Ясин Құмарұлы: Ежелгі Түркі тайпаларындағы төтемдік аң – құстардың аңыздық негіздері
Анотация Мақалада грифон, көкбөрі (Құсбөрі) тәңір ұғымдары мен атаулары төңірегіндегі сондай-ақ Сақ, Ғұн, Үйсін, Түркілердің бөрі төтемділігі және аттарының да бөріге байланыстылығы зерттеледі. Грифон және көкбөрі Грифон (griffon) қазірге дейінгі анықтамаға сай жартылай арыстан, жартылай құмай немесе басы, қанаты құс, денесі арыстан аңыздық мақұлық (狮鹫). Біреулер оны жауыздықтың символына баласа енді біреулер ізгіліктің (тіпті Христостың)нышаны деп біледі. «Этимология» атты еңбекте: «Христос – арыстан, өйткені онда теңдессіз парасат және қүш-қуат бар, Христос әрі құзғын, өйткені ол қайта тірілген соң аспанға көтеріліп, жұмаққа шығады», – деп жазылған. Грифон көбіне грек аңыздарында жолығады. Оның арғы және кейінгі заманғы мәдениет, этнос, т.б. танудағы орны маңызды. Ол қиыр шығыстың айдаһары сияқты бір дәуір мәдениетінің символы. Десе де, грифон грек аңыздарында ғана сақталып қалмастан, басқа аймақтарда да кеңінен таралғандығы байқалады. Әсіресе оның археологиялық дерегі Орталық Азия өңірінен көп байқалады. Байырғы Еламдықтар оны архитектурада кеңінен пайдаланған. Геродоттың «Тарих» атты ұлы еңбегінде griffon бірнеше жерде жолығады, барлығы сақтарға байланысты. Геродот және сақтар жерінде грифонның әйгілі болғандығын да жазады. (IV.79) Тарихи деректерге, аңыздарға негізделгенде грифон Украинадан Орта Азияға дейінге скиф даласында болған деп қаралады. Сақтардың грифон әсем өнері туралы: сақ молаларында бар. Берелде, Пазырықта, Есікте, Алагуде, тіпті ғұндардың көші және жойқын жорығымен бірге Қиыр Шығыс жеріне дейін жеткендігі байқалады. Геродоттың айтуынша, исседондардың жоғарғы жағында аримаспы, яғни жалғыз көзділер тұрады. Ал олар тұрған жерде алтынды қорып жатқан грифон болады десе, ол тағы, исседондардың аримаспы жағынан ығыстырылып, одан скифтер исседондар жағынан ығыстырылғандығын жазады [1]. Геродот: «Бұл арадан шалғайдағы жағдайлар туралы мәліметтерді тек исседондардың айтқандарынан ғана білеміз. Олар жалғыз көзділер мен алтын қорып жатқан грифон туралы әңгімелейді. Скифтер бұл әңгімелерді исседондардан естиді. Одан скифтер оны гректерге жеткізеді. Сонымен біз оларды жалғыз көзділер деп атадық. Скифтер Arimaspi дейді. «Arima» бір дегенді, «spu» көз дегенді білдіреді», – дейді [2].
