jalğasqan joralğılar men ärbir adam özin qıranğa balap, onıñ alımır, jırtqıştığınan ruhtanatın wlttıq psihikamen säykestire biletin qasiettiñ jatqanın bayqaymız.
Endeşe, bwl aytılımdı añız, ğılımğa jat desek, tarihtı jülgölep körelik. Türik tilinde bürkit, bwru – ğwt, bwrı – ğwt dep atap, ejelden – büginge deyin erkindiktiñ, batırlıqtıñ simvolı retinde qoldanıp kelgen,
Al ejelgi Kültegin, Bilge hağanğa arnalğan ğwrıptıq keşenderden tabılğan bes saylı börik pen altın täyjiniñ qws beyneleri (qıran qws basınıñ sureti)
Şıñğıs qağan qiat (börtegin) aqswñqar (sayan sinqor) kie tötemi bolğan.
Mahmwd Qaşqardıñ «türik tili sözdigindegi» jäne Raşid – ad – dinniñ «jamyat – taurih», Äbılğazı bahadürdiñ «Şejire – i – twrıq», «Däpter – i – şıñğısnama» jäne basqa tuındılarda türik, moñğıl tektes etnostardıñ tötem, kie etken» añ qwstardıñ barlığı qırandar, qwstar ekendigi (bürkit, swñqar, qarşığa, qırği jane basqalar) aytıladı.
Tarihtan bergi Kerey handarınıñ esimderine oy salar bolsaq ta qwrşa qws han – (şapşañ, alımır qws). Bwyrıq han (alğır qws), Twğırıl han Tuyuril qan (jırtqış qws) degen mağınalarmen anıqtalatını joğardağı anıqtama, añızdardı däleldey tüspek. Endeşe «ker», «qar» sözderi uaqıtqa qaray özgeriske wşırasa, qır – an, qır – ği, qar – ğa, qar – şığa, qar – lığaş, qır – ğauıl, swñ – qar degender, ker – ey negizimen üylese jırtqış, qıran, alımır qws negizinde berilgen mälimetti äbden qwptarlıq. Pikirimizdi däleldey tüsu üşin, wlt pen wlısqa qatıstı en tañbalarğa toqtalu arqılı taqırıptağı tüyindi oyımızdı jinaqtap oqırmanğa twjırımımızdı jetkizip köreyik.
Joğarıda Abaq Kerey, Uaq Kerey, Aşamaylı Kerey dep atalatın üş Kereydiñ tañbasın körsetken edik, endi osı tañbalardıñ kelu qaynarına toqtalayıq.
1. Abaq – qazirgi qazaq tilinde balıq süzetin audıñ bir türi.
2. Ayuğa qwratın, basqada iri añdar wstaytın qaqpan «abaq».
3. Närestelerdi jaugerşilikte, köşiqonda bölep, kölik üstinde alıp jüretin besik tektes bwyımdı abaq deydi.
4. Abaq – künaharlardı qamaytın mosı sındı basın buıp ağaştan jasalğan jaza qwralı.
5. Jerden wra qazıp, betin jasırıp qoyatın añ wstaytın or «abıq.
«Aşamay» – ayqaspa qastı, balalar minetin er.
6. Tüyege jük artqanda örkeşine salmaq tüsirmeytin, twtas auırlıq salmaqtı tüyeniñ eki qaptalına tüsiruge arnalğan ağaş ıñırşaq (aşamay ıñırşaq).
7. «Aşa» «eki aşa ağaş», «aşa baqan» t. b
«Uaq» tañbasındağı ( ) beyne ergenşek, qıran kws, şapqan twlpar, aulanğan añ terisi negizinde bolıp «ergenekti» delinedi. Mwndağı ergenekti sözi de alımır, jırtqış, qıran qws mağınasında .
Mine, Kerey taypasın qwrağan üş wlıstıñ tañbasınıñ etnonimi joğarıda bayandağan Kerey söziniñ – qıran qws yağni qws arqılı añ aulau, añşılıq saymandar, nemese batırlıq, alımır, qıran, alğırlıqtı beyneleu mağınasımen baylanısıp jatqanın, al twrmısta da qıran qwstı kötergende erdiñ aldına qoyıp bilekke tireu retinde qoyıp otıratın eki aşa ağaş, joğarıda aytılğan jırtqış añdarğa qwratın «abaq» atalğan qaqpandı qanjığağa baylıp jüretin bwyımdar bolğandıqtan Abaq ärine, qws nemese añşılıqpen qatıstı saymandar ekenin tüsinuge äbden boladı. Bwlay desek, el işindegi mına añızdı köldeleñ tartatındar şığuı mümkin. Añız bılay deydi: «…Kerey ata qaza bolıp, äyeli Abaq jesir qalıp, onı qaynağası (keyde qaynısı) Uaq ämengerlikke almaq bolğanda, Abaq ana könbey arada ökpe-narazılıq bolıp, aqırı Abaq ana Kereyden qalğan bir wlın sündettetip, endi bir wlın aşamayğa mingizip toy jasap, törkini wlı jüz Üysinge ketedi. Onda barğan soñ Kerey atanıñ közi bolğan ülken wlı Abaq Kerey atansa, al aşamayğa mingizip kelgen kişi wlı Aşamaylı Kerey atanadı. Wzamay Abaq ana balaların oqıtatın bolıp auıldıñ molası Nädir qojanı (keyde Tolım qoja delinedi) üyine şaqırtsa, molla Abaq ananıñ qolınan tamaq jemey «jesir äyelsiñ» dep şariğattıñ pätuasın aytadı. Aqırı qoja Abaqtı özine qaratadı, arada qojadan bir bala bolıp, onıñ moynı şidey bolğandıqtan, ol şi moyın Kerey atanadı. Keyin Abaq Kereymen Aşamaylı Kerey azamat bolıp Kerey eline ketedi de, şi moyın Kerey üysinniñ işinde qalğan eken… (1989 jılı , Nığımetwlı Räpiğat). Ejelgi şejirelerde jalğasıp kele jatqan añızdıñ Arap mädenietiniñ ıqpalımen ru – taypalardıñ barlığın «bälenbay saqabanıñ twqımısıñ» dep, arğı tegin arap twqımdas etu, yağni «mwsılmandıqtı älmisaqtan qabıldağan jwrttıñ twqımı» ekenin äygileudey öz zamanındağı qoğamnıñ ıqpalımen tuındağan añız ekenin tüsinuge bolatınday. Bwl pikirden halıq wğımına siñgen «abaq ana» yağni «Abaq Kereydıñ ata şejiresindegi Abaq anadan taraluı» degen wğımdı teristeuge tura kelse, «mwnday esim qws nemese bwyım atı bolğandıqtan qalayşa «Abaq» ana atı deuge bolmaydı?» deytin swraq tuındaytındığı sözsiz. Endi soğan jauap izdep köreyik.
«Bäydibek baba – alıp bäyterek» degen şejirelik kitapta – Wlı jüz Üysinnen – Kürti – Keyki (bi) – odan Töbe bi, Töbebiden – Qwyıldır, Qoğam, Mekireyil, Mayqı taraydı. Osı Mayqı atadan – Baqtiyar, Baqtiyardan – Oysıl, Üysil (Üysin) taraydı da, al Üysinnen – Jansaqal (Taraqtı), Aqsaqal (Abaq) taraydı dey kelip, Abaqtan – Aydarlı, Saqaldı taraydı…» dep bayandaydı (Abay Bayğazıwlı bastağan qwrastırıuşılardıñ eñbegi) 2000-2006 jıl «Öner» baspası.
Mine, bwdan basqa da derektemeler Abaqtı äyel emes, Ata retinde däleldeydi. Al Kereyge toqtalar bolsaq, joğarıdağı anıqtamalardan tıs aytılıp otırğan añızğa süyensek, Kerey babanıñ ömir sürgen uaqıtı arab mädenietiniñ qazaq dalasına ıqpal etken VIII – X ğasırlar kezine tura keledi de, tarihi materiyaldarda kezigetin derekterdegi Kereydi qwrağan Üzbu taypasınıñ basqaruşısı Eluy dabudan bastap, ortalıq Moñğoliya aymağında X ğasırda qwrılğan Kerey handığı, 1092 – 1124 jıldardağı Marğu bwyrıq han, 1150 – 1125 jıldardağı Sarıq han, 1150 -1171 jıldardığı Qwrşa qws bwyrıq han, 1171 -1203 jıldardağı Twğırıl vañ handar ğwmır keşken Kereyge qatıstı naqtılı tarihtarğa eş janaspaytın jasandı añız bolğandıqtan ru – taypa emes, jalpı wlt tarihımızğa jañsaqtıq tudırıp otırğanın bayqaymız. Biz söz etip otırğan Abaq eşqaşan ananıñ atı emes, nemese atalıq sıypat almaytının eskeremiz de, joğarıda däleldegenimizdey, Abaq taypanıñ etnomiyasımen baylanıstı ekenin moyındap, qıran, alımır, joyqın qwstarmen qatıstı dep tüsinsek boladı.
«Abaq Kereydiñ» ata bwtarlauı
( Abaq Kerey tör şejiresi)
Kerey taypasınıñ tarihta berneşe topqa bölinip atalatındığın joğarıda bayandadıq. Ärbir Kerey taypası öz zamanında öz aldına jüye qwrğan taypa bolğandıqtan, ärqaysınıñ ata bwtarlauı öz aldına jiktep, taramdau üşin ärine, sol taypadan şıqqan közi qarıqtı maman şejireşilerdiñ enşisinde bolğanı abzal. Sondıqtan öz basım jetilgen şejireşi bolmasam da on eki ata Abaq Kereydiñ Qaraqas, Molqı, Iteli üş atasınıñ şejiresin jıyırma neşe jıl boyı jinau barısındağı täjiribeme negizdelip tek Abaq Kerey şejiresi jöninde bilgenimşe bayandaudı jön kördim.
Ata bwtarlau, yağni şejirelik tärtip degen ädette adamdardıñ tizimi saqtalğanımen mwnda ğasırlıq tarih, ejelgi şındıq, deñgeyli mädeniet, tipti är däuirdiñ sayasatı jatqandıqtan ärine, jauapkerşiligi de tım auır. Bwlay deuimizge qolımızğa tüsken şejirelerdiñ özi -aq jauap bere aladı.
Şejire – ata bwtarlau, al şejireşi – osı ata tekterdi kökiregine toqıp wrpaqtan – wrpaqqa jetkizetin danalıq. Nağız şejireşiler bir öziniñ ata tegin ğana jalğastırıp qana qalmay basqa taypalardıñ da ata bwtarlauların tögilte bayandap otıratın bizdiñ halqımızdıñ bir özine ğana tän qasiet. Sondıqtan da halqımızda segiz jasar baladan seksendegi qariyağa deyin öziniñ jeti atasın bilu ot basındıq sauat retinde qaraladı. Eger bwl sauattan müdirgen adam «tegin bilmeytin teksiz» bolıp qaralğan. Mine, sondıqtan şejireni biliu tektiliktiñ negizi bolıp sanaladı da «jeti atasın bilgen wl jeti jwrttıñ qamın jer» dep mwnday adamdı deñgeyli adam sanağan.
Öz basım otız jıl boyı şejire jinau barısında qıruar eski şejire kitaptarğa jolığıp, qanşama qwyma qwlaq qarttardıñ keñesin tıñdap, qıruar tarihi materialdarğa ie bolğanım bar. Mısalı, men keziktirgen şejirelerge nazar audarar bolsaq, şejire däuirlik kezeñderge qaray jiktelip, sol däuirdiñ nemese sol däuirdiñ sayasi auqımına qaray beyimdelgen nwsqalarmen kezigetinin bayqau qiın emes. Mwnda aşalap aytar bolsaq, bir şejireşi öz halqın Şıñğısqan twqımınan taratudı maqsat etse, tağı biri Osman imperiyasınıñ halqı retinde körsetuge beyimdegenin bayqaymız. Al Şäkärim Qwdayberdi aytqanday, «Arğı atasın arabtan şıqqan bälenbay Payğambar, saqabalardıñ twqımı etip» bastaytın şejirelerdiñ sanı tipten köp. Mısalı, Nwh Payğampar – YAssı – Twran – Türik – Tütik – Saq – Qadır – Jäbil – Mağaz – Ayırqalpaq – Aqquray – Seal, Saldan – Aqşolpan – Alaman, Alaş dep jalğastıradı. Mine, mwnda qalay da atalardıñ basın arab saqabalırınan bastasa, öz halqı älmisaqtan mwsılman ekendigin anıqtau maqsatı jatqandığın bayqaymız. Kelesi bir şejireler saqabalardan göri säl berirek jıljıtıp arğı atalardı qojalardan, sopılardın bastap, tizbeleydi. Endi bir şejirelerde joğarıdağıday arğı atalarımızdı saqaba, qoja twqımdarınan bastap keledi de, «Qazaqtıñ arğı tegi qalay da Alaştan bastalsa tura boladı» degendi maqsatqa alıp jol ortadan Alaş atanı basına qoyıp, osı pikiriniñ ayğağı retinde «Aq. Pan. Jan. Bol. Bek. Bal» degen atalarmen jalğastırıp, onı odan äri Aqarıs, Janarıs, Begarıstarğa tirkep körsetedi. Jäne bir şejireler arğı ataların qandarmen batırden tizbelep öz halqın solardıñ wrpağı etuge beyimdeledi. Iä, mwnday şejirlerdi de tüsinuge boladı. Öytkeni, öz däuirindegi añğarımpazdar öz halqın auqımdıq sayasattan qorğap, qalatın erliktermen qatıstı boluı da ğajap emes. Alayda, tarihi twrğıda qarar bolsaq, nemese bügingi halıqtıñ tegi – tektiñ ğılımi deñgeyde anıqtau üşin mwnday şejireler wrpaqqa tigizer zalalı auır ekendigin sezinip otırmız. Bwdan jalpı, şejirelerimiz osı sarınmen bizge jetip otır degendikti bildirmeydi. Bizge öz tarihımızdı özgerissiz jetkizuge arnalğan şejirelerdiñ sanı da barşılıq. Mwndağı alañımız osı siyaqtı oynaqı şejireler arqılı jañsaq tüsinikpen tarihımızdı şatastırudan saq boluğa ündeydi. Sondıqtan biz şınayı şejiremizdi oqırmanğa jetkizudi maqtat etemiz. Jalpı, «şınayı şejireler degen qanday şejireler?» dep zañdı swraq tuuı mümkin. Ärine, öz tegimizdi anıqtaytın, tarih ğılımı moyınsal bolatın şınayı şejireler bizge auaday qajet. Meniñ qolıma tüsken şejireler işinde 1600 jıldardıñ ortasınan keyin ömirge kelgen Jansarı degen adamnan 1767 – 1841 jıldar ğwmır keşken wlı Käyikbayğa, odan 1790 – 1880 jıldarda jasağan wrpağı Balıqbayğa jalğasıp, Balıqbaydan 1890 – 1906 jıldarda ömir sürgen wlı Tamşıbay (Bataşı) arqılı Äşimge (1884 -1970). Äşimnen bügingi wrpağı Ömirbekke jetken şejire bar. Osı şejireniñ erekşeligi tarihtağı Twğırıldıñ (Uañ han) arğı – bergi jağın jalğay almasa da tüp atasın Kereyden Twğırılhandı taratqan tarihi şındıqqa jaqın şejireniñ jatqanın bayqasaq, al 1800 – 1863 jıldar ğwmır keşken Nwrımqamet (Sarabızdan), öz ömirinde tört jerden medirese aşıp, 500 den astam şäkirt tärbielegenin jazıp ketken Säbit (damola) da moldadan, 1967 1927 jıldar arasında ğwmır keşgen, eliniñ bostandığı, teñdigi üşin basın bäygege tikken Zuha batır arqılı Nasır Bıljaywlına jetken şejireniñ erekşeligi, bügingi türki wlttarınıñ qwramındağı qazaq, özbek, tatar, qırğız siyaqtı tuısqan wlıstardıñ tüp atası bir ekenin däleldeuge tırısa kelip, Kereyden tizbelep äkeledi. Osığan wqsas ärbir şejire qaytkende Kerey atanı dwrıstap taratuğa küş saladı. Bir şejirede – Aqarıstan– Ibırayım ( wzın saqal Jwmabay). Ibırayımnan– Kürti, Kürtiden – Kiki, Kikiden – Mayqı, Mayqıdan – Oysıl, Üysin …. dey kelip, Üysinen – Kereydi tudırıp qoyadı. Endi bir şejirede – Alaştan – Jayılhan, Sayılhan.
Jayılhan – Qazaq. Qazaqtan – Bayşora, Janşora, Qaraşora (Üş arıs). Sozaqtan – Qaraqalpaq. Ozaqtan – qırğız, haqas – şığadı. Mine, mwnıñ barlığı şejire janaşırları bolğan izdenimpaz ğılımdardıñ atsalısuınan tuındağan eñbekter. Endi osınday şejirelerdi bir-birine salıstırıp köreyik: 1911 jıldarı jazılğan Altay Kereyleriniñ (Beysi) gubernatorı Mämiden qalğan «Abaq Kerey şejiresi). Sonday-aq, Aqıt Ülimjiwlınıñ (1868 – 1940) «Abaq Kerey şejiresine» toqtalıp ötsek.
Ör Altayda atı mäşhür, Abaq Kereydiñ Şeruşi ruınan şıqqan, 1962 jıldar Buırıltoğay jerinde dünieden ötken «Mälgajdar şejiresi» jäne Nayman atanıñ Qaratay ruınan şıqqan Äbdikärim (bolıstsıñ) qıtay tilinde qalğan «Qazaq şejiresi», «Qılışbay şejiresi», «Tört töñirek şejiresi». «Abaq Kerey şejiresi», «Kitapbay şejiresi» t.b qıruar şejirelerdi jinaqtay kelip, Abaq Kerey tör şejiresin bir jüyege tüsiru retinde ata bwtarlaudığı Kereyge deyingi tizbelerdi ortağa salmaqpın.
Alaş – Jayılhan, Sayılhan. Jayılhan – Sabian ( Mayqı), Jienbek. Jienbek – Aqarıs. Janarıs, Begarıs ( Üş arıs). Begarıs – Qañlı. Janarıs– Qotan (bi), Qotanbi– Üysin, Aqarıs – Kerey, Kerey– Mağanalı (Mäñgiqağan), Mağınalı –Asanalı (Arsılan, Asan). Asanalı – Qaraqan (Qaraqarğa). Qaraqan – Tatar (Marğwz). Marğwz – Kerey (Näzir), (Abaqa, lauazım atı, keyde Abaq), Uaq. Abaqa – Mayqı (tüp atası Mayqı bi). Qarabi– Asanberdi, Asanberdi – Mayqı (Aqsaq mayqı), Mayqı – Ermen, Ermen – Jusan, Izen (Qaqan), Jusan – Baqtiyar, Baqtiyar – Qaraqora, Baytor (Janşora). Qaraqora – Jansaqal, Aqsaqal. Jansaqal – Oşay. Abaqa – (Abaq, Näzir), Qwtqwjır (Qwttıqoja). Qwtqwjır – Qwttıberdi, Qwttıberdi – Asanberdi, Asanberdi – Qarabi, Qarabi – Izen, Jusan. Izen – Aqşor (Aqsopı), Qaraşor (Qarasopı). Aqşora – Elday, Kölday. Elday –Berdişora, Jienşora (bir şejirede Aşamaylını osı Jienşoradan taratadı). Berdişora – Bağanalı. Mağanalı. Bağanalı – Küşik (Küşigen), Üsik, Üysil, Oysıl. Küşik – (Küşigen), Qoylau, Baylau. Qoylau –Arqaş (Arqarşı, noqtağa), Sidalı, Sibalı. Arqaş (Arqarşı) – Kökbwlaq.
Kökbwlaq – Aqımetäli (Iteli), Aqberdi. Aqımetäli – Aqbaqtı, Aqmergen (Küyik), Aqmalay ( Tınıbek). Aqberdi – Bapay, Ozay, Törtqara… Baylau – Jädik, Jäntekey, Şeruşi. Jienşora– Baltalı. Baltalı – Mağanalı, Bağanalı, Mağanalı –Sidalı, Jabay. Sidalı – Qaraqas. Molqı, Könsadıq. Jabay – Jastaban, Şimoyın, Sarbas.
Mine, bwl bizge jetken är türli şejirelerden Abaq Kerey atasın tizbeleudiñ qorıtındısı. Dese de, bwl jinaqtama osımen boldı, toldı dep otırğanımız emes. Sebebi, alda äli talay arhivter aşılıp, derekter kezigetini belgili. Mwnda, ol ğana emes, äzirdiñ özinde zertteuge qaqılı key şejireler aldımda jatır. Mısalı, Kerey – Mäñgiqağan – Arıstan (Arslan) – Qara (bädäui) han – Tatar (Marqwz han) – Qazıltin, Dämetey. Qazıltinnen – Wbaş (Marğwz), Aqşimet han, Ebargül (Uba, Uvar). Wbaş (Marğwz) – Işım (Esil) – Mämet – Qwtaş – Allagul – Küzey. Ebargulden – Bahmwr (Marğwz, Bwyrıq han – Wraq Bwyrıq han, Qwrjaqws, Bwyrıqtıñ. Bahmwrdan – Mwnşaq – Wzaq. Bwyrıqtıñ – Twğwrwl – Taybwğı… dep tizbelegen handar tiziminde twrğan şejire twr. Bwl şejire tarihta attarı qalğan twlğalardıñ jinaqtaluımen de qwndı. Şejire – wltımızdıñ wlttıq qwndılıqtarınıñ negizi, wlttı tarihı men etnografiyasınıñ entañbası, onı wlttıq kodımız desek te boladı. Sondıqtan şejireni dwrıs, ğılımi aynalımğa salıp, öz besigimizdi tüzeu dep bilgenimiz jön. Sonda barıp, wrpaq tärbiesi oñalıp, wlttıq minez, mädeniet, tarihımızdı tügendep, anıqtay alamız.
Paydalanğan ädebyetter
(1)«jämyat täuriq» Raşid – ad – dinnıñ, 216 bet (Şynjañ halıq bas baspası) 2016 jıl.
(2)«Şejire – y – türik» Äbilğazı bahadür, (Müra jornalı), 2013 jıl 6 san.
(3) «şejire şertedi» Şäkärim Qwdayberdi,jäne 84 jastağı Mätäbäy Qojıqanwlı aytuında, 1989 jıl.
(4)(5)(6)«Köne Türik tañbaları» 168 – bet. Samişov, Z. .Bazılqan. N. (Almatı) 2010 jıl.
(7) «Qazıqtıñ qsqaşa täryqı) Nyığmet Mıñjan (Şynjañ halıq baspası 1993 jıl)
(8)«Köne Türik tañbaları» (Almatı 2010 jılı. 168 – bet. Samişov. Z . Bazılqan. N.)
(9)«Orhwn mürajäyları» (Kwltegin, Astana) Qarjaubay Sartqojı
(9)«Kerey handığı qıtay derekterı» (Almatı) 2010.14. Oşan Janımhan
(10) (11) (12) «Iteli – Küyik – Däulet ata şejiresi» 126-127-130 bnt. Saylau Aağınwlı (Ulaanbaatar 2017)
(13) (14)«Qazaq ru – taypalarınıñ tarihı, Kerey 15 – tomında» 38 – 96 bet. (Almatı 2014 ).
(15) «Qazaq tarihı turalı Moñğoliya derekterinen» 1 – tom, 400 bet (Almatı 2006 jıl).
(16) «Qazaq ru – taypalarınıñ tarihı. Kerey» 15 – tom, (Almatı 2014)
(17) «Üstirtpen mañğıstau qazınaları» Zeynolla Zämişov, Qırımbek Köşerbaev, Ermek Amantaev, Ändirey Astafev, (Almatı 2007).
(18)15 – 16 ğasırlardağı Türik, Moñğıl til jazba derekterinde
(19) Äbilğazı bahadürdıñ «şejire – y – türik»
(20) Raşid – ad – dinnıñ «jämyat täuriq jılnamsı»
2020 jıl, naurızdıñ 20 – künge. « jeti jwrt» kazetinde jariyalanğan maqala.
Bayahmet JWMABAYWLI,
Älem halıqtarı Jazuşılar Odağınıñ müşesi,
fol'klorist, etnograf.
Pikir qaldıru