Қазақ шежіресі | Kerey.kz/Керей.кз

كوز قاراس

شونجىنىڭ گەو-ستراتەگيالىق شىندىعى (ساراپتامالىق ماقالا)

kerey.kz
| Jun 20, 2020 | 780 views

بۇل اۋدان (شونجى) قاراساڭىز شەكاراعا ءتيىپ تۇر. شەكارانىڭ كۇنشىعىس بەتىندە اتى قاززاققا بەرىلگەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى بار (ەكىنشى سۇگىرەت). وندا جەر قايىسقان قالىڭ قازاق تۇرادى. اۆتونرميالى وبلىس شۋار’دان بۇرىن قۇرىلعان. ورتالىعى قۇلجا قالاسى ء(ۇشىنشى سۇگىرەتتەگى 1-گە قاراڭىز). وسى اۆتونوميالى قازاق وبلىسىنا قازىر سەگىز اۋدان، ءبىر قالا توتە قارايدى. ولار: كۇنەس، نىلقى، توعىزتاراۋ اۋداندارى ء(ۇشىنشى سۇگىرەتتەگى 5,6,9-عا قاراڭىز). بۇل ءۇش اۋدان ىلە اڭعارى مەن ىلە دارياسىنىڭ باسىنا ورنالاسقان قازاق ەڭ كوپ، ەڭ ىرگەلى قونىس تەپكەن، تاريحى وتە تەرەڭ، بايىرعى قازاق جەرى. وسى ءۇش اۋدان قازاقتارى 20- عاسىر باسىندا ورىنبورعا ارنايى حات جازىپ، الاش ءباسپاسوزىن قولداپ قارجى جولداپ، وزدەرىن دە الاشتىڭ الىستاعى ءبىر بولشەگى ساناعان-تىن. وسى ءۇش اۋدان تىڭ يگەرىپ، تام
131
تاريح

كەنەسارى حان مەن بالاسى سىزدىق سۇلتان تۋرالى دەرەك وسمان مۇراعاتىنان

kerey.kz
| Jun 18, 2020 | 658 views

كەنەسارى حان مەن بالاسى سىزدىق سۇلتان تۋرالى دەرەك وسمان مۇراعاتىنان كەزدەسۋى بەك مۇمكىن. بۇعان ەشقانداي دا ءشۇباڭىز بولماسىن. ءبىرىنشى سۇگىرەت، وسمان ەلىندە جارىق كورگەن “باسيرات” (basîret) اتتى گازەت. ەكىنشى جانە ءۇشىنشى سۇگىرەت، وسمان مەملەكەتىندە جارىق كورگەن “ۋاقىت” اتتى گازەت. ءتورتىنشى سۇگىرەت، وسمان سۇلتانى ءابدۇلازيزدىڭ قاشقارياعا كومەككە جىبەرگەن اسكەري قارۋ-جاراق، وق-دارىسىنەن ءبىر پارشا كورىنىس. كەنەسارى مەن سىزدىق سۇلتان تۋرالى وسمان دەرەكتەرى شىنى كەرەك ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. حان كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن قازاقستان ايماقتارىمەن شەكتەپ ءبولىپ قاراۋ ەڭ ۇلكەن قاتەلىك سانالادى. حان كەنە مەن شىعىس تۇركىستانداعى قازاق، ۇيعىر، دۇڭعان كوتەرىلىستەرى اراسىنداعى ساياسي، اسكەري قاتىناستار تۋرالى دەرەك تە قىتاي مۇراعاتىندا كومۋلى جاتىر. وندا شاۋەشەك، قۇلجا جانە ءۇرىمجى قالالارىنداعى قازاقتاردىڭ حان كەنەمەن جانە كەيىنگى
132
تاريح

انگليانىڭ جوڭعاريا قازاقتارىنا وزىق سوعىس قارۋلارىن بەرۋگە تالپىنۋى

kerey.kz
| May 14, 2020 | 800 views

قاشقارداعى انگليا كونسۋلى انگليانىڭ قاشقارياداعى كونسۋل قىزمەتى 1881- جىلدان كەيىن باستاۋ الادى. انگليانىڭ تۇپكى ماقساتى تسين يمپەرياسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعى مەن تۇركىستان (ورتالىق ازيا) دالاسىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋ ەدى. بىراق، بۇل تۇستا پاتشالىق رەسەيدىڭ دە ايماقتاعى ساياسي ىقپال كۇشىن ەسكەرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. پاتشالىق رەسەيدىڭ ءاۋ باستاعى ماقساتى تۇركىستان ايماعىن ەندەي ءوتىپ ءۇندىستان ارقىلى تەلەگەي تەڭىز جولىنا شىعۋ ەدى. بىراق، تۇركىستان دالاسىنداعى تۇركى حاندىقتارى (قازاق، تب) بۇل ماقساتتى ءجۇز جىلداپ كەشىكتىرىپ جاتتى. رەسەي ەندى تۇركىستان دالاسىن قيىر شىعىستان اينالىپ ءوتىپ قاشقاريا ارقىلى ۇندىستانعا ۇلاسۋدى كوزدەدى. بىراق، ول تۇستا قاشقاريا مۇلدە جابىق الەم ەدى. دەيتۇرعانمەن دە جابىق الەمنىڭ تۇستىك قاپتالىنان انگليا يمپەرياسى دا كەلىپ ۇلگىردى. سوسىن نە كەرەك، بۇل ايماق رەسەن-انگليا يمپەرياسىنىڭ
178
كوز قاراس

اقش-سوۆەت قاتىناستارىنداعى شىڭجاڭ ولكەسى

kerey.kz
| Apr 29, 2020 | 1,002 views

سۇگىرەتتەرگە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە: ءبىرىنشى سۇگىرەتتە، اقش-تىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى تۇڭعىش وكىلەتتى باس ەلشىسى ەدموند كلاب جانە ديحۋا قالاسىنداعى ء(ۇرىمجى) اقش كونسۋلىنىڭ الدى تۇسىرىلگەن. ۋاقتى، 1943- جىلدىڭ ءساۋىر ايى. ەكىنشى سۇگىرەت، اقش ۇكىمەتىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى وكىلەتتى ەلشىسى جون حالل پاكستون مىرزا(1946′دان سوڭ ەلشى بولدى). ءۇشىنشى سۇگىرەت، شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ساياسي، اكىمشىلىك ورتالىعى ديحۋا قالاسىندا ء(ۇرىمجى) ورنالاسقان اقش كونسۋلدىعى. كونسۋل الدىندا تۇرعاندار ج. پاكستون جانە زايىبى. ءتورتىنشى سۇگىرەت، 1946-جىلدىڭ قاراشا ايىندا ديحۋاداعى اقش كونسۋلى الدىندا تۇسىرىلگەن. ارتقى قاتار وڭنان ءتورتىنشى ادام جون حالل پاكستون. پاكستون اقشتىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندەگى وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ تاعايىندالعان كەزى. 1941-42 جىلدان كەيىن شىڭجاڭ ولكەسىندە كىلت وزگەرىستەر باستالدى. ولكەنىڭ سىرتقى ساياسي ديپلوماتياداعى باعىتى وزگەرىپ جاتتى. سوۆەت-شىڭجاڭ قاتىناستارى جول ايرىققا كەلىپ ءتۇيلىستى.
203
كوز قاراس

1933- جىلى قاشقار قالاسىندا قۇرىلعان شارقي تۇركىستان

kerey.kz
| Apr 24, 2020 | 1,039 views

1933- جىلدىڭ قاراشا ايىندا قاشقار قالاسىندا قۇرىلعان شارقي تۇركىستان يسلام رەسپۋبيليكاسى ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ارمياسى. ۇكىمەت وتە قىسقا ۋاقىت ءومىر ءسۇردى. سىرتقى سەبەپ: الپاۋىت كۇشتەردىڭ ايماقتاعى سىرتقى ساياساتى تۇراقسىز بولدى; جانجال كۇشتەر ىمىراعا كەلدى; ىشكى سەبەپ: بىرىڭعاي ۇلتتىق تۇتاستىق بولمادى; ىشكى الاۋىزدىق كوپ بولدى; جاناما سەبەپ: اسكەري قۋات ءالسىز; ۇلتتىق رۋحاني-ساياسي قۋات تومەن; يسلامدىق فاناتيزم باسىم; اتالمىش ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ پرەزيدەنتى تۇركيا، انلگيا سياقتى ەلدەرگە ديپلوماتيالىق حات جولدادى; اۋعانىستان امىرلىگىنەن ساياسي جانە قورعانىس كومەگىن الدى. ىشكى ۇلتتىق ۆاليۋتا اينالىمعا سالىندى. كورشى ەلدەرمەن ۆيزالىق رەجيم ورنادى. تاۋەلسىز مەملەكەتكە ءتان قانداي نىشان مەن بەلگى بار سونىڭ ءبارى ورىندالىپ جاتتى، بىراق ۇكىمەت بىرەر اي عانا ءومىر ءسۇردى. 1928- جىلدان باستاپ ولكە ورتالىعى ۇرىمجىدە ساياسي قان
243
قازاق شەجىرەسى

كەڭەس كەرەي

kerey.kz
| Apr 14, 2020 | 408 views

كەرەي ءسوزىن – پارسى تاريحشىسى راشيد-اد-ديننىڭ (1247 – 1318) «ءجاميات تاۋريق» (1298 – 1317) جىلناماسىنداعى اڭىز – اڭگىمەدە: «ەرتەدە ءبىر پاتشا بولىپ، ونىڭ جەتى ۇلى بولىپتى، ولاردىڭ ءبارى قاراتورى بولىپتى دا سول سەبەپتى ولار «كەرەيىت» دەپ اتانعان…» دەسەدى. ال، ابىلعازى ءباحادۇردىڭ «شەجىرە – ي – تۇرىك» ەڭبەگىندە جانە شاكارىم قۇدايبەردىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە جوعارىدا كورسەتىلگەن اڭىزداعى كەرەي ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن جۇپتاپ، باسقا دا دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، «كەرەي دەگەن موڭعىلشا «كەرەيت دەگەن ءسوز، ياعني – قوڭىر، قارا – ماعىناسىندا» ايتىلادى. كەرەي تۋرالى توقتالعان تاعى ءبىر ىزدەنىمپازدار: «ءبىر ۇيعىردىڭ جەتى بالاسى تۇگەل قارا بولىپ، موڭعىلدار «قارالار» دەپ، سودان باستاپ، كەرەي اتانعان» دەيدى. بۇل تۋراسىندا پروفەسسور بەرەزين – «كەرەي ءمانجۇريانىڭ «كاري دەگەن سوزىنەن كەلىپ
182
سۋرەتتەر سويلەيدى

قازاقتار گانسۋ، تسينحاي ولكەسىنە 19- عاسىردىڭ 80-90 جىلدارى قونىس اۋدارا باستاعان

kerey.kz
| Apr 13, 2020 | 1,134 views

20- عاسىردىڭ 30- جىلدارى شىڭجاڭ ولكەسى التاي، ەرەنقابىرعا-بوعدا جانە باركول ءوڭىرىن مەكەندەگەن ءبىربولىم قازاقتار ساياسي قىسىمدارعا بايلانىستى اتامەكەندەرىن تاستاپ قىتايدىڭ گانسۋ، تسينحاي ولكەسىنە قونىس اۋدارعان ەدى. بۇل سۇگىرەت سول قازاقتاردىڭ مۇراعاتتا ساقتالعان تاريحي بەينەسى. ءبىرىنشى سۇگىرەت: 1938-جىلدىڭ 22- جەلتوقسانىندا تۇسىرىلگەن. سۇگىرەتتە، ەلىسقان ءالىپۇلى باستاعان كوش وتاماندارى (ليدەرى) تسينحاي ولكەسىنىڭ اتقامىنەرمەن جانە نان كين ۇكىمەتى اتىنان كەلگەن دەلەگاتتارىمەن جۇزدەسكەن كەزى. وڭنان ءۇشىنشى ادام ەلىسقان ءالىپۇلى، وڭنان بەسىنشىسى نان كين دەلەگاتى جولبارىس ۋاڭ جانە وڭنان جەتىنشىسى نان كين دەلەگاتى ايسابەك (يسا يۋسۋف الىپتەكين). ەكىنشى سۇگىرەت، 1938- جىلى تسينحاي ولكەسىندە تۇسىرىلگەن. قازاقتاردىڭ تسينحاي باسشىلارىمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن ءساتى. ءۇشىنشى سۇگىرەت، 1941- جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا گانسۋ وڭىرىندە تۇسىرىلگەن. سۇگىرەت ورتاسىندا نان كين ۇكىمەتىنىڭ دەلەگاتى ايسابەك
227
مادەنيەت

ميفولوگياداعى «يت-قۇس» پەن «يتەلى» اتانعان رۋ اتتارى

kerey.kz
| Apr 13, 2020 | 1,002 views

«عىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەپ بەكەر ايتىلماعان. ويتكەنى، شۇيلىككەن تاقىرىبىڭنىڭ ءتۇپ نەگىزىن انىقتاۋ ءۇشىن ءۇن، اۋەن، دىبىس، ءىز، ارىپتەرمەن ءسوز-سويلەمدەردىڭ اۋىسپالىعىن، قۇبىلمالىعىن ونىڭ ءتۇبىرى مەن تۇركىلىك نەگىزىن، ءتىپتى بەينەلەردىڭ بەيىمدىلىگىنە دەيىن انىقتاۋ ارقىلى قورىتىندى جاساۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنداي جىڭىشكەلىككە قاراعاندا ءوزى «مەن مۇندالاپ» ايعالاپ تۇرعان انىقتامالىقتان جالتاقتاۋ عىلىم – ءبىلىم، تاريحقا دەگەن جاۋاپسىزدىق ەكەنىن ەسكەرىپ، ەجەلدەن تاريح بەتىنە قاتپارلى تۇسكەن «يتەلى» اتاۋى مەن بۇگىنگى اباق كەرەيدىڭ ءبىر تابى بولعان «يتەلى» رۋى اتىنىڭ قالايشا ۇقساستىعىن ءوز الىمىزشە دالەلدەي كەتۋدى ءجون كوردىم. ارينە، قازاق ۇلتى رۋدان قۇرالعاندىعى شىندىق. ەندەشە، رۋدى زەرتتەۋ ارقىلى ۇلتتى، ءتىپتى دۇنيە تاريحىنا ۇڭىلۋگە بولاتىن سياقتى. الدىمەن وقىرماننىڭ ەسىنە سالارىم، حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن «يت»، «ءبورى»، «قاسقىر»، «كوكبورى»، «قۇرتقا»،
193
سۋرەتتەر سويلەيدى

شىڭجاڭ ولكەسىندەگى ءۇش فورماتتاعى قازاق اسكەرلەرى

kerey.kz
| Apr 10, 2020 | 1,118 views

ءۇرىمجى قالاسى، قاراتاۋ (قىتايشا نان شان) جايلاۋى، كيگىز ءۇيدى قورشاعان قازاق اسكەرلەرى، شاماسى 1946-1947 جج تۇسىرىلگەن. سول جىلدارى قاراتاۋدا ماڭىزدى كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىلدى. ولكەلىك ۇكىمەت پەن نان كين قالاسىنان كەلگەن ساياسي تۇلعالار كيگىز ۇيدە باسقوستى. ءۇي سىرتىن قورعاپ تۇرعان قازاق اسكەرلەرىنىڭ جارقىن بەينەسى (ىشىندە كىشكەنتاي قازاق قىز بالا دا بار) تاريحي ەستەلىككە ءتۇسىپ قالعان. ول تۇستا شىڭجاڭ ولكەسىندە ءۇش فورماتتاعى قازاق اسكەرلەرى ءبىر ۋاقىتتا ءومىر ءسۇردى. ولار: *شارقي تۇركىستاننىڭ قازاق اسكەرلەرى; شارقي تۇركىستاننىڭ جالپى اسكەر سانى 30 مىڭدى قۇرادى. اسكەري كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراقتارى مەن شەن بەلگىلەرى تۇگەلدەي سوۆەتتىك ۇلگىدە بولدى. * چين تۇركىستاننىڭ قازاق اسكەرلەرى; 1946-47 جىلدان باستاپ قاۋىرت جاساقتالدى، اسكەر قاتارىنا ماناس، قۇتىبي، سانجى، ءۇرىمجى، ميچۋان، ۇشبوكەن، جەمسارى، شونجى جانە موري
193
تاريح

پان-قازاقيزم قوزعالىسى

kerey.kz
| Apr 9, 2020 | 1,261 views

بۇل قۇجاتتىق ماتەريال “شەتەلدەگى بولشەكتەۋشى كۇشتەردىڭ شىعىس تۇركىستان جانە ۇلى قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ جولىنداعى اتقارعان قىزمەتتەرى” دەگەن اتپەن دايىندالعان ەكەن. شاماسى 90- جىلدارى جارىق كورگەن ىشكى ساياسي ماتەريال. سول سەبەپتى رەسمي كىتاپحانا، دۇكەندەردەن تابۋ تىم قيىن. نەشە ءجۇز بەتتىك ىشكى قۇجاتتى ىجداعاتپەن وقۋ بارىسىندا قىتاي، موڭعوليا جانە سوۆەتتىك قازاقستاندا ءبىر-بىرىمەن قاناتتاس وتىرعان قازاقتار تۋرالى جانە 80- جىلدىڭ سوڭى، 90- جىلدىڭ باسىندا پايدا بولعان ۇلتتىق قايتا ورلەۋ، ەس جيۋ كەزەڭىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، ساراپتاپ وتىرعانىن بايقادىم. دەرەكتى قۇجات شىڭجاڭ ولكەسىندە ىشكى ماتەريال ەسەبىندە جارىق كورگەن. ءتىلى ۇيعىرشا جانە ءتۇزۋشى ماماندار دا تاعى سولار. نەشە ءجۇز بەتتىك دەرەكتى ماتەريالدا “قازاق ماسەلەسى” ءۇشىن ارنايى جەكە تاراۋ ارناعان. ولار جەكە-جەكە مىناداي (سۇگىرەتتەگى): 1. سۇگىرەت:
289