Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
BWLANTI-AÑIRAQAY ŞAYQASTARI: JALĞANI MEN ŞINDIĞI
kerey.kz
SÖZ BASI
«Sovet ökimeti twsında qazaq tarihı bwrmalanıp, teris tüsinik berildi» degen söz jii aytıladı qazir. Basılım betterinde bolsın, tarihşılardıñ bas qosqan jiındarında bolsın. Jalğanı joq, anıq edi. Kuämiz, 70-jıldardağı qazaq tarihı oqulığınıñ qalıñdığı pışaqtıñ qırınday ğana-tın. Onıñ özi mardımdı oqıtılmadı. Bwl şejiremizdiñ otar kezdegi küyi edi…
Al qazirgi tarihımız bwrınğıdan da beter soraqı jağdayğa tüsti. Bilim men ğılımğa köñil böludiñ ornına bügingi qazaq ru-taypa wymasınan şığa almay jür. Osı küni ärkim öz atalasınıñ nemese babasınıñ bi bolğanın, jırau ne batır bolğanın oydan şığarğan jalğan derekterimen üzdiksiz nasihattap, keyin oğan san milliondağan qarjı şaşıp, kitap şığaru, as berip, kesene, eskertkiş ornatu sıqıldı t.b. berekesiz istiñ soñına tüsken.
Ökinişke qaray, jağımsız bwl äreketterge auız birlik tanıtıp, qarsı twrar qazaq körinbeydi äzirge. Kerisinşe, biren-saran sın aytqandardı qwdireti jetse altı qırdan asırıp, quıp tastağısı-aq keledi…
«Jañılmaytın jaq, sürinbeytin twyaq joq» deydi qazaq. Demek, qatelesu, jañsaqtasu – är pendege tän närse eken.
Aytpağımız, tarihımızdıñ bwrmalanuı – tek otarlıq sayasatqa baylanıstı emes-ti, halıq iltipatına ilikken, zor qwrmetine bölengen twlğalardıñ da keybir jañsaq payımdarı, qate tüsinikteri de sebep boldı…
Tarih traybalisterdiñ nemese atağı zorlardıñ basıbaylı menşigi emes. Olar qalay aytsa, qalay jazsa, solay qabıldanuı kerek degen. Aqiqattı bwlay kiriptar qılu – adamdıq qasietti joğaltu, ekijüzdilik. Keyingilerge teris önege.
El nazarına wsınbaq pikirimiz «XVIII ğasırdıñ birinşi jartısında boldı» delinetin Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarına qatıstı orın alğan bwrmalauşılıqtar, qisınsız jayttar jayında.
DIVAEV JETKİZGEN AÑIZDIÑ MAZMWNI
Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarı turasındağı «közge jas keltirip», «jan tebirentip» aytılatın osı küngi türli hikayalarğa etnograf Ä. Divaevtıñ el auzınan jazıp alğan, keyin «Perovskiy uezd' – zdanie Kok'-Kesene» degen taqırıppen jariya bolğan şağın añızı negiz etilgen.
Bwl el äñgimesiniñ şığu tarihına sebep bolğan jayt derekközde bılay dep tañbalanğan: «Zdanie Kok'-kesene. Svedeniya o nadgrobnom' mavzolev «Kok-kesene» imetsya v Protokolah' Turkest. Krujka za 1899-1900 g. str. 12 st. V. Kallaura. Etot pamyatnik' nahoditsya v' 5 v. k' severu ot st. Tyumen'-Arık', Perovskago uezda i v' 8 verstah' k' yugu Saganaka (Sunak'-Ata)… Neskol'ko let' spustya A. Divaev', zainteresovannıy statey V.A. Kallaura o «Razvalinih' mavzoleya Kok'-Kesene», napisal sleduşiya, pomeş. v' Priloj. k'. Protok. Turk. Kr. lyub. arh. za 1905 str. 40-42» (Qarañız: Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskago kraya. Sostavil' I.A. Kasten'e. Tipo-lit. T-va «Karimov', Husinov' i «K-o» v' Orenburge. 1910. Str. 187-188). 
Sır boyı qazaqtarınıñ aytuımen qağazğa tüzilgen añızdıñ mazmwnı mınaday: Aqkesene jäne Kökkesene öñirlerin üş jüz jıldan astam bwrın Usa men Ziren degen qalmaqtar bilegen eken. Olar Sırdariyanıñ sağası men Qarıqtıdan (Aral teñizi) tömen, Sarı Üyşik pen Üyşik mañına qonıstanıptı. Añız äñgimelerge qarağanda, ol kezde qazaqtardıñ köpşiligi qalmaqtarğa bağınıp twrğan. Az ğana böligi bwdan tömenirek, Kişi jüz qazaqtarınıñ arasın mekendegen. Olar Aday, Beriş jäne Aspan-Bozğwl bolıp bölingen, basşısı Taylaq degen batır eken. Odan soñ Oşaqtı ruınıñ qazaqtarı Perovsk uezin, Wlıtaudı, Kişitaudı mekendegen.
Oşaqtınıñ Tasjürek böliminen şıqqan Sañrıq degen batır boptı, Taylaq batırğa şeşesi jağınan tuıs eken.
Sañrıq otız bes jasında Taylaqtan şaqırtu alıp, keñeske qatısadı, onda qalmaqtardan qwtılu mäselesi söz boladı.
Keñestiñ wyğarımımen Taylaq pen Sañrıq qasına layıqtı, qaysar adamdardı jinap, qalmaqqa qarsı attanadı. Soğıs üş jılğa sozılıp, aqırında qalmaqtar Bileuti-Bwlantığa qaray qaşadı. Qazaqtar Qarasiır degen jerde jeñiske jetedi. Osı sebepten «Qalmaq qırılğan» atalıp ketken.
Odan äri añızdıñ aytuınşa, jaudıñ Qarasiırda jeñilgeni turalı habar üş Alaştıñ wlına jetedi. Osıdan keyin bükil qazaq birigip, qalmaqtardı quıp şığuğa bel buadı. Türkistandı bosatqanğa şeyin şayqas tağı da üş-tört jılğa sozılğan.
Osı ekinşi kezektegi soğısta qalmaqtar Itişpes kölinde jäne Itişpestiñ Alaköl jağında, Aral teñiziniñ soltüstigindegi taularda tolıq jeñilis tabadı. Şayqastıñ soñğı bolğan jeri «Añıraqay» dep atalğan» (Qarañız: Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskago kraya. Sostavil' I.A. Kasten'e. Tipo-lit. T-va «Karimov', Husinov' i «K-o» v' Orenburge. 1910. Str. 188-189).
Kuä bop otırmız, Ä. Divaevtıñ Sır boyında el auzınan jazıp alğan «Qalmaq qırılğan», «Añıraqay» atauların ielengen jerlerge baylanıstı añız äñgimesinde esimderi atalatın batırlar – Sañrıq pen Taylaq qana. Rulardan – Aday, Beriş, Aspan men Bozğwl.
M. TINIŞPAEVTIÑ PAYIMDARI MEN JORAMALDARI HAQINDA
Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarı jaylı mälimetter wsınıp, öz boljamdarın bayandap ketken twlğanıñ tağı biri – qazaqtıñ ardager wlı, temirjol injeneri M. Tınışpaev (1879-1937). Ol 1927 jılı jazğan «Aktaban-Şubırındı. Velikie bedstiya i velikie pobedı kazakov» atalatın maqalasında Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarı jaylı aytpaq oyına A. Divaevtıñ el auzınan estigen jañağı Kök kesene jayındağı añızın tirek qılğan.
M. Tınışpaev büy deydi: «Predanie ob anrakayskih pobedah sohranilos i u kazakov Pişpekskogo i Almatinskogo uezdov; no Anrakay nahoditsya ne tam, gde ukazıvaet A. Divaev, a v 120 verstah na yugo-vostok ot yujnoy okoneçnosti oz. Balhaş, izvestnoy u kazakov pod imenem «It-işpes Alakul'» (Ozero Ala-Kul', vodu kotorogo ne stanet pit' daje sobaka, t.e Sunkaytı (na karte reçka «Suu-qaytın»), Aksueksay (log «Belıy kosta») i izvestnaya gora Han-tau; na etih gorah nahodyatsya uroçişa «Ul'ken Orda kongan» i «Kişi Orda kongan» (mesto stoyanki, ili stavki Starşego hana i Mladşego hana).
Drugih predaniy, kasayuşihsya etogo perioda, u nas net. No tut na pomoş idet geografi s harakternımi nazvaniyami uroçiş. U koçevnikov, osobenno u kazakov i kirgizov, est' prekrasnaya çerta – davat' uroçişim nazvani po krupnım sobıtiyam, kogda-libo tam soverşivşimsya. Pervım takim punktom yavlyaetsya nebolşaya gorka «Ordabası» (na karte iskajennaya v «Urba-bas») v 5 verstah ot st. Badam i v 30 verstah na zapad ot Çimkenta. …Dal'ney sled prohojdeniya na vostok kazahskih voysk mı vidim v nazvanii loga Abul'-hayr, protiv pos. Podgornoe» (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın,1991. Str. 144-146).
Ä. Divaev jetkizgen añız äñgimeni Qazaqstannıñ oñtüstik öñirindegi jer-su ataularımen osılay toğıstırıp, tolıqtırğan.
Biraq M. Tınışpaev aytıp ketken pikirlerdiñ şübäli twstarı da barşılıq. Solardıñ tübin indetip, aqiqatına jeteyik.
Bir de bir derekközde wşıraspaytın «Bwlantı şayqası 1726 jılı boldı» degen mälimetti alğaş wsınuşı – M. Tınışpaev eken. Qolındağı eñbekterde bayandalğan jayttardı, jer-su ataularına baylanıstı tuğan oyların qorıta kelip, mınaday joramalğa kelgen: «Takim obrazom, mojno sçitat' ustanovlennımi, çto pervıe pobednıe nastupleniya kazakov otnosyatsya k 1726 godu ili nemnogo pozje (1727 god)…» (Qarañız:Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın,1991. Str. 149). 
Mine, tikeley kuä bop otırmız, añız äñgimedegi Bwlantı (Bileuti) özeni boyında, Añıraqayda boldı delinetin şayqastardıñ merzimi naqtı ayğaqtar boyınşa negizdelmegen, M. Tınışpaevtıñ «Takim obrazom, mojno sçitat' ustanovlennımi…» degen sözi wsınıp otırğan bwl mälimetiniñ anıq emes ekenin tolıq däleldep twr. Ol «Velikie bedstvie…» attı eñbeginde «Aqtaban şwbırındını» «1723 jılı boldı» dep twjırımdağan. Osı pikirin añızdağı «soğıs üş jılğa sozıldı» degen sözge negiz etip, öz şamalauımen joramal jasağan. Täptiştep aytsaq, 1723 jılğa üş jıldı qosıp, «Bwlantı şayqası 1726 jılı ötken» degen derekti wsınğan.
Aqiqatında anıq mälimetter joñğar şapqınşılığı merzimi turasında M. Tınışpaev aytqan boljamdı joqqa şığaradı. Keyingi tarihşılar onıñ jañsaq payımına süyenip, adasıp jür. Bwl jayındağı dälelderimizdi basılım betine jariyalağan ek (Qarañız: Kärten B. «Aqtaban şwbırındı» oqiğası 1723 jılı emes, 1722 jılı bolğan.// Respublikalıq «Türkistan» gazeti, №42 (1522), 20 qazan, 2023 jıl).
Endi ekinşisine köşeyik. «Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarında üş jüzdiñ birikken äskerine Äbilqayır basqolbasşı boldı» delinetin derek te M. Tınışpaevtıñ jazbasınan basqa eşbir qwjatta kezdespeydi. Bılay deydi Mwhamedjan atamız bwl jöninde: «V osvoboditel'noy voyne 1725-1726 godov alçını sıgrali vıdayuşuyusya rol'; eto vidno iz togo, çto glavnokomanduyuşim vsemi kirgizskimi silami bıl izbran ih han, prestarelıy Abulhair (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 37).
M. Tınışpaev bwl twjırımın poruçik YA. Gaverdovskiiydiñ «Dnevnıe zapiski v stepi Kirgiz-kaysakskoy v 1803-m i 1804-m gg.» attı eñbegindegi 1710 jılı ötken Qaraqwm jiını jayındağı derekten «Po okonçanii prisyagi soverşalos' obşee bogomolenie, i razdeleno bılo jertvennoe braşno, prigotovlennogo iz belogo konya. …Ordı izbrali v sie vremya sultana Abulhaira, kak starşego sına iz familii hanskoy, a Bukanbaya blagodarnıy narod provozglasil svoim predvoditelem» degen joldardı A. Levşinniñ bölip alıp, «Han Abul'hayr izbran glavnım predvoditelem, i belıy kon', prinesennıy po obıçayu narodnomu v jertvu, bıl prinyat zalogom buduşego uspeha» (astın sızdıq.-B.K.) dep özgertip, basqa bir derekterge eş sebepsiz bwrmalap jalğağan bir auız sözine süyenip jasağan (Qarañız: Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey (pod obşey redakciey akademika M. K. Kozıbaeva). – Almatı, «Sanat», 1996. Str. 167-168).
Bwrında da aytqan ek. Beyhabar qalğan qarındas bolsa bile jürsin, sol pikirimizdi qayıra wsınayıq.
A. Levşin öziniñ üş tomdığında Resey imperiyasınıñ arhivinde saqtaulı twrğan, özinen bwrınğı «Kniga Bol'şemu çerteju ili drevnyaya karta» (1627) atalatın eñbektegi, sonday-aq, Unkovskiydiñ (1722-1724), Pallastıñ (1768-1774), Rıçkovtıñ (1771), Gaverdovskiydiñ (1803-1804), Meyendorftıñ (1820-1821), tağı basqalardıñ jazbalarındağı derekterdi emin-erkin paydalanğan. Solardı mazmwndap şıqqan. Bwl – atalğan adamdardıñ kitaptarın A. Levşin tüzgen tomdarmen bastan ayaq salıstırıp, mwqiyat süzip şıqqanda köz jetkizgen bwltartpas şındıq.
Vostlit.info saytında jariyalanğan «Rukopisnoe nasledie poruçika YA. P. Gaverdovskogo po istorii, geografii i etnografii Kazahskoy stepi» attı maqalasında I. Erofeeva da ap-anıq qıp bılay dep aytqan:«Nesmotrya na to, çto ego monografiya ne bıla opublikovana, blagodarya izdaniyu G. I. Spasskim nebol'şih otrıvkov iz nee v jurnale «Sibirskiy vestnik» ona stala izvestna v 20-h gg. XIX v. (ç. 3. Spb., 1823., s. 43-60) krupnomu rossiyskomu issledovatelyu istorii i etnografii kazahov A. I. Levşinu (1797-1879), kotorıy osnovatel'no ispol'zoval original'nıe materialı YA. P. Gaverdovskogo vo mnogih razdelah svoego trehtomnogo truda «Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey» (ç. 1-3. Spb., 1823.), no soglasno eşe neizjitoy togda arhaiçnoy tradicii v rossiyskoy istoriografii – bez konkretnıh ssılok na avtorstvo svoego poluzabıtogo predşestvennika» (astın sızdıq.-B.K.).
Sonımen «Bwlantı (Bileuti) men Añıraqay şayqasında üş jüzdiñ birikken äskerine Äbilqayır basqolbasşı boldı» delinetin däyeksiz derekke äueli negiz bolğan – joğarıda biz aşıp körsetken A. Levşinniñ bwrmalağan sözi.
Kümändi üşinşi jayttı bayandayıq. Älgindegi «V osvoboditel'noy voyne 1725-1726 godov alçını sıgrali vıdayuşuyusya rol'; eto vidno iz togo, çto glavnokomanduyuşim vsemi kirgizskimi silami bıl izbran ih han, prestarelıy Abulhair» degen pikirinen keyin M. Tınışpaev sözin bılay dep jalğastırğan: «No v razgar pobedonosnogo şestviya v serdce Djungarii kirgizskie hanı rassorilis' do togo, çto Abulhair vo glave svoey Mladşey Ordı i Sameke s kıpçakami, naymanami i çast'yu argınov uşli k russkoy granice i tam prinyali russkoe poddanstvo» (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 37).
Mwnan soñ bwnıñ sebebin ol büy dep körsetedi: «…çto posle anrakayskoy pobedı Bolat-han umer (astın sızdıq.-B.K.) i na ego mesto nadlejal vıbrat' Starşego Hana. Pretendenov bılo tri: pervıy – han Mladşey Ordı Abul-hayr… vtoroy – brat Bolata Şahmuhamed (Samke), …tretiy – sın Bolata, molodoy Abul'mambet. Vıbor, po-vidimomu, ne absolyutnogo bol'şinsta pal na Abul'mambeta. Takoy obidı ne mog sterpet' starik Abul'-hayr…» (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 148).
Keyingi jazuşılardıñ, qazaq tarihşılarınıñ «Örkökirek Äbilqayır handıq taqqa talasıp, qoldau tappağasın soğıstı jalğastırmay ökpelep ketip qaldı» dep birinen biri köşirip ap, kinälap, qaralap, jalaulatıp jürgenderi de – M. Tınışpaevtıñ osı sözi.
Eske sala keteyik, Äbilqayır hannıñ tuğan jılı bir mälimette «1680» dep körsetilse, basqa bir derekte «1693» delingen. Olay bolsa, M. Tınışpaevtıñ «…çto glavnokomanduyuşim vsemi kirgizskimi silami bıl izbran ih han, prestarelıy Abulhair», «Takoy obidı ne mog sterpet' starik Abul'-hayr…» dep otırğan Äbilqayırı 1726 jılı 33 ne 46 jasta. Anığı bwl kezde ol qart kisi emes.
A. Levşin kitabına Bolat hannıñ ata tegin taratqan şejireni engizip, büy degen: «O Pulata, sın Tyavki-hana i otce Abul'magameta, pokazannım v tablice, ne mogli mı sobrat' nikakih svedeniy, veroyatno, potomu, çto on niçem sebya ne proslavil» (Qarañız: Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey (pod obşey redakciey akademika M. K. Kozıbaeva). – Almatı, «Sanat», 1996. Str. 165).
Özinen bwrınğı sayahatşılardıñ, Qazaq ordasına jasalğan ekspediciyalardıñ qağazğa tüsirgen jazbalarımen jaqsı tanıs, arhiv qwjattarımen jwmıs istegen A. Levşin osılay dep otırğanda sonda M. Tınışpaev Bolat hannıñ Añıraqay şayqasınan keyin ölgeni, onıñ ornına talas bolğanı jaylı jañağı özi aytqan mälimetterdi qaydan alğan?!
Levşinniñ joğarıda silteme jasalınğan «Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey» attı kitabı 1996 jılı qayta jarıq körgen. Osı nwsqasında: «Bolat (Pulat), han Srednego juza (ok. 1718-1923), sın hana Tauke», – delingen. Bwl Tınışpaevtıñ mälimetine qayşı bop twr (Qarañız: Levşin A. I. Opisanie kirgiz-kazaç'ih, ili kirgiz-kaysackih, ord i stepey (pod obşey redakciey akademika M. K. Kozıbaeva). – Almatı, «Sanat», 1996. Str. 601). Ayta keteyik, tüsiniktemeleri men esimder körsetkişin jazğandardıñ biri – älgi Erofeeva eken.
Aytpağımız, bwnıñ da naqtı derekközi körsetilmegen. Senimsiz.
Patşa ökimetine joldanıp, arhivterde saqtalınğan hattarda, sonday-aq, XVIII ğasırda orıs şeneunikteriniñ Qazaq ordası turalı qağazğa tüsirgen jazbalarında Täukeniñ, Qayıptıñ, Äbilqayırdıñ, Sämekeniñ, Esimniñ, Baraqtıñ, basqa da swltan-batırlardıñ, tipti jäy adamdardıñ da esimderi tayğa tañba basqanday tañbalanğan. Al han bola twrıp Bolat bir de bir ret auızğa alınbağan. Eleusizdeu bolsa da. Mülde eskerusiz qalğan.
Bayandap ötken osı jayttar M. Tınışpaevtıñ älgindegi pikirleriniñ köp jağdayda däyeksiz ekenin körsetedi. Sonday-aq, onıñ: «Eşe ne umolkli narodnıe likovaniya po povodu anrakayskoy pobedı i pobednıe trifumı Abulhayra, Baraka, Abul'mambeta, gonca Ablaya, uje zatmivşego vseh ostal'nıh vıdayuşeysya hrabrost'yu, i celoy pleyadı narodnıh geroiov-batırov…», – degeni de jäy öz dolbarı (Qarañız: Tınışpaev M. Velikie bedstvie… (Aktaban-Şubırındı). – Alma-Ata: Jalın, 1991. Str. 147).
Aqiqatqa toqtasaq, Bwlantı (Bileuti) men Añıraqayda ötken qazaq-joñğar soğısı turasındağı, oğan Äbilqayırdıñ, Baraqtıñ, Äbilmämbettiñ, Abılaydıñ, t.b. qatısqandarı jayındağı mälimetter pikir özegi bop otırğan añız äñgimede de, XVIII ğasır oqiğaların qamtitın arhiv qwjattarında da joq. Tüzilmegen. Eski zamandağı, anıqtap aytqanda, XIX ğasırdağı zertteuşilerdiñ bireui de, tipti qazaq tarihşıları pir twtatın A. Levşin de öz eñbekterinde bwl turalı tis jarmağan.
EL ÄÑGİMESİ MAZMWNINIÑ SAN TÜRLENİP, ÖZGERUİ
El işinen Ä. Divaev jazıp alğan «Bwlantı (Bileuti) men Añıraqayda ötti» delinetin soğısqa qatıstı halıq añızın negiz etip, temirjol injeneri Mwhametjan ata Tınışpevtıñ Jetisu öñirdegi jer-su ataularına jasağan özindik twjırımdarın, sonımen qatar onıñ keybir däyeksiz joramaldarın är rudan şıqqan osı zamanımızdıñ belsendi pısıqayları men köterem tarihşıları özderiniñ oydan jamap-jasqağan, kümänge tolı äñgimelerimen odan äri tolıqtırğan.
Solardıñ biri – Erofeeva. Ol «Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik» (1999), «Epistolyarnoe nasledie kazahskoy pravyaşey elitı 1675-1821 gg.» (1-tom, 2014), «Rıcar' zvaniya çesti, Kazahskiy batır Bokenbay Karabatırulı» (2017) (bwl 2018 jılı «Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı» degen ataumen qazaqşağa audarılğan) attı kitaptarında arhivtik derekterdi, tarihtağı belgili oqiğalardı ädep şeñberin attap ötip, öreskel bwrmalağan. Sol qiyanattarın «Bökenbaydıñ batırlığı jalğan derekterge qwrılğan» (07.02. 2025 jıl. Halyqline.kz), «Erofeevanıñ ğılımdağı beybastaqtığı» (20.04. 2025 jıl. Kerey.kz) dep atalatın maqalalarımızda naqtı ayğaqtar keltirip, jan-jaqtı aşıp körsetkenbiz-di.
Mülde erkinsinip ketken Erofeeva M. Tınışpaevtıñ joramalında keltirilgen adamdardıñ qatarına Bwlqayırdı qosıp, «Han Abulhair polkovodec, pravitel' i politik» atalatın kitabında bılay dep jazadı: «S konca 1728 g. edinoe kazahskoe opolçenie vo glave s hanom Abulhairom razvernulo energiçnıe nastupatel'nıe deystviya protiv djungarov… V bor'be za nezavisimost' svoey stranı krupnımi boevımi otryadam kazahov komandovali sultanı Abulmambet, Barak, Abılay, Bulhair i nekotorıe drugie çingizidı» (Qarañız: Erofeeva I. Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik. Nauçnoe izdanie. – Almatı, «Sanat», 1999. Str. 147).
Erofeeva mwnımen toqtalmağan, Divaev jetkizgen añızdı, oğan pikir bildirip, öz baylamın, joramalın aytqan M. Tınışpaevtıñ sözderin odan äri türlendirip, bılay deydi: «Naryadu s nimi, vıdayuşuyusya rol' v organizacii vseobşey bor'bı s djungarskoy agressiey sıgrali ryad vidnıh predstaviteley «çernoy kosti», takie, kak batırı Bogenbay, i Eset iz pokoleniya jetıru Mladşego juza, Bogenbay iz roda kanjigalı, ego tezka (Bogenbay) iz roda şakşak argın Srednego juza, batırı Kabanbay, Janibek, Otegen, Taylak, Saurık, Malay sarı i mnogie drugie» (Qarañız: Erofeeva I. Han Abulhair: polkovodec, pravitel' i politik. Nauçnoe izdanie. – Almatı, «Sanat», 1999. Str. 147).
Erofeeva mwnan keyin tağı bir «eñbeginde» atalğan añızdı bılayşa «jetildirip», tolıqtırğan: «Joñğarlarğa qarsı şabuılğa şığu jorığınıñ basınan ayağına deyin Bökenbay batır üş jüzdiñ birikken äskeri küşteriniñ joğarı qolbasşısı Äbilqayırmen iıq tirestire jürip küresti jäne onıñ tikeley tapsırması boyınşa Wlıtaudıñ oñtüstik betkeyi men Bwlantı özeniniñ añğarınan Şu-İle aymağına deyingi ärtürli geografiyalıq nüktelerde öte kürdeli äskeri operaciyalar atqardı» (Qarañız: Erofeeva I.V. Ar-namıstıñ Aqtañgeri qazaq batırı Bökenbay Qarabatırwlı. / Aud. Meyirhan Aqdäuletwlı. – Almatı: Servise Press, 2018 jıl, 102-bet).
Aqiqatında, Tabın Bökenbaydıñ Bwlantı (Bileuti), Añıraqay şayqastarına qatısqanın ayğaqtaytın eşqanday mälimet joq. Bwl da – Erofeevanıñ oydan şığarıp qosqan öz ötirigi!
«AÑIRAQAY» SÖZİ ŞINIMEN AÑIRAP JILAUĞA BAYLANISTI MA?
Qauzap otırğan mäselege tikeley baylanısı bolğandıqtan mına bir jaytqa da toqtala ketkendi jön kördik. Añızda bılay delingen söylem bar: «Mesto poslednyago punkta boya bılo nazvano Anrakay, t.e. mestom' stona i rıdaniy, potomu, çto zdes' proizoşlo pogolovnoe istreblenie kalmıkov'». (Audarması: Şayqastıñ soñğı nüktesi bolıp, qalmaqtardıñ ıñırsıp bozdap, tügeldey qırılğan jeri «Añıraqay» dep ataladı) (Qarañız: Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskago kraya. Sostavil' I.A. Kasten'e. Tipo-lit. T-va «Karimov', Husinov' i «K-o» v' Orenburge. 1910. Str. 189).
Osındağı jer atı – «Añıraqay» sözi är türli wğım beredi eken. Bwğan moñğol tilinde de dıbıstaluı wqsas «angarhay» degen atau bar, bwl jayında büy delingen: «1. Sañılau, tesik, jarıq: şalpı – edenniñ sañılauı; 2. Añıraq, añqiğan, aşılğan; 3. Auıs. añqıldaq, aşıq auız» (Qarañız: Bazılhan B. Mongol – kazah tol'. – Ölgeiy, 1984, 41-bet).
Al qazaq tilinde basqaşa mağınada: «Añıraqay. Jeli köp, qwmayt aşıq jer» (Qarañız: Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi./ Jalpı redakciyasın basqarğan T. Janwzaqov. – Almatı: Dayk-Press, 2008, 50-bet).
Basına qayğı tüsip, jılağan adamdı qazaq «bozadı» deydi, «añıradı» deydi. Nemese qimıldıñ, istiñ ötken şaq mänin bildiretin esimşeniñ -ğan jwrnağı jalğanğan ataumen «añırağan» dep aytadı. Qalmaqtardıñ soğısta jeñilip, şınımen ıñırsıp bozdap, añırap jılauına tikeley baylanıstı bolsa jerdiñ atı mağınası mülde üylespeytin «añıraqay» sözimen emes «añırağan» dep ataluı tiis-twğın. Biraq öñirdiñ özine tän geografiyalıq sipatın, twraqtı klimatın bildiretin «jeli köp, qwmayt aşıq jer» degen tüsiniktegi «añıraqay» atauı berilgen. Dwrısı – osı.
«Karta Turkestanskago general' gubernatorstva Hivinskago Buharskago i Kokanskago hanstv' s' pograniçnımi çastyami Sredney Azii» atalatın kartada (Sostavil' Podpolk. Lyusilin') Añıraqay tauı körsetilgen. Soltüstik twsında «Peski Tau-kum'» (Badnak'-kum')» dep tañbalanğan jazu twr (Qarañız: 1-karta). Zer salıp qarağanda, osı qwmnıñ tarmağı biri oñtüstik-batıs jaqta, endi biri şığıs bette qarama-qarsı ornalasqan Tülkiliqoñır tauı men Şöladır tauınıñ aralarınan ötip, Añıraqay tauınıñ etek twsına deyin swğına enip jatqanı bayqaladı. Taudan üzdiksiz añıray (guildep, uildep) esken jeldiñ atalğan biikterdiñ ortasındağı añğardı qualap soğatını belgili bop twr sonda.
Sözimizdi «añıraqay» atauına köñil bölip, zerttegen tilşi-ğalım Äbilbek Nwrmağambetwlınıñ pikirimen jalğayıq, ol: «Añıraqay – bir zertteuşi mwnı tau jotasınıñ atauı dese, endi bireuleri tau aralığındağı añğar, şatqal dep wğındıradı. Bizdiñ bayqaumızşa, tau aralığındağı üñgir, añğar atauı dep bayımdaytındardiki jön siyaqtı. Mwnı däleldeu üşin alısqa barmay-aq, qırğız tiliniñ sözdigine jüginsek te jetkilikti. K.K. YUdahin qwrastırğan «qırğızşa-orısşa sözdikte» «añıraqay» söziniñ mağınası – «ülken añğar, keñ şatqal» dep tüsindirilgen…», – deydi (Qarañız: Nwrmağambetwlı Ä. Jer-sudıñ atı – tarihtıñ hatı: Orta mekteptiñ oquşılarına arnalğan. – Almatı: Balausa, 1994. 7-bet).
Ğalım aytqan eñbekpen tanısıp şıqtıq, onda bılay delingen eken: «Añıraqay – çto-libo imeyuşee vid bol'şoy rasşelinı; bol'şoe pustov prostranstvo (napr. oçen' şirokoe uşel'e)» (Qarañız: Kirgizsko-russkiy slovar'. V dvuh knigah. Okolo 40 000 slov. Sost. K.K. YUdahin. – F. : Glavnaya redakciya Kirgizskoy Sovetskoy Enciklopedii. 1985. Str. 60).
Ä. Nwrmağambetwlı pikirin: «Erekşelik tek söz tübiri «añ»-ğa qosılğan jwrnaqtarda ğana bolıp otır. «Añıraqayda» ertedegi jwrnaq saqtalğan. Mwnday jwrnaq moñğol tilinde jii kezdesedi», – dep qorıtındılaydı (Qarañız: Nwrmağambetwlı Ä. Jer-sudıñ atı – tarihtıñ hatı: Orta mekteptiñ oquşılarına arnalğan. – Almatı: Balausa, 1994. 7-bet).
Qazaq toponimikasın alğaş zertteuşilerdiñ biri, ğalım Aytım Äbdirahmanov ta «añıraqay» esiminiñ türki-moñğol tiline ortaq tübirden şığuı ıqtimaldığın aytıp, saraptau jürgizgen, sol taldauın bereyik, büy deydi ol: «Sözdiñ (añıraqay-B.K.) etimologiyasın bılay körsetuge boladı: añ (tübir) +ır (zat esimnen etistik tuğızatın jwrnaq) +a (kösemşe jwrnağı) +qay (etistikten zat esim jasaytın köne jwrnaq)… – dey kelip sözin bılay dep jalğastıradı. – Al endi söz ayağındağı -qay (key, aqay//ekey) qosımşası bir kezde türki-monğol tilderine ortaq bolğan da, türki tilderinde bwl öli jwrnaqqa aynalğan (astın sızdıq-B.K.). Mäselen, bwl jwrnaqtan türki tilderinde sol+aqay, oñ+qay, kün+gey teris+key, deñ+gey, tös+key, sil+e+key, yme+key, qwba+qay, qwda+ğay (ädebi tilde qwda+ği) t.b. sözder jasalğan. Bwl jwrnaq kün, tös, sil, köme(y), qwda siyaqtı zat esimderge qosıluımen birge, sol, oñ, teñ (deñ), qwba siyaqtı sın esimderge de jalğanğan. Ğay>ay jwrnağı arqılı etistikten zat esim jasalu faktisi de joq emes, Hay (hey, –hoy) jwrnağınıñ etistikten jäne zat esimnen sın esim jasau qasieti buryat tilinde saqtalğan…» (Qarañız: Qazaq til biliminiñ antologiyası. Äbdirahmanov A. Toponomika jene etimologiya. – Pavlodar: S.Torayğırov atındagı Pavlodar memlekettik universiteti, 2010. 42-43-better).
Keltirilgen dälelderdi saralay kelip, añızdağı «Mesto poslednyago punkta boya bılo nazvano Anrakay, t.e. mestom' stona i rıdaniy, potomu, çto zdes' proizoşlo pogolovnoe istreblenie kalmıkov'» degen joldar «añıraqaydıñ» mağınasın aşu üşin eskilikti äñgimege janınan qosıp, öz payımın bayanday ketken wltıbaşqwrt Ä. Divaevtıñ sätsiz topşılauı dep twjırımdaymız.
Qısqa qayırğanda, añızdağı «Şayqastıñ soñğı nüktesi bolıp, qalmaqtardıñ ıñırsıp bozdap, tügeldey qırılğan jeri «Añıraqay» dep ataladı» degen pikirdiñ qisını joq!
«QARASIIR», «BİLEUTİ» ATAULARINA QATISTI BWRMALAULAR
«Bwlantı (Bileuti) şayqası ötti» delinetin jer-sudıñ attarına qatıstı öz oy-pikirlerin jazğan keybir tarihşılardıñ sözderi bir-birine tipti janaspaydı. Qarama-qayşı. Naqtılıq joq. Divaev jetkizgen añızdağı jer atauın ärqaysısı öz dolbarımen san qwbıltqan. Dälelder keltireyik.
Ernar Orazbek esimdi tarihşı öziniñ «Istoriçeskie toponimı Ulıtau v narodnıy pamyati: semantika, etimologiya, etiologiya» degen maqalasında bılay dep jazadı: «Variant «Karasiır / Qarasiır» (gde «siır» – «korova») voobşe oşiboçen, takovogo ne suşestvuet. Variant «Karasuir», v pravil'noy forme – «Qarasuır», suşestvuet, no ne imeet otnoşeniya k interesuyuşim nam ob'ektam. «Qarasuır» – tak nazıvaetsya reçka v basseyne reki Aşımiir / Aşımiir. Istok ee naçinaetsya s yugo-zapadnıh otrogov Ulıtauskih gor, s rodnikovıh vod. Na severe mestnosti Karasuır vpadaet sleva v reku Aşımiir. Vesnoy nablyudaetsya maksimum vodı, podpitıvaemoy tayuşimi snegami i podpoçvennımi istoçnikami; v aprele – polovod'e; letom meleet, razbivayas' na plesı / qarasu. V verhov'yah reki, v ee doline raspolojenı presnovodnıe kolodcı, nahodyatsya jaylau / letovki. «Suır» oznaçaet «surok» (Qarañız: «Bwlantı şayqası: Zertteuler tarihı. Ğılımi-aqparattıq al'bom / Halıqaralıq ğılımi-praktikalıq konferenciya men 2010-2014 jıldarı ötkizilgen «Bwlantı» arheo-etnografiyalıq ekspediciyalarınıñ materialdarı / B. S. Qojahmetov, E. R. Usmanova, L. N. Pletnikova, L. A. Sembinovanıñ redakciyasımen. Wlıtau.: «Wlıtau» wlttıq tarihi-mädeni jäne tabiği qorıq-mwrajayı, 2015 j. 34-35 better).
Al I. Erofeeva «Landşaftno-geomorfologiçeskie faktorı formirovaniya nastupatel'noy strategii i taktiki kazahov-koçevnikov v voyne s djungarami 1723-1730 gg.» attı maqalasında E. Orazbektiñ jañağı pikirimen kelispeydi, bılay depti: «Samoe krupnoe porajenie djungarı poterpeli ot kazahskogo opolçeniya na territorii Bulantı-Beleuittı v uroçişe Karasiir, toçnee – Karasire, (astın sızdıq.-B.K.) kotoroe pozdnee poluçilo u kazahov nazvanie Kalmakkırgan – «Mesto gibeli kalmıkov» (Qarañız: «Bwlantı şayqası: Zertteuler tarihı. Ğılımi-aqparattıq al'bom / Halıqaralıq ğılımi-praktikalıq konferenciya men 2010-2014 jıldarı ötkizilgen «Bwlantı» arheo-etnografiyalıq ekspediciyalarınıñ materialdarı / B. S. Qojahmetov, E. R. Usmanova, L. N. Pletnikova, L. A. Sembinovanıñ redakciyasımen. Wlıtau.: «Wlıtau» wlttıq tarihi-mädeni jäne tabiği qorıq-mwrajayı, 2015 j. Str. 70).
Biriniñ «Variant «Karasiır / Qarasiır» (gde «siır» – «korova») voobşe oşiboçen, takovogo ne suşestvuet. Variant «Karasuir», v pravil'noy forme – «Qarasuır…» dep sebepterin jan-jaqtı aşıp körsetpey şort kesip, «Qarasiır» atauın «qate» sanauı, endi biriniñ «Samoe krupnoe porajenie djungarı poterpeli ot kazahskogo opolçeniya na territorii Bulantı-Beleuittı v uroçişe Karasiir, toçnee – Karasire…» dep öz dolbarımen «Qarasire» dep jön-josıqsız «tüzetui» – şala tanımnan.
Jalpı jer-su atauların zertteude naqtılıqqa jetu üşin tarihi leksikologiya men jalpı til bilimi salalarına süyenu şart.
El äñgimesi ap-anıq qıp bılay bayandağan: «Nakonec kalmıki bejali na Blautı-Bulantı, ponesya polnıy pogrom', pri çem' samıy blistatel'nıy boy oderjan' kirgizam i v' mestnosti Kara-Siir' (astın sızdıq.-B.K.). Mestnost i po sie vremya nazıvaetsya Kalmak-Krılgan' (astın sızdıq.-B.K.) t.e. «gibelb kalmıkov» (Qarañız: Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskago kraya. Sostavil' I.A. Kasten'e. Tipo-lit. T-va «Karimov', Husinov' i «K-o» v' Orenburge. 1910. Str. 188).
Mine, kuä bop otırmız, «qalmaqtar jeñilis tapqan Qarasiır degen jer osı uaqıtqa deyin Qalmaqqırılğan atalıp keledi» depti mälimetti beruşi qazaqtar. XX ğasırdıñ basında.
Äli de sol atauı öşpegen. Kuälik bereyik. «Atameken» geografiyalıq enciklopediyasında bılay dep tüzilgen: «Wlıtau audanı – Qarağandı oblısınıñ batıs böligindegi äkimşilik-aumaqtıq bölinis… Jer bederi negizinen alasa taulı wsaq şoqılı bolıp keledi. …Wlıtaudan bastalıp oñtüstikke jäne batısqa qaray Qalmaqqırılğan, Qarasiır (astın sızdıq.-B.K.), Bayqoñır, Jımıqı, Jıñğıldıözek, t.b. wsaq özender ağadı» (Qarañız: Atameken: Geografiyalıq enciklopediya. / Bas red. B.Ö. Jaqıp. – Almatı: «Qazaq enciklopediyası», 2011. 594-bet).
Atalğan enciklopediyada tağı da bılay tañbalanğan: «Qarasiır uran ken ornı (astın sızdıq.-B.K.), Qarağandı oblısı Aqtoğay audanı Qızılaray aulınıñ soltüstiginde ornalasqan… Ken ornına 1950-60 jılı Volhov geologiyalıq ekspediciyası zertteu jwmıstarın jürgizgen. Qarasiır bwlağınıñ (astın sızdıq.-B.K.) Dauıltas töbeşiginen 100 metrdey üñgir qazılğan…» (Qarañız: Atameken: Geografiyalıq enciklopediya. / Bas red. B.Ö. Jaqıp. – Almatı: «Qazaq enciklopediyası», 2011. 356-bet).
Tilşi-ğalım T. Janwzaq ta «Qarasiır» atauınıñ osı küni de saqtalğanına kuälik berip, öz oyın bılay bölisedi: «Qarasiır (Karasiır) – auıl, Aqtoğay audanı; jer, bwrınğı Jezdi audanı. Ataudıñ ekinşi sıñarındağı siır söziniñ kädimgi siır malına qatısı joq siyaqtı. Türki, moñğol tilderinde say, sayr, çaytwlğalarında aytılıp, «qwrğağan özen, saydağı özen, özen» mağınaların beredi. …köne türki, monğol tilderindegi sayr sözi aytıla kele tilimizdiñ dıbıstıq zañına say sözi siır twlğasına aynalıp, tilimizde berik qalıptasqan. Sonda Qarasiır atauı: «Qwrğağan özen, saydağı ülken özen» mağınasında qoyılğan. Keyinnen bwl özen jağasına ornalasqan auıl osı özen atımen atalğan» (Qarañız: Janwzaq T. Qazaq onomastikası. – Pavlodar: S. Torayğırov atındağı Pavlodar memlekettik universiteti, 2008. 88-bet).
Naqtılap teksergenimizde «say», «sayr» esimderi «qwrğağan özen, saydağı ülken özen» wğımın bermeydi eken, ğalım jañsaqtasqan. Moñğol tilinde «say – (özen) arna malta tası», «sayr – malta tas, golın sayr – özenniñ malta tası» degen mağınalarda bop şıqtı (Qarañız: Bazılhan B. Mongol – kazah tol'. – Ölgeiy, 1984, 406-bet).
Qazaq-moñğol sözdigin basqa da qwrastıruşılar öz eñbekterinde «sayr – wsaq qayraq tas» dep körsetken (Qarañız: Moñğolşa-qazaqşa sözdik. Qwrastıruşılar S. Habşey. Ä. Minis. 10 000-ğa juıq söz. Moñğol Memleket Baspası. Ulanbatır. – 1954 jıl, 148-bet).
«Toponimiçeskiy slovar' Gornogo Altaya» atalatın kitapta mınaday derekter wsınılğan: «Sarı-Seer (Sarıeer, Sarı-ser) g., mıs; mejdu pp. Kamga i Kokşi, sistema Teleckogo oz. Sarı sm. Sarı-Açık; alt. dial. Seer – nebol'şoe vozvışenie, kryajek; sr. mong. seer – holm, gryada; osnovnoe znaçenie – pozvonoçnıy hrebet, pozvonok Sarı seer – bukv, jeltoe nebol'şoe vozvışenie, kryajek» (Qarañız: Molçanova O.T. Toponimiçeskiy slovar' Gornogo Altaya. Gorno-Altayskoe otdelenie Altayskogo knijnogo izdatel'stva. 1979. Str. 286).
Eñbektiñ avtorı O. Molçanovanıñ kuälandıruınşa, «seer» sözi altay dialektisinde «şağın biiktik», «jota» degen wğımdardı bildirse, moñğolşada da «töbe», «jota» mağınaların beredi eken.
Keltirilgen bwl ayğaqtardı negiz etip, mınaday eki türli joramal jasauğa bolatın siyaqtı:
a) külli türki jwrtınıñ ortaq qoldanısındağı tüstiñ erekşeligin bildiretin atau – «qara» sözi men altay, moñğoldıñ «seer» nemese «seer» (töbe) esimderi biriktirilip, köne däuirde «qara töbe» degen oronim wğımın bildirgen, uaqıt öte qazaq tiliniñ fonetikasına beyimdelip, tilimizde «qara+siır» bop ornıqqan;
ä) «qara» sözi men «sayr» esimi biriktirilip, bir zamandarda «özenniñ qara malta tastarı» nemese, «özenniñ qara qayraq tastarı» degen mağınağa ie bolğan, kele-kele dıbıstıq özgeristerge wşırap, «qara+siır» atauı qalıptasqan.
Mına bir jaytqa da bwrıla keteyik osı twsta. «Qazaqstan geografiyalıq ataularınıñ sözdigi» attı eñbekte: «Qalmaqqırğan (Bileuitti), Qalmakkırgan (Beleuttı) – öz., Jez. aud», – dep tüzilgen (Qarañız:Qazaqstan geografiyalıq ataularınıñ sözdigi. Almatı: Ğılım. 1990. 161-bet).
Bwrınıraqta jarıq körgen osı sıqıldı eñbekterdi paydalanılğanı bayqaladı «Atameken» geografiyalıq enciklopediyasında da bılay dep qaytalanadı: «Qalmaqqırılğan (Beleuitti, Bileu), Qalmaqqırğan – Şalqar alabındağı özen». (Qarañız: Atameken: Geografiyalıq enciklopediya. / Bas red. B.Ö. Jaqıp. – Almatı: «Qazaq enciklopediyası», 2011. 320-bet).
Aytpağımız, Qalmaqqırğan (Qalmaqqırılğan) men Bileutini bir özen dep bwlay qarastıru – mülde qate.
«Karta zemel' Orenburgskago, Ural'skago i Başkirskago kazaçih' voysk'» atalatın kartada bastauların Wlıtau jaqtan alıp, batısqa bağıttalıp ağıp jatqan bir-birinen bölek üş özen körsetilgen. «R. Ul'ken'-espe R. Beleutı», «R. Kalmak'kırgan'» dep tañbalanğan özenderdiñ ağısı orta twstarında soltüstikke qaray iilis jasap, bir arnağa toğısadı da soñında Şwbar teñizge qwyıladı. Al üşinşisi «R. Bulantı» delingen, bwnıñ da ayağı osında tireledi (Qarañız: 2-karta).
«Karta Sredneaziatskih' vladeniy Rossiyskoy imperii i prilejaşih' stran'» dep atalatın tağı bir kartada jañağı üş özenniñ biri – «R. Bulantı» tañbalanğan, al ortadağı «Qalmaqqırğan» özeni (Kalmak'kırgan') «R. Miyur'» dep özgertilgen. Mwnıñ sebebin kartadağı «Ispravlena po noveyşim' svedeniyam' L.I. Borodovskim'» degen jazudan wğuğa boladı. Al Beleutiniñ öz atauı saqtalıp, «R. Ul'ken'-espe (Beleudtı)» dep tüzilgen (Qarañız: 3-karta).
Qolımızda Resey imperiyası twsında Qazaq dalasınıñ jer-su esimderi är jıldarı tüsirilgen tağı birneşe karta bar. «Qalmaqqırılğannıñ» geografiyalıq atauı keyin özgeriske tüsken kezde bwlardıñ bireuinde bolmasa bireuinde jazıluı kerek-tin «Qarasuır» nemese «Qarasire» dep almastırılıp. Kerisinşe, «R. Aşe-Miyur'», R. Tuşi-Miyur'», «R. Miyur'» dep tañbalanğan…
Endi «Bileuti» esimine de toqtala keteyik. Ğalım G. Konkaşpaev öz eñbeginde: «Beleutı» (Beleuttı), ur. Grivistıy», – depti (Qarañız: Konkaşpaev G.K. Slovar' kazahskih geografiçeskih nazvaniy». – Alma-Ata: Izdatel'stvo Akademii nauk Kazahskoy SSR. 1963. Str. 31.).
«Uroçişe» – «toğaylı say-sala», «batpaqtı», al «grivistıy» sözi – «jaldı» degen wğımdardı beretini barşağa belgili. Özen töñiregindegi jer bederi, körinis negizge alınıp, «beleutı» atauınıñ mağınası osılayşa joramaldanğan tärizdi.
«Beleutı» nemese «bileuti» sözderi är jıldarı jarıqqa şıqqan «Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdikterinde» mülde kezdespeydi. Mwnıñ anığına jetu – biraz izdenisti qajet etti.
Aqırı mağınasın moñğol-qazaq sözdiginen wşırattıq, onda büy dep körsetilgen:
a) «Bilüü. I. Bileu, qayraq…»;
ä) «Bilüüde-h. Qayrau, ötkirleu: hutga – pışaq qayrau…» (Qarañız: Bazılhan B. Mongol-kazah tol'. Ölgiy, 1984. 75-bet.)
Bwnı odan äri bekite tüseyik. «Bol'şoy sovremennıy russko-mongol'skiy …» atalatın tağı bir sözdikte bılay delingen:
a) «Toçil'şik. Bilüüdeç»;
ä) «Toçil'nıy. Bilüün, guranzan, bilüüdeh…» (Qarañız: Kruçkin YU. Bol'şoy sovremennıy russko-mongol'skiy – mongol'sko-russkiy slovar' = Oros-mongol – mongol-oros orçin üeiyn helniy delgerengüy tol' biçig // YU. Kruçin. – M.: AST: Vostok – Zapad, 2006. Str. 522.).
Minekey, «bilüüde-h» sözi «qayrau, ötkirleu» degen tüsinik berse, «bilüüdeç» orısşa «toçil'şik»(qayraqşı, şarıqşı) degen wğımdı bildiredi eken. Bwlar uaqıt öte qazaq tiliniñ fonetikasına ikemdelip, «bileuti» bop ornıqqanı ap-anıq bayqalıp twr.
Pikirimizdi «Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigindegi» mına anıqtamalar da däleldey tüsedi, bılay deydi onda: «Bileu (köne). Wzınşa kelgen jwqa tasqayraq» (Qarañız: Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi./ Jalpı redakciyasın basqarğan T. Janwzaqov. – Almatı: Dayk-Press, 2008, 164-bet).
Qazaqtıñ osı «bileu» degen atauı joğarıda ayğaqqa tartqan moñğoldıñ «bilüü» sözimen dıbıstaluı jağınan öte jaqın, al mağınası birdey.
Bileuti özeniniñ mañayında ärqilı pişinindegi tastardıñ moldığın eşkim joqqa şığara almaydı. Olardıñ ıñğaylısın sol töñirekti eski zamandarda qonıs etkenderdiñ kündelikti tirşilikterinde qajetterine jaratıp, balta, pışaq, t.b. qayrauğa da paydalanılğandarın bajaylau qiın emes. Mwnı ataudıñ qazaqşa da, moñğolşa da wqsas mağınaları, fonetikalıq bitimderi rastap, bekitip twr.
«BWLANTI ŞAYQASI: ZERTTEULER TARIHI» NE DEYDİ?
Etnograf Äbubäkir Divaevtıñ Sır boyında el auzınan jazıp alıp, 1905 jılı «Perovskiy uezd' – zdanie Kok'-Kesene» degen taqırıppen jarıq körgen şağın añızı boyınşa 2010-2014 jıldar aralığında «Bwlantı» arheo-etnografiyalıq ekspediciya wyımdastırılıp, halıqaralıq ğılımi-praktikalıq konferenciya ötkizilgen.
Bwl isterge halıq äñgimesine baylanıstı öz pikirin bildirip, «Bwlantı (Bileuti) şayqası 1726-1727 jıldar şamasında bolğan» degen joramaldı wsınuşı M. Tınışpaevtıñ sözi negiz etilgeni belgili. Endi osı twrğıdan atqarılğan jwmıstarğa, tabılğan dälel-derekterge toqtalayıq.
«Bwlantı şayqası: Zertteuler tarihı» degen eñbekke engen «Mongol'skie zahoroneniya konca XIII – naçala XIV vv. V Ulıtau» atalatın maqalada bılay delingen: «Arheologiyalıq qazba jwmısı nätijesinde süyek qañqasımen qosa kömilgen buddizmge qatısı bar qwral-jabdıq tabıldı: ğwrıptıq salttıq qoñırau, buddalıq simvol beynesindegi taqta. Sonımen qatar temir jäne süyek jebelerimen toz qoramsaq tabıldı. Radiokarbondıq datalau ädisi jäne jerleu qwral-jabdıq hronologiyalıq jağınan anıqtau negizinde bwl jerleu keşeni 1260-1300 jıldar aralığında salınğanı belgili boldı» (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız:«Bwlantı şayqası: Zertteuler tarihı. Ğılımi-aqparattıq al'bom / Halıqaralıq ğılımi-praktikalıq konferenciya men 2010-2014 jıldarı ötkizilgen «Bwlantı» arheo-etnografiyalıq ekspediciyalarınıñ materialdarı / B. S. Qojahmetov, E. R. Usmanova, L. N. Pletnikova, L. A. Sembinovanıñ redakciyasımen. Wlıtau.: «Wlıtau» wlttıq tarihi-mädeni jäne tabiği qorıq-mwrajayı, 2015 j. 162-bet).
Osı Qarasuır (añızda Qarasiır-B.K.) mekeninen tabılğan qabirlerdegi tört adamnıñ antropologiyasına bılay dep twjırım jasalğan: mi sauıtınıñ barlıq endik ölşeminiñ eñ ülken mölşerimen sipattaladı, bet süyekteri joğarı, betteriniñ jalpaqtığı nazomalyarlıq jäne zigomaksillyarlıq deñgeyde, mwrın süyekteri azdap şığıñqı deydi. Saraptalıp zerttelgen üş bas süyek kraniologiyalıq zertteulerdiñ qorıtındısı boyınşa Ortalıq Aziyalıq moñğol tektes näsilge jatqızılğan. Al törtinşisiniñ bas süyegi europeoidtik bop şıqqan (Qarañız: «Bwlantı şayqası: Zertteuler tarihı. Ğılımi-aqparattıq al'bom / Halıqaralıq ğılımi-praktikalıq konferenciya men 2010-2014 jıldarı ötkizilgen «Bwlantı» arheo-etnografiyalıq ekspediciyalarınıñ materialdarı / B. S. Qojahmetov, E. R. Usmanova, L. N. Pletnikova, L. A. Sembinovanıñ redakciyasımen. Wlıtau.: «Wlıtau» wlttıq tarihi-mädeni jäne tabiği qorıq-mwrajayı, 2015 j. 173-bet).
Kölemi şağın añızda aytılatın Bwlantı (Bileuti) şayqasın tıñ derektermen tolıqtırıp, şındıqqa jetu maqsatında qazba jwmıstarın jürgizgen arheologtar tabılğan osı mürdelermen ğana şektelgen. Basqa derekter aytpaydı. Zertteudi bılay dep qorıtındılağan: «Istoriçeskaya intriga pogrebal'nogo kompleksa usopki Karasuır (dwrısı Qarasiır töbesi.-B.K.). Rezul'tatı datirovaniya pogrebal'nogo kompleksa koncom XIII veka – naçalom XIV veka pozvolyayut rassmatrivat' dannıy kompleks v svete istoriçeskih sobıtiy v Velikoy Stepi. Raskopannıe pogrebeniya ne svyazanı s tak nazıvaemoy «Bulantinskoy bitvoy» 1727 goda»(astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: «Bwlantı şayqası: Zertteuler tarihı. Ğılımi-aqparattıq al'bom / Halıqaralıq ğılımi-praktikalıq konferenciya men 2010-2014 jıldarı ötkizilgen «Bwlantı» arheo-etnografiyalıq ekspediciyalarınıñ materialdarı / B. S. Qojahmetov, E. R. Usmanova, L. N. Pletnikova, L. A. Sembinovanıñ redakciyasımen. Wlıtau.: «Wlıtau» wlttıq tarihi-mädeni jäne tabiği qorıq-mwrajayı, 2015 j. 167-bet).
Ä. Divaev jetkizgen añızdağı şayqastıñ Bileuti-Bwlantı özenderi mañdarında ötkeni şın bolsa, soğıstıñ atı – soğıs eki jaqtan da sandağan adamnıñ ölgeni eş şübäsiz. Sonda sol töñirektegi topıraq astında saqtalıp, bwl oqiğadan jeti ğasır alıs jatqan qañqalar men mata jwqanaları tabılğanda keyin «Qalmaq qırılğan» atalıp ketken Qarasiırda, 1726-1727 jıldar şamasında qan maydanda ajal qwşqan adamdar süyekteriniñ, sondağı qoldanılğan soğıs qaruları qaldıqtarınıñ biren-saran bolsa da kezikpeui – rasımen düdämal oyğa qaldıradı…
Fol'klortanu ğılımınıñ twjırımdauınşa, añız – halıq auız ädebietiniñ bir janrı. Ondağı oqiğalar ömirden alınğanmen, birden-birge jetkizuşilerdiñ jeke oy-tolğamdarımen, tanımdarımen tolıqtırılıp, körkem şığarma keypine aynalıp ketken deydi.
Pikirimizge arqau qılğan el äñgimesi de bağzı zamanda ötken, swlbası şala-pwla ğana saqtalğan, şındığı tım kömeski, bolğan merzimi belgisiz, fol'klorlıq sipatı basım oqiğağa qatıstı. Osı añızdı beyädep berirektegilerdiñ şekten şığıp, äsirelep bwrmalağanın, san qwbıltqanın söz wğıp, dälelge toqtaytın, qazirde sanı az qalğan qarındasqa jan-jaqtı aşıp körsetip otırmız. Özimizge parız sanap. Häm keyingi keler buın da jalğan tarihtıñ soñınan erip ketpesin, aqiqatqa bayıppen qarasın dep saqtandırğan niet edi bwl.
Böribay KÄRTEN,
Aqtöbe qalası.
Pikir qaldıru