Köz qaras Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Tarbağataydağı wlt-azattıq küres
kerey.kz
(Osı tarihi oqiğanıñ 70 jıldığına arnaladı)
Qazaq jeriniñ şığısındağı Tarbağatay jeride tarihtıñ tarğalañ jıldarınıda böliske tüsip jarımı qazirgi Qıtay jerinde qalğanı belgili. Osı qasietti topıraq ejelden atam qazaqtıñ qwttı qonısı bolıp kelgen edi, osı Tarbağataydıñ arğı betinde (1944-1962) jıldarğa deyin türli tarihi, sayasi oqiğalar bolıp jattı, işinde eñ körnektisi 1944-1947 jıldar aralığında bolğan wlt-azattıq kürester edi. Desede osı kürester bolğan qazaqtıñ tört aymağınıñ ekeuinde yağni Altaymen İlede bolğan wlt-azattıq küresteri turalı köp aytılıpta jazılıpta keledi, desede Tarbağatay jerinde bolğan kürester aytılmay keledi, bolğan tarih tasada qalmau kerek, endeşe Tarbağataydağı oqiğalar qalay boldı? Kimder qozğalıs bastadı? Soñı nemen ayaqtaldı? Osı saualdarğa tarihi derektermen sol oqiğağa qatısqan kuagerlerdiñ estelikteri , tarihi kartinalar arqılı jauap berudi jön kördik. Üytkeni osı oqiğalardı tek Qıtaydağı Tarbağatay qazaqtarınıñ tarihı dep qarauğa bolmaydı, üytkeni 1931-1962 jıldarğa deyin arnayı tapsırmamen Tarbağatayğa barğan jüzdegen Keñestik qazaq azamattarı boldı, 1955-1962 jıldarı Tarbağataydan 60 mıñnan astam qazaq beri köşti, olardıñ Qazaqstandağı wrpaqtarınıñ wzın sanıda 600 mıñnan älde qayda asıp ketkeni belgili, sonımen birge Keñester odağı KGB generalı Beliyanıñ Almatıda twrıp basşılıq etken «Şığıs Türkistan operaciyası» qimılına 3000-10000 ğa deyin Orta Aziyalıq qazaq, özbek, qırğız, wyğır, orıs, tatar äskerleri at salıstı. Tipti osı qatarda Moñğoliyadağı qazaqtarda at salıstı.
Tarbağatay ejelden qazaq jeri!
Tarbağatay jerin äuelde saqtar, onan ğwndar men teleler(oğızdar), türikter, türgeşter, qarlıqtar, naymandar, kereyler mekendep kelgen. Şıñğıs qağannıñ imperiyası ornağan kezde onıñ mwrageri Ögeday qağannıñ ordasıda osı tarlan Tarbağataydıñ Emil boyında boldı, onan keyingi qağan Küyik Sauır tauın, Mañıraqtı jäylağan. Bastısı Tarbağatay jeriniñ malğa asa jäyli boluımen baylanıstı ekeninde gümän joq! Keyingi Moğolstan memleketiniñde qwramına osı Tarbağatay men Altay, İle, Sanjı(Besbalıq), Barköl kirgen. Ol turalı Mwhammed Haydar Dulati öziniñ äygili «Tarihi Raşidi» eñbeginde bılay deydi: «Moğolstan şığısta qalmaq jerlerimen(oyrattarmen) Barköl, Ertis, Emil arqılı şektesedi»- deydi. Moğolstanda deni wlı jüzdiñ bastı ruları (Dulat, qañlı, jalayır t.b ) men orta jüzge tän key rular (kerey, nayman, merkit, kürleuit) mekendegen. Desede osınau qasietti mekendi 15-16 ğasırlardağı tolassız soğıstardan keyin oyrattar ielep aldı. Demek 1756 –jılı joñğar memleketi qwlağannan keyin osı mekenge qazaqtar at basın bwrıp jappay orala bastağan. Abılay han öziniñ mançjur imperatorına jazğan hatında: « Tarbağatay ejelden ata qonısımız edi, onı bizderge qaytarıp berseñizder eken»- dep anıq aytqan. 1771 jıldan keyin qazaqtardıñ köşi arqılı osı jerlerdegi oyrattar san jağınan ırıqsız orınğa tüsip kişigirim qaqtığıstardan soñ şığısqa qaray ığısa bergen. Altay öñiri men Sauır tauına kereyler, Tarbağatayğa naymandar, İlege wlı jüz ruları ornalastı. 1864-1883 jıldardağı Resey men Cin' imperiyası arasındağı şegara kelisimderinen keyin özge aymaqtar siyaqtı Tarbağatayda ekige bölindi. Zaysan, Kökpekti, Katonqarağaydı jäylağan abaq kereyler deni Cin'ge qarastı jerlerge köşken, olar 5000 nan astam tütin edi, olar Altayğa simaytın bolğandıqtan jappay Täñirtaudıñ Erenqabırğa, Boğda taularına, Barkölge köşti, tağıbir bölimi Tarbağataydıñ Maylı, Jäyir, Barlıq taularına kelip qonıstandı. İledegi elden 20000 qazaq Reseyge qarastı jerlerge köşken(alban, suan ruları) soñ olardan bosap qalğan jerlerge naymannıñ qızay ruı kelip ornalasqan. 1883- jılı Şıñjañ provinciya bolıp qwrıldıda Tarbağatay oğan qarastı bir aymaq bolıp qaldıda ondağı qazaqtar sanı 30 mıñnan asıp törit ükirday(bolıs) el boldı. Tarbağatay tauı mañındağı dörtuil eli bir ükirday, Orqaşar tauın mekendegen bayjigit ruları bir ükirday, Barlıq tauınıñ batıs qaptalın mekendegen mänbetter(bayjigittiñ bir ruı) bir ükirday, Maylı-Jäyirdi mekendegen kereyler bir ükirday, tağı Jäyirdiñ teristiginde 300 üyden asa uaqtar eki zäñgi boldı.
1897-jılğı Şäueşek bazarı.
1912-jılı Cin' imperiyası qwlağannan keyin qıtay millitaristeriniñ biligi ornadı. 1933 jıldan bastap Tarbağatay jerinde audandıq ükimetter ornap auıl kölemindey Dörbiljin, Qobıq, Şäueşek(18-ğasırdıñ ortasınan beri bar), Şağantoğay audandarı ornadı. Ol kezde Şihu men Sauan Ürimji aymağına qarasa Tolı audanı äli qwrılmağan bolatın.
1883-1944 aralığında Tarbağataydağı elde asa ülken özgeris bolmadı, el ösip irgesi beki tüsti. 1883 -jılmen salıstırğanda halıq sanı 3 esedey arttı, oğan tağı 1916-1933 jıldarı keñestik jüyedegi soğıs, aşarşılıq, quğın-sürginnen auğan qazaqtar qosılıp 1944- jılı qazaq sanı 100 mıñnan astı.
Tarbağataydağı wlıt-azattıq kürestiñ tuındauı
1934-1944 jıldardağı Şıñjañnıñ dara bileuşisi Şıñ Şısaydıñ ozbır sayasatı bükil Şıñjañ halqın küyzeliske wşırattı. 1931-1938 jıldarı Barköl öñirindegi qazaqtardıñ küresi bolıp oğan, Moñğoliya arqılı keñester odağıda äsker kirgizip basıp-janşuğa äşkere at salıstı, osınıñ saldarınan älemge äygili «Tibet asqan qazaq köşi» tragediyası bastaldı, Barkölden auğan 20 mıñnan astam qazaqtıñ jarımınan köbi qıtay, dwñğan äskerlerimen soğısta oqqa wştı nemese qırğandaldı, birazı tibettiñ ısınan qaza tapsa, mıñnan asa adam Ündistandağı qapırıq ıstıq pen obadan köz jwmdı. Osılardıñ arasında Tarbağataydan Barkölge barğan Dildäbay (nayman teristañbalı ruınan 1883-jılı barğan) men Şaqpaqbay (1930 jılı barğan, Şaqpaqbay uaq ruınan, Zuqa batırdı öte pir twtqan adam, 1929 jılı Zuqa batır qastandıqpen öltirilgennen keyin ümit üzip Barkölge Zuqanıñ wlı Swltanşäripke qosılğan) elderide bar edi.
Bir bölim el qonıs tapşılığı men Tarbağataydağı Qıtay wlıqtarımen şığısa almay Erenqabırğa tauına köşuge mäjbür bolğan. Erenqabırğa tauı ornalasqan Usu(Şihu qalası)men Sauan audanı Ürimji aymağına qaradı. Osı öñirge 1870-1890 jıldarğa deyin Şığıs Qazaqstannıñ Jarma audanında, Zaysan audanında twratın ataqtı kerey Er Jänibek batırdıñ wrpaqtarı men rulastarınan neşe jüz üy auıp (Jäntekeydiñ jäylau, sarı, esdäulet ruları) kelip mekendegen bolatın, ol öñirge tağı Maylı tauınan 1919- jılı Tüsip Bozanwlı bastağan 300 üyden asa qazaqtar(Barqı, qaraqas ruları) kelse, 1935 jılı Maylı-jäyirdan Qalibek rayımbekwlı bastağan qazaqtar auıp keldi.
Osı Qalibek Rayımbekwlınıñ balası Qasen Ör Altay öziniñ «Elim-aylap ötken ömir» attı tarihi esteliginde bılay deydi: «Men 1933- jılı Jäyirda tuılıppın, äkem 1935- jılı Tarbağataydağı qıtay wlıqtarına jaqpağandıqtan auıp Erenqabırğağa barğan. 1936- jılı sol Erenqabırğada Jünis qajı bas bolıp «Wlttı qorğau wyımı» qwrılğan. Jünis qajı bastıq bolıp, Qalibek orınbasarı bolğan. Olardıñ maqsatı Taklamakan şölinen ötip Päkistanğa jetudi közdegen äri oğan dayarlıqta körgen, biraq el işindegi jansızdardıñ kesirinen bwl jospar sezilip qalıp Qalibekke million som qıtay aqşası ayıppwl salınğan». Bwğan qarağanda Elisqan bastağan eldiñ Päkistanğa köşuimen Şıñjañnıñ özge öñirindegi qazaqtardıñda baylanısı barlığı añdaladı, ärine Barköl eli 1883- jıldan bastap auğan Altay qazaqtarı, 1934- jılı Elisqan äkesi Älipke as bergende jer-jerdegi qazaqtarğa şaqırtu jiberip asta aşıq türde Şıñ Şısayğa qarsı soğısudı däriptegen.
Elisqan Älipwlı
1938- jıldıñ soñında Barköl eliniñ deni Gansu, Cinhayğa köştide , 1939- jıldan bastap twtas Şıñjañdağı el basıları jappay twtqındaldı. Altaydan Şäripqan töre, Bwqat beysi, Qalel täyji bastağan 40 tan asa adam, İleden Äuelqan töre, Mahswt bastağan otızdan astam adam qolğa alındı. Osılardıñ qatarında Tarbağataydağı tört ükirday(Omar, Qanağat, Tañğıt t.b) tağıda basqa rubasılar mısalı Uäyis zäñgi qolğa alındı. Äbdeş ilgidayda jolda bara jatıp saqşıdağı küyeu balası Sansızbay Iis wlınıñ jetkizgen habarın alıp barmay qaladı. Erenqabırğa elinen Ojaubay, Jünis qajı, Mwhametjan molla, Qalibekterde qolğa alındı. Osılardıñ işinde Omar ükirday, jünis qajı, Ojaubay qatarlı adamdar türmede öltirildi. Omar ükirdaydıñ türmede jazğan mınaday öleñi bizge jetip otır;
Esekti jılqı eken dep maldanıppız,
Ökil degen sözine aldanıppız,
Jatırmız tas türmede zindan jäylap,
İşte kek, boyda qayrat qıj-qıj qaynap.
Därmen joq bwlqınuğa amal neşik,
Qol –ayaq şınjır arqan şandıp baylap.
Wyqısız, ne külkisiz küni tüni,
Zarığıp arttağı elmen jerdi oylap.
Jatır-au bala-şağa , auıl-aymaq,
Qozdanıp şala janğan ottay jäynap.
Bwl zaman qara tünek basqan zaman,
Baq-däulet basımızdan qaşqan zaman.
Bezinip ata qonıs qara jwrttan,
Bireudi- bireu añdıp ıbır-sıbır.
Ötirik ösek gulep asqan zaman,
Bolar ek törteu tügel bir töbede,
Qwtılsaq bwl päleden esen-aman.
Omar Raqış wlı
(Öleñ men suret «Qıtaydağı qazaq töreler şejiresi»-nen alındı)
….
Omar Raqış wlı kerey eline 1935-1941 jıldarı ükirday bolğan(17 mıñnan astam adam), el işine altı jañaşa mektep aşıp eldi sauattandıruğa ülken üles qosqan edi. Oğan 1941-jılı şığarılğan ükim: «Altaydağı Şäripqanmen (ekeui atalas tuıs) astasıp Sovet odağımen kontrabanda jürgizip kommunizmdi ügittegen, şegeradan jasırın qaru jaraq kirgizip eldi qarulandırıp kerey azamattarın ükimetti audaruğa jeliktirdi, Sauandağı Şömişbaymen( Qamza Wşar wlınıñ äkesi) astasıp el büldirdi…»- bolğan eken. Bwğan qarağanda Maylı-Jäyir elindede qıtay biligine qarsı qozğalıs dayındığı bolğanı bayqaladı. Şıñ Şısay biligi däuirende jer-jerde twtqındalğan qazaq, wyğırlar jane özge wlttar sanı neşe jüz mıñğa jetip 70-80 mıñı öltirilgen. Onıñ işinde Keñester odağınan bas sauğalap kelgen alaş ziyalılarıda köp bolğan, olardı anıqtau, tergeuge Keñester odağınan kelgen KGB jansızdarı jwmıs istedi.
1939-jıldıñ soñı jappay qazaqtardan qaru jinau nauqanımende äygili boldı. 1934-1941 jıldarı Şıñ Şısay Keñester odağımen dostıq sayasat jürgizdi(is jüzinde sovettiñ bir provinciyası bolıp qaldı), ol uaqıtta köptegen jañaşa mektepter aşılıp sauattılıq arttı, köptegen Tarbağatay qazaqtarı Almatı, Taşkent qalalarında oqıdı. Köptegen kender aşılıp(sonıñ bi Maytau mwnay keni), tas joldar salındı, poçta, telegraf jelileri qwrıldı, qazaq tilinde gazet jurnaldar jarıq kördi.
1934-1944 Şıñjañ gubernatorı-Şıñ Şısay
Osı barısta Keñester odağınıñ ekonomikalıq ıqpalı artıp, keñestik tovarlarğa iek artu qwbılısı jappay közge şalındı. Oqu-ağartu arqılı aşıq oylı, ziyalı qazaq azamattarı jetilip şıqtı. Bwlay boluına Qazaqstannan kelgen azamattardıñ äsirese «Alaş orda» ziyalılarınıñ ıqpalında basa ayta ketuge tura keledi, sonıñ biri retinde «Şwbartau köterilisi» kezinde auğan ziyalı azamattardıñ biri Näriman Jabağıtay wlı jane Ospan batırdıñ keñesşisi Ğabbas müftidi aytuğa boladı.
1940 –jılı Şıñ Şısay äskeriniñ zorlığımen qorlığına şıdamağan Altay qazaqtarı Esimqan, Irısqan, Ospan batırlardıñ bastauında köterilis jasadı. Jeti ayğa sozılğan soğıs arqılı Qıtay ükimetimen kelissözge qol jetkizip uaqıtşa toqtadı. Biraq arada köp ötpey Qalel Täyji, Süleymen batır bastap qazaqtar tağıda köterilis jasadıı, üytkeni kelissözdegi şarttardıñ deni ayaqsız qalıp adam wstau qayta bastalğan edi. Bwl köterilis jeñiske jetpeginimen sönip qalmadı, Ospan batır onı batıl jalğastırıp 1944-jılı biik örege köterdi, 1945-jılı küzde «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik uaqıtşa ükimeti» in qwrıp Köktoğay, Şiñgil audandarın aldı, bwl qozğalısqa Moñğoliya kömek berip 300 den asa qarulı qazaq(bwlardı Qalqabay Orın wlı, Qabilar bastap kelgen) tağı mıñnan astam türli qarular berdi.
Ospan batır jane Altay qazaq qarulı küşteri
1944-jıldıñ tamız ayında İleniñ Nılqı dep atalatın taulı audanında Äkbar Esbosınwlı, Seyt Körpebaywlı bastağan qarulı top payda bolıp 800 adamnan astıda bir mezet audan qalaşığın basıp aldı.
Osı uaqıttarda 1941-1944 jıldarı Tarbağatay öñirinde tağıda köptegen azamattar qolğa alındı, solardıñ qatarında jazuşı Qajığwmar Şabdan wlı, etnograf Jağıda Babalıq wlı, Balqaş Bapinda bar edi. Şäueşek qalasında Dubek Şalğınbay wlı bastağan qazaq azamattarı «Jauınger gruppa» qwrdı, onıñ köbi Şäueşektegi gimnaziya oquşıları edi. Olar Tarbağataydıñ jer-jerinde wlt-azattıqqa ügitteytin köptegen äreketter jasadı, desede wyımnıñ köp müşeleri qıtay ükimeti jağınan qolğa alındı.
Keñester odağında töteşe jazumen şıqqan «qazaq eli»jurnalı. Üş aymaqqa keñ tarağan wlttıq oyanuğa üles qosqan jurnalı bolğan.
Aymaq turalı:
Tarbağatayaymağına ol kezde Şäueşek, Dörbiljin, Şağantoğay, Qobıq tört audan qarağan(Şihumen Sauan 1945-jılı qosıldı).Halıq sanı 170mıñday bolıp, onıñ 100 mıñnan artığın qazaq wstaytın. Özge moñğol 20mıñ, qıtay 26-27 mıñ, wyğır 10mınday bolğan, onan özge orıs, tatar, dwñğan, tatar, dağwr wlttarı bolğan.(Üş aymaq töñkerisi tarihı. 141-bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j )
Qazirgi Tarbağataya aymağı
Maylı tauındağı azattıq küres
Tarbağatay aymağındağı wlt-azattıq küres eki jerde payda boldı biri Maylı tauında, endi biri Erenqabırğa tauında twtandı.
Maylı partizandarı turalı derekterde bılay delingen:
«Tarbağatay aymağınıñ batıs oñtüstik öñirindegi taulı rayondarda qazaq malşıları partizandar otriyadın wyımdastırıp, Bwrataladağı Moñğol attı äskerler batalionınıñ kömegimen olar 200 adamğa köbeyip Şağantoğaydıñ Wzınbwlaq degen jerinde gomindañ äskeri bölimderimen soğıstı. 6-aydıñ 16-küni olar 300 adamğa köbeyip «Maylı partizandar otriyadı» bolıp qwrılıp Nwrsapa Seytjanwlı mer Qali Qizamadenwlı jauaptı boldı. Olar Tolı,Şağantoğay öñirinde belsendi qimıl jasap gomindañ äskerleri men saqşılarına soqqı berdi»(Üş aymaq töñkerisi tarihı.142-143 bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j)
Suret. Nwrsapa Seytjanwlı, Qali Qizamadenwlı
Osı üş aymaqtağı wlt-azattıq kürestiñ kuägeri äri qatardağı jauıngeri bolğan Qojay Doqaswlı öziniñ «Otqa oranğan jıldar» kitabında Maylı partizandarı turalı bılay mälimet keltiredi:
«Gomindañğa qarsı oqtı twñğış ret Altayda Esimqan, Nılqınıñ Lastay tauında Äkbar Esbosın wlı, Erenqabırğada Nwrpay, Maylı-Jäyirda Baykenje, Nwrsapa Seytjandar attı…Besinşi ülken top Tolı partizandarı. Nwrsapa, Qaysa, Baykenjeler bastağan 200 adam».(Otqa oranğan jıldar. Qojay Doqas wlı. 6-8 better.Wlttar baspası. Pekin. 2001)
Ospannıñ batırı bolğan Nwrğojay öz esteliginde bılay deydi:« Tarbağatay qozğalısında Qalibek tobın basşılıqqa aldıq, Nwrsapa batır jäyindada estigen edim, biraq bwlardı äñgimelemedim, üytkeni qozğalıs basşısı Qalibek äli tiri bolğandıqtan ol turalı özi ayta jatar…».
Maylıda küres endi bastalğan kezde İle öñiri negizinen azat bolğan edi, İleniñ şığıs audandarı qazaqtı negiz etken audandar bolıp, osı audandağı malşılarğa «On mıñ at» salığı tüsken bolatın, bwl Nılqı köterilisine äkelip soqqan bilte boldı. Qazaqtı negiz etken, qosımşa wyğır, moñğol, orıstarda bar partizandar barğan sayın küşeydi, olardı basu üşin Qwlja qalasındağı qıtay äskeriniñ köbin şığıstağı taularğa jiberip bastıqtıru kerek boldı, osı kezde Qwljadağı qıtay äskeri azayğan qolaylı sätti paydalanğan Keñes jansızdarı şegaradan mıñdap ötip bwqaraşa kiinip Qwljağa kirdi. Olar Nılqıdağı partizandardı kömekke şaqırdı, partizandar bir böligi jaudı aynaldıra twruğa qaldırıp negizgi böligi jasırın türde Qwljağa attandı. Bwl strategiyanı Almatıdağı Beliya basqardı, Qwlja şayqasında Keñestik äskerlerge(negizi orıstarmen tatarlar) Aleksandrov qolbasşılıq etti. Qala alındı, biraq qazaq partizan qolbasıları Äkbar men Seyt birdey qaza boldı.
Äkbar Esbosınwlı
Almatıda aldın ala dayındalğan «Şığıs Türkistan respublikası» ertesi-aq Qwljada qwrılıp Älihan töre degen özbek prezident bolıp şığa keldi, ükimette 16 jora bolıp tek Äbilqayır töre ğana qazaq boldı, 8 jora wyğırdan qoyıldı. bwl 12.11.1944 jılı bolğan oqiğa edi. İlede 450mıñ halıqtıñ qaq jarımı qazaq bolğaeına, İledegi jerlik qarulı küştiñde köbi qazaq bolğanına qaramastan Keñester odağınıñ küşimen qazaq jerine qazaqtıñ küşimen qazaq emes quırşaq ükimet ornadı.
KGB generalı Beliya, Şığıs Türkistan operaciyasınıñ bas qolbasşısı.
Qwljada Şığıs Türkistan respublikasınıñ qwrılu saltı
ŞTR dıñ is jüzindik basşısı Iganov.
ŞTR prezidenti Älihan töre(özbek)
Tarbağataydağı kölemi ülkenirek azattıq qozğalıstıñ Maylı tauında bastaluınıñ birneşe sebepteri bar:
- Maylı tauı şet rayon, qala-qalaşıqtardan alıs, äri taulı, adırlı bolıp jer jağıdayı kürdeli. Tolı audanına qarağanımen ol kezde Tolı audanı qwrılmağan bolıp Dörbiljin audanına qarağan, Dörbiljin qalaşığı tım alısta, äskerler kelgenimen jer sırın bilmeydi.
- Maylınıñ bir şeti Qazaqstanmen tiip jatadı, ol şegarada Keñestiñ Qızılqayıñ şegara qarauılı bar. Keñester odağı ol kezde İledegi wlt-azattıq qozğalıstı bar küşpen qoldap jatqan kez, Maylı taudağı qazaqtarğa osı qarauıl arqılı qaru jetkizip otırdı.
- Maylıdağı jäntekey ruınıñ batırı köben Mwqıwlınan bastap osındağı eldiñ 80 nen asa azamatı Mançjur imperiyası kezinde şegara küzetetin jasaq qatarına alınğan. 1920-1933 jıldarıda qıtay ükimeti osı şegara jasaqtarın saqtap qalıp köbenniñ wlı Sälimjanğa 80 qarulı azamattı qarulandırıp äsker qatarında wstauına erik bergen, sol üşin 1939-1944 ke deyin ol äskerlerdiñ qaruı jiıp alınğanımen jasırıp qalğan qarular bar, mıltıq ata alatın azamattar köp boldı.
- Maylınıñ oñtüstigi Bwratalamen şektesedi, ol kezde Bwratala İlege qaraytın, İledegi qozğalıs jeñisterge jetip Bwratalada qıtay äskeri az bolğandıqtan qarulı qozğalısqa qolaylı boldı.
- Maylınıñ jan jağında Täñirtau men Barlıqtıñ qiın şatqaldarı bar, oñtüstigi men şığısında Joñğar jazığı bolıp añ köp boladı, ondağı azamattarda añ atuğa maşıqqan mergen jigitter köp boldı.
Maylıdağı wlt-azattıq küres turalı osı kürestiñ kuägeri äri qatısuşısı Aytqazı Tüytekwlı«Maylı partizandarı» degen tarihi derekti esse jazğan, negizi oqiğa barısın osı şığarmadağı derekter boyınşa berudi jön kördik.
Osınday tiimdilikterdiñ arqasında 1944-jıldıñ soñında Maylı eli köteliiske şığa bastadı, alğaşqı äreketti jäntekeydiñ atantay ruınıñ azamattarı bastadı, olar Äbilmäjin Serikbaywlı, Ahımetqan Esbay wlı(molqı), Qamal, Qabışan bastağan top edi, olar aşıq qarulı top qwrıp şegarağa jaqın qiın jerlerge barıp äskeri maşıq ötkizedi, Qızılqayıñ arqılı jılqı ötkizip qaru satıp aladı. Keyin jansızdardıñ sırdı aşıp qoyuına baylanıstı top müşeleri jappay quğındalıp qolğa tüsedi, olardıñ üy-işin Şäueşekke aparıp qamaydı, aqırı köp azamattar amalsız elge qaytadı, Qamal, Qabışandar Şäueşekke aparılıp tergelip Ürimjige apara jatqan jolda olar qulıqtarın asırıp özderin aydap kele jatqan äskerlerdi baylap, qaruın tartıp alıp qaşıp ketedi. Äbilmäjindi aylamen qolğa tüsirgen qıtay äskeri Ürimjige aydap aparıp keskilep öltiredi. Onıñ wstalğanı bir aptadan keyin belgili bolğandıqtan arttan quğandar jete almay elge qaytıp keledi.
Äbilmäjin bastağan top äreketi sätsiz bolğanımen küres toqtap qalmadı, küresti endi Jäntekeydiñ barqı ruınıñ azamatı Nwrsapa Seyitjan wlı bastadı. Nwrsapa Maylı , Jäyir, Barlıq tauların mekendegen kerey, nayman, uaq azamattarınıñ sorpa betine şığarların iriktep är ruğa birden basşı saylap jasırın top qwradı, osı top jetekşileri mına azamattar eken:
1- top . Barqı –jantas, bastıq –Nwrsapa, orınbasarı-Jaqıpjan, Biläl, jer atı –Qaraşoqı.
2- top . Atantay ruı, Bastıq Qaseyin qajı, Şettikbay batır, Ahımetqan(molqı), jer atı- Aqsay.
3- top. Qaraqas ruı, Basşı Qali Qizamadenwlı, Mwsajan Asan, jer atı- Düysenbay dürin.
4- top. Nayman teristañbalı, wlı jüz şanışqılı. Bastıq- Aqpanbek, Manap, Nwrmwhamet, Äuşey. Jer atı-Suır aytaq sayı.
5- Top. Barqı, aqsarı(aşamaylı kerey), bastıq-Qaysa batır, jer atı- Aqqoytas.
6- top. Jädik, bastıq- Majan, Bodambay, Ürkenbay, jer atı- Tañbalı.
7- Top. Şeruşi, Bastıq – Ahat Käribay, Dolda, Jwmatay, jer atı –Qarakemer, Aqtwmsıq.
8- Top. Jastaban, bastıqtarı-Kökebay, Qıdırmolla, Qwdaybergen. Jer atı- Qara adır.
9- Top. Botaqara, bastığı- Mwqay, Qanapiya, Twrsınbay. Jer atı-Äñgirti.
10- Top, esirgep, barqı-bögenbay, bastığı- Şaldan, Ğalımğazı, jer atı- Şalğay.
11- Top, atantay, şıbarayğır. Bastığı-Botay Ibıray wlı, Aytan, Bazarbek, jer atı- Köpsüyek.
12- Top, merkit, bastığı- Qali Şora wlı, jer atı-Aşa tolağay.
13- Top. Jaña uaq, bastığı- Qiyarstan, jer atı-Aqtas, Arşatı.(Nwrsapa Seytjan wlı. Wrpağıma. 69-70 bet. Forma plyus baspası. Qarağandı. 2019j)
Osı auqımdı top barlığı birigip twtas qimılday almadı, 1944- jılı Şıñ Şısay bilikten ketip orınına U Jwñşin keldi, ol bir bölim adamdardı türmeden bosatıp, eldi aldauğa kiristi, ügitşiler otriyadın elge jiberip astıq, kezdeme, şay tarattı. Sonımen qatar Dörbiljinge jaqın Jäyir tauındağı el arasına äsker , saqşı jiberdi. Tağı Maylıdağı eldi Jäyirğa köşuin, simağandar Orqaşarğa kelip jäylauin bwyırdı, osığan oray el ekige jarıldı, şeruşi, töre ruları negizinen tağı bir bölim uaqtar, özge rulardanda aytalıq jantastardıñ da birazı Jäyirda qaluğa mäjbür boldı, al jastaban ruı tügeldey, atantay ruı 1/3 i Barlıq tauında qaldı, desede Maylığa köşkender sanı qalğan eki taudan köp boldı, bwl ondağı eldiñ qıtay ükimetinen tübegeyli bet bwrğandığınıñ belgisi edi. Olar tınış jatpay Altay men İledegi qozğalıstar turılı habarlar alıp twradı.
Soğıs otı twtandı
Qıtay ükimetinen irge ayırğannan keyin Maylıdağı el qiındıqpen qıstı ötkizdide 1945-jılı köktemde resimi soğıs bastadı, Qaysa batır, Mwsajandardı İlede ornıqqan «Şığıs Türkistan» ükimetinen kömek swrauğa attardırdı, osıdan köp ötpey Keñestik äskeri aqılşı Baykenje Oraqwlı Maylığa keldi. Sonımen qatar köterilisşiler Qızılqayıñ şegara beketindegi Keñes azamatı Sansızbay Iiswlı arqılı qaru aldıradı. Sansızbay alğaş barğan azamattarğa 8 germanka berip qaytaradı äri olarğa: «Kerey eldiñ serkesi»- deuşi edi, serkelikteriñdi körsetip Tarbağatay elin azattıqqa bastañdar!- dep sälem aytadı. Bwl Sansızbay 1932-1933 jıldarı Keñester odağınıñ arnayı qızımetimen Şıñjañdağı qazaqtarğa jiberilgen tört tüyindi adamnıñ biri edi, İlege Fatih barsa, Barkölge Abay barğan edi. Sansızbay Maylıdağı tört mıqtı äulettiñ biri Käribay auılınıñ qızı – Qapipağa üylen edi, sonımen qatar Nwrsapalarda osı Sansızbay auılı bayğanalarmen qwdandalı bolğan. Tarbağatay el basılarınñ az qolğa alınuınada osı Sansızbay äser etken, onı joğarıda öz qaynağası Äbdeşke jasırın sälem ayttırıp: « Ürimjige barmasın, barsa qaytpaytın qaterli sapar!»- dep eskertuinen bayqauğa boladı, ol 1941 ge deyin Tarbağatay aymaqtıq saqşıda istegen(ol ğana emes özgede köptegen keñestik azamattar bolğan), 1941-jılı Şıñ Şısay Keñester odağımen at kekilin kesisip, Keñes azamattarın quğınday bastağanda jasırın qaytıp ketedide, 1945- jılı Tarbağatay twtas azat bolğanda aymaqtıq işki isterdiñ orınbasarı boladı. Demek osı qozğalısqa Keñester odağı qoldau bildirgen, Sansızbay Şäueşek giminaziyasındağı oquşılardıda attanısqa keltiruge adam jiberedi, tuıstarın jasırın Dörbiljin eline jiberip köteriliske adam tarta bastaydı.
Sansızbay Iiswlı
Aqırı köterilisşiler bas qosıp kökqasqa tayğa bata jasap qoldarın qanğa batırıp sert beredi, top bastığı Nwrsapa Seyitjanwlı , orınbasarı Qali Qizamadenwlı, atoyşı 70 jastağı Şettikbay batır boladı.
Şajıdağa atıs. Maylı tauınıñ oñtüstik jağında ornalasqan Şajı degen jerde Gomindañ qıtay ükimetiniñ policiya ştabi bolıp 50 den asa äsker twratın, köterilisşiler soğıstı osılarmen qaqtığısu arqılı bastadı. Köterilisşiler jalğannan hal swrağan bolıp äskerlerge qoy äkelip olardıñ jäyin barlap qaytadı. Kelesi küni osı mañdı 100 den asa köterilisşi qorşap aladı, olarğa Nwrsapa basşı boladı. Aldımen keş bata ştaptıñ janınan ağıp ötetin özenge ötirik su almaq bolıp eki mıqtı azamat kelip eki jau äskerin wrıp jığıp qaruın tartıp aladıda atıs sodan bastaladı, köterilisşilerde qaru sanı 20 dan aspaydı, onı Nwrsapa Älibek, Qaly siyaqtı mergen azamattarğa ülestirip beredi, Şettikbay qaratamaq nayza alsa, özge azamattar şoqparmen qarulanadı. Atıs tün boyı jalğasadı, tañ ata jau jaqtıñ mıltıq üni öşedi, süytse qulığın asırğan jau äskeri özen suı arqılı birtindep , tünimen eñbektep qaşqan eken, 5-6 adamı ölgende onnan asa qaruı qalıptı.
Bayınşoqı soğısı. Maylı tauınıñ soltüstik betkeyinde Bayınşoqı degen biik şoqı bar. Osı strategialıq orınğa eki jaq talasadı, şoqına alğan jaq ırıqtı orınğa ötip Maylı-Barlıqtıñ birtalay jerin baqılap körip otıratın edi. Jau armiyasınan 70-80 adam osı şoqığa qaray bettegenin barlauşılardan estip bilgen Nwrsapa bastağan 200 den astam adam şoqığa qaray betteydi, tayağan kezde jau äldeqaşan kelip şoqı basına pulemetin endi ornatqalı jatıptı, köterilisşiler jaudı qorşap jappay atıs bastap şoqığa qaray ilgerileydi, soğıs qızğan kezde Bwratala azat bolıp sol jaqtan Toqtı Älimov degen otriyad bastığı bar 80 wyğır soğısqa kelip qatısadı, olar kollektiv janaza şığanğan soñ soğısqa aralasadı, soğıs jartı künge sozıladı, aqırı jau şoqıdan ayırıladı, pulemetşikti mergenderdiñ biri qadap atıp tüsiredi, şoqığa jappay lap qoyğan atısta Baykenjeniñ mañdayınan oq tiip qaza boladı. Wyğır partizannan biri oqqa wşadı, köterilisşiler jaudı jeñip 40 qa juıq adamın atıp öltiredi. 50 den asa qaru olja aladı, qalğan jau qaşıp ketedi. Bir mergen azamattıñ şäşi qasqalanıp qalıptı süytse oq janap ötken eken, ol özi: «Bağana atısıp jatqanda basım şım ete qalıp tımağım wşıp ketken edi, süytsem oq eken ğoy»- dep külipti, otırğandar: «qırıq jıl qırğın bolsada ajaldı öledi» -degen ras eken desipti. Osı soğıstan keyin Maylı tauı qıtay äskerinen tazartıladı, endi Barlıqtağı eldi köşirip aludı josparlaydı.
Ayırdağı atıs. Ayır asuı barlıq tauınıñ Şağantoğay betinen Tolı betine qaray asatın asuı. Köterilisşiler Barlıq tauındağı jastaban, atantay ruın Maylığa köşirip alu üşin 100 den asa qarulı top attandıradı. Olar ondağı elge barıp ügit aytıp tügel derlik köşuge köndiredi. Köş asudan asa bere Da Şauie degen qıtay baydıñ qoyların böliske saladı. Osı sätte «Jau jetti! Attan!» salıp bir attı azamat keledi, ol Barlıqtağı mänbet eliniñ azamatı Nwrahımet eken, ol Şäueşekten köşken eldi şabuğa bir rota äsker jibergenin habarlaydı. Osılayşa eldi asırıp jibergen köterilisşiler asudan bekinis alıp tasalanadıda jaudıñ keluin kütip jatadı. Jau jüz qadamnan beri tayağanda qolbasşı Nwrsapanıñ : «atıñdar!»- degen bwyrığımen oq borap jau qırıla bastaydı, kötrilisşiler biikte bolğandıqtan ırıq bermeydi, älde –neşe sağatqa sozılğan soğısta 50 den asa jau äskeri ölip qalğanı qaşıp ketedi, belgili bir mergen qatar kele jatqan eki äskerdi bir oqpen atıp öltirse, şoqparşı bir azamat eñiske qaray şauıp 6-7 jau äskerin wrıp öltirgeni el auızında qaladı.
Wtı soğısı. Köterilisşiler Maylı tauın tolıq alğannan keyin Maylı men Jäyir arasındağı Ürimjige baratın maşina jolındağı Wtı qarauılın aludı közdeydi. Qarauılda 20-30 qıtay äskeri boladı, keybiri qıtay emes eken degen habar aladı. Köterilisşiler qarauıldı qorşap şabuılğa ötedi, neşe sağatqa sozılğan atısta jau jaqtıñ küşi azayğanı bayqaladı, köterilisşiler «Jänibek!»- dep wran salıp lap qoyıp bekiniske kire bastaydı, Şettikbay batır bekiniske aldımen jetip birneşe jaudı nayzalap öltirip esikten simay äreñ kirgende jaular onı mañdayınan atıp, naq maydanda erlikpen qaza boladı. Şanışqılı Ärin degen azamat onan keyin kirip birneşeuin jäyratsada özi auır jaralı boladı. Osılayşa Wtı qarauılı basıp alınıp 20 dan astam jau joyılıp qaruları oljalanadı, wyğır, qazaqtan birneşeui bar eken, olar qol köterip bağınadı. Osı kezde İleden şıqqan Leskin , Baydildä Doskenov bastağan keñestik jane jerlik orıstardan qwralğan, işinara qazaqtarıda bar «keñsay attı polk» keledi, olar köterilisşilermen qosılıp , jaralanğan Ärindi arnaulı maşinamen Qwljadağı äskeri dohtırhanağa aparıp emdetedi. Ärin auır jaralanğandıqtan neşe ay jatıp qaladı, onıñ auılda qalğan Mälik, Manap degen inilerine jazğan hatı keyin elge taraladı, onda:
Attarıñnan aynalayın Mälik, Manap,
Hat jazdım ekeuiñdi anıqtap ap,
Ağalarıñ soğısta jaralanıp,
Ketipti batır atım elge tarap.
Qwljada neşe ay boyı jatqanımda,
Hat jazuğa jaramadıñ eki qaraq… degen joldarı el esinde.
7-aydıñ basında Şığıs Türkistan wlttıq armiyası bas qolbasşı Palinov Leskmnniñ keñsay attı äsker 3-polkın, Erde Mıñievtıñ moñğol attı äsker batalionın, qorğauşılar batalionın bastap Säntay, Bwrataladan ötip Tarbağatay aymağına (Şihuğa) kirdi.
7-aydıñ ortasında olar (Keñsay attı polk) Wzınbwlaqta maylı partizandarımen birigip wlttıq armiya bas qolbasşılığınıñ Tarbağataydı azat etu jönindegi bwyrıqtı jariyaladı. Wlttıq Armiya men Maylı partizandarı aldımen Wzınbwlaq şoqısı men Üş qarasudı aldı, 7-aydıñ 15-küni Şağantoğay audanın aldı. Maylı partizandarı men moñğolattı äskeri batalionı Şihumen Şäueşekke baratın joldağı Wrımtal beket Wtını aldı.(Üş aymaq töñkerisi tarihı. 144-bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j)
Keñsay attıpolk komandirı-Fatey Ivanoviç Leskin
Keñester odağınıñ äskeri aqılşısı Baydildä Doskenov
Wtı alınğan soñ kötirilisşiler Jäyirdağı eldi qosıp alu üşin elşilikke jädik Bodambaydı jiberedi, artınan äsker bastap Qali batır(Qali Qizamadenwlı) baradı. Osınıñ aldında «qwyırşıq» atanğan bir top bandı( daqpırttarğa negizdelgende olar Ospannıñ batırı Jılqaydar bastağandar delinedi, biraq naq solarma emespe belgisiz, Keñestik jansızdardıñ arandatuı boluıda mümkin) Jäyirdağı eski uaqtı şauıp, köp mal aydap ketipti, Sasan degen kisi bastap birqanşa adamdı atıp ketipti, sonan keyin gomindañ qıtay ükimeti kerey ilgidayi şeruşi Äbdeşke 40 tan asa qwral bergen eken. Jäyirda ülken jiın bolıp aqırğı şeşim qıtay biliginen qol üzu bolıp el twtasımen Maylığa bettep köşedi, Bäyge töbe degen jerde jeñis toyı toylanadı. Toydan keyin Maylı partizandarı 700 adamnan astıda kerey azamattarın negiz etken «Tarbağatay 6-attı polk» qwrıldı.
24-küni wlttıq armiya Keñsay attı äsker 3- polkı Jamatığa barıp onda maylı partizandarımen birigip Köldeneñge baruğa, qalğan bölimderin dereu Tolığa şabuıl jasauğa büyırdı. 25-küni Keñsay attıplok pen Maylı partizandarı Dörbiljinnen kömekke kele jatqan jaudı Tolıda qorşauğa alıp qattı şayqasıp jaudı tügel joyıp Tolını aldı. Ol kezde Tolı(Moñğolşa ayna degen söz) bar joğı 40-50 üy ğana bar beket bolatın.
Şağantoğay audanı öñirinde Jağıda Babalıq wlı bastağan partizandardan 70-80 adam wyımdasıp Şağantoğaydı azat etuge at salıstı.Osı partizandar Maylı partizandarı, İleden kelgen wlttıq armiya birinip Şağantoğaydı azat etti.
Tarbağataydıñ özge audandarın azat etu soğıstarı
27-küni köterilisşiler men wlttıq armiya Sarğusındı alıp Dörbiljinge şabuılğa ötti. Wlttıq armiya Dörbiljin audan qalaşığına hat jazıp adam jiberip, ondağı gomindañ armmyasın tize büguge ündedi, olar bas tartqan soñ qalaşıqqa şabuılğa ötti. Borap twrğan zeñbirek oğı astında keñsay 3-attı polk 1-batalionını qalaşıqtıñ soltüstiginen, 2-batalionın oñtüstikten, 3-batalionı qalaşıqtıñ şığısınan swrapıl şabuılğa ötip nebarı tört sağat şayqasıp 29-küni tüsten keyin qalaşıq qorğanın bwzğan soñ wlttıq armiya qalaşıqtı basıp aldı äri Altaydan kele jatqan on äskeri avtomobildı qolğa tüsirdi.
Wlttıq armiya Dörbiljindi alğan soñ Şäueşekke attandı, ondağı qıtay äskerleri daralanıp, kömeksiz halde zäre-qwtı wştı. 7-aydıñ 29-küni wlttıq armiya aldıñğı bölimderi Şäueşektiñ oñtüstik qala mañına barıp, Dörbiljin audanınan tize bükken audan äkimi Jiyau Näyçıñ qatarlılardı qalağa jiberip tize büguge näsihattadı. Tarbağatay uälii Piñ Rwñ ädette halıqtıñ aqşa, mal-mülikin sorıp rahatqwmarlıqqa beriludi ğana biletin. Ol Dörbiljinniñ qoldan ketken habarın esti sala es-aqıldan adastı. Ol dereu armiya, ükimet organdarın jinap jiın aşsada pikir birligine kele almadı. Ol Şäueşektegi Sovet odağı konsulına adam jiberip şegaradan ötip panalaudı swradı. Sovet jaq tek qaru-jaraqtarın tügel tapsırğan soñ ğana ötuine rwhsat berdi. 30-küni wlttıq armiya Şäueşekti qorşauğa aldı. Sol küni tünde Piñ Rwñ qaladağı mänsaptılar, oficerler, äskerler jane qıtay bwqarasınan jiını 1400 dey adamdı bastap Baqtı arqılı Sovet odağına qaşıp ötti. 31-küni Şäueşek azat boldı. Wlttıq armiya men Maylı partizandarı Tolı, Şağantoğay, Dörbiljin, Şäueşekti azat etu barısında jaudıñ eki polk äskerin joydı, oljağa tüsken qarularmen qosının qarulandırdı.
Wlttıq armiya Tarbağataydağı eginşiler men malşılardan äsker alıp wlttıq armiyağa qabıldadı. 8-aydıñ 10-küni wlttıq armiya qolbasşılığı ştabı bwyrıq tüsirip Maylı partizandarınan «Tarbağatay 6-attı polk»tı qwrdı. Tağı «Dörbiljin 4-attı polk» qwrıldı, olar keñsay attı äsker polkimen birigip attı brigadağa aynalıp sanı 2400 den astı. Olardan bir bölim küşti şığarıp Şihuğa şabuıl jasada, endi negizgi küş Qobıqqa şabuıl jasadı.(Üş aymaq töñkerisi tarihı. 145-146-better.Wlttar baspası. Pekin. 2000j)
Şäueşek azat bolğankezde wltarmiya Şäueşekte. 1945-jıl, qazan ayı.
Qobıq partizandarı jane Qobıqtıñ azat etilui
Qobıqsarı audanı 1771-jılı şığısqa köşken Edil qalmaqtarı yağni twrğwttardıñ wrpaqtarı şoğırlı qonıstanğan jerlerdiñ biri, desede 1916-1933 jıldarı Şığıs Qazaqstan jerinen auıp kelgen neşe mıñ qazaqta bar edi.
Zwñğwrup 1944-jılı jazda Qobıqtağı moñğol-qazaqtan 200 azamattı attanısqa keltirip Moñğoliyağa barıp kömek aldı äri äskeri maşıq ötkizdi. Qazaq azamattarına Mäulitqan Nwğımanwlı, Ağıbay Mäsälimwlı basşı boldı. Olar qayta aynalıp kelip Qobıqqa şabuılğa ötti, biraq Jemeneymen Qobıqtan 900 äsker eki jaqtan qıspaqqa alğan soñ amalsız Sovet şegarasına ötip ketti. 1945-jılı jazda Leskin men Doskenovtıñ bastauında keñsay attı polk kelgen soñ Qobıqqa şabuıl jasap segiz kün soğısıp 15-tamızda Qobıqtı basıp aldı, 200 jaudıñ jüzin atıp öltirdi. 14 qazaq, 9 moñğol jauınger, bir orıs äyel qaza taptı(Qojay Doqaswlı. Otqa oranğan jıldar. 184-185 better )
Tarbağatay jerinde qazaq, moñğoldan özge bir böläm orıstarda qarulı äreketter jasadı. Şiyauguayda Eminov, Diniskov bastağan orıs partizandarı, Şäueşekte Riyapov bastağan orıs partizandarı bolğan. 9-aydıñ 18-küni Diniskov Sauan qalaşığın bir mezet basıp alğan.
Tarbağataydağı qarulı küşter
Tarbağatay aymağı tolıq azat bolğannan keyin ondağı qazaqtardı negiz etken qarulı küşter wyımdastırıldı.
Qojay Doqaswlınıñ aytuınşa:
«Dörbiljin 4-attı polk, komandiri Aytuğan(qazaq), orınbasarı YUsupov(tatar), sayasi komicsar Ahımetşaev, jiını 1200 adam.
Tarbağatay 6-attı polk, orını Şıhızı(Tasırqay), komandiri: Qaysa Düysenbekov. Orınbasarı Qaysa Jwmıkewlı. Sayasi komicsar Äbdrahman Orken wlı, ştap bastığı Samu Säbitov(ol Şepeyzini alu soğısında qaza bolıp orınına Nwrlan Bögenbayev tağayındaldı), ştap bastığınıñ orınbasarı Jağıda Babalıqov.1200 adam.
Jağıda Babalıqwlı
Sauan 7-attı polk, komandiri Qazıqan Manasbaev, sayasi komicsar Särsenbek Äbişwlı(Qojay Doqaswlı. Otqa oranğan jıldar. 10-11 better)
Bwndağı Düysenbekov, Bögenbayev, Säbitov, Örkenwlı qatarlı polk bastıqtarı negizi tügel Keñester odağınan kelgen äskeri adamdar edi, bwl twtas sol kezdegi Şığıs Türkistan ükimeti men armiyasındağı qalıptı qwbılıs bolğan, äskeri kiimi, dohtırhanası, auır qaruları, finans, ekonomika, ken salası qatarlı organdardıñ bastıqtarı men aqılşıları derlik Keñester odağınan kelgen är wlt ökilderi boldı, Keñester odağınıñ är saladağı ıqpalı öte zor edi, desede 1940-1950 jıldardağı osı,Keñester odağınan Şıñjañğa kelgen azamattardıñ deniniñ wlttıq közqarası jaqsı bolğan, ol turalı Qasen Ör Altay öz esteliginde:
«Äkem Tarbağatay 6-polktiñ basşıları Qaysamen jaqsı qatınasta boldı, olardı qazaqşıl bilimdi azamattar, ätteñ orısqa qor boldı ğoy-dep aytıp otıratın deydi. Qaysada Qalibekke: Mına orıstar är iste özinen asıp istemeseñ seni adam qwrlı körmeydi…»-dep bayandaydı.
8-aydıñ 11-küni wlttıq armiyadan 600 dey adamı Sovet odağınıñ äskeri aqılşısı Bäydildä Doskenovtıñ bastauında Qobıqqa jetip 8-aydıñ 22-küni Qobıqtı azat etti.(Üş aymaq töñkerisi tarihı. 147-bet. Wlttar baspası. Pekin.2000j) Osıdan keyin keñsay attı äsker polki Altayğa attandı. Bwdan bayqaytınımız keñsay attı polki twtas üş aymaqta äreket jasağan, äsirese Tarbağatay men Altayda köbirek soğısqan, osı öñirde Şığıs Türkistan ükimeti ornauına üles qosqan, äri Keñeske beyim adamdarmen Keñestik agentterdi bilikke qoyıp otırğan. Keñsay attı polk Altayğa barğanda Altay jeri negizi azat bolıp tek Sarsümbe men Buırşın qalaşığında qıtay äskeri bolğan, Buırşındağı bir batalion äskerge Altay qazaq qarulı küşteri men keñsay attı polk şabuıldap oñay aladı, köp şığın bolmaydı, al Sarsümbe soğıssız alınadı, osı kezde Ospan batır Köktoğayda edi, oğan habar bermesten osı polk jane Qwljadan kelgen ŞTR basşıları Altay aymağınıñ ŞTR dıñ bir böligi ekenin jariyalap, äkimşilik mekemelerdi qwrıp onıñ jarımınan köbine özge wlttar men Keñester odağınıñ adamdarın qoyıp ülgeredide ŞTR dan bwrın qwrılğan Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti müşelerimen, qarulı küş jetekşilerin bilikten qağalı, Doskenov Köktoğayğa barıp Ospan batırmen jolığadı äri onı Sarsümbege köşirip äkeledi, Ospandı Altay äkimi etedi, biraq eşkimge sözi ötpeytin jağıdayda boladı. Sonımen Ospan bastağan «Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti» küşin joyadı, Ospan qarulı küşteri 5000ğa juıq edi, endigi jerde olarğa barlıq qaruların tapsıru bwyırıladı, osılayşa Ospan ŞTR ükimetine senbey, olarğa narazı boladı, bwl jartı jıl ötpey aşıq qarsılıqqa wlasadı.
Erenqabırğa köterilisi
Erenqabırğadağı Şihu men sauan audandarı ol kezderi Ürimjige qaraaytının ayttıq, Qwljadağı «Şığıs Türkistan» ükimeti Ürimjiden İlemen Tarbağatayğa baratın kölik joldarın, telefon sımdarın üzip jau äskeriniñ şabuıl jolın kesu üşin osı öñirdegi qazaqtardı attanısqa keltirudi közdeydi, bwl mañızdı strategiyalıq mänge ie edi.
Qalibek Rayımbekwlı
Takıman batır
1940-Jıldarı qolğa alınğan Qalibek bosatılıp Qızılözen men Qorqıs arasındağı eldiñ bastığı bolğan edi. Osı kezderi (1945-jıldıñ bası) İle öñiri negizinen azat bolğan edi, İlege Ürimjiden keletin qıtay äskeriniñ jolı däl osı Sauanmen Şihudı, Jıñdı basıp ötedi, onda tasımal joldarımen, telefon sımdarı bar, Tarbağatay, Şihu, Jıñ äli qıtay äskeriniñ qolında olardıñ Ürimjimen ara qatınasın üzu üşin Sauan eli küreske şığıp Şığıs Türkistan ükimetine ötui kerek edi, osı maqsatta Keñester odağınan kelgen Qazıqan Manasbaev bastağan 400 Keñes äskeri(işinde İlelik qazaqtarda bar) Sauan mañına jiberiledi, olar tasımal jolınıñ tüyini Anjıqay köpirin bwzbaq bolğan. Qalibekte qıtay ükimeti eldi qorğa dep bergen onşaqtı mıltıq qana bar bolatın.
Sauan mañındağı Maytau mwnay kenin küzetetin 80 adamdıq wyğır rotasınıñ bastığı Sopahwn köterilis jasap İlege ötpek bolıp jaralanğan äskerin uaq Nwrpay batırğa qaldırıp özderi ürke şeginedi, qua kelgen qıtay äskerimen Nwrpay jalğız atısıp qaza tabadı, onıñ üy işin qıtay äskeri tügel öltirip elge ses körsetpek boladı. Qalibek Manasqa jiınğa ketken kezde Täkiman, Balaqamzalar qıtay qorjalarına şabuıl jasap olardı auılımen qıradıda Qalibekti amalsız qıtayğa qarsı köteriliske şığuğa mäjbürleydi. Qalibek qaytıp kelgen soñ bolğan isti körip eldi jiıp aqıldasadı, soñında eldiñ köbi qıtay ükimetimen at kekilin kesisip köterilis bastauğa kelisedi, olar nahşbandi tarihatın näsihattauşı Bahauidin äulie qolday gör dep tilek tileydi. Takiman Maytaudan qaşqan wyğır äskerlerdiñ birin atıp öltirip toğızın twtqındap qaruların tartıp alğan eken, sonımen qolda bar mıltıq 21 ge jetedi. Bwl mıltıqtardı Qalibek mergen azamattarğa berip qalğan 300 azamatqa şoqpar dayındatıp qarulandıradı. Eldiñ köteriliske şıqqanın bilip basuğa kelgen 300 qıtay äskeri(pulemet, zeñbiregi bar) şabuılğa ötedi, atıs jartı künge jalğasadı, Qalibek qatarın molaytu üşin şığıs tau elimen batıstağı Sauan eline hat jazadı, özi qoldan Şığıs Türkistan ükimeti mörin jasatıp onı hattarğa basadı. Osı atısta jaudı jeñip şığadı, degenmen oq däri, qaru tapşı, sol üşin Qalibek Qamzanı Qwljadağı Şığıs Türkistan ükimetinen kömek swrauğa jiberedi. Ekinşi ret şabuılğa şıqqan qıtay äskeriniñ sanı 3000 şamalı adam eken, bwlar tek Qalibekpen soğısu üşin ğana kelmegen, Qalibekti jeñip onan batısqa Jıñ, Şihu, Bwratalağa barmaq. Osı qarası mol jaumen soğısta Mördiqan mergen U Jaujin degen qıtay äsker basın atıp tüsiredi. Keñaral, Abdulla qatarlı azamattar oqqa wşadı, el batısqa ığısa köşse, azamattar eldi qorğap jaudı tosa wrıs saldı. Däl osı kezde Qazıqan bastağan top yağni Şığıs Türkistan äskeri kömekke keledi, olar tağıda Anjıqay köpirin bwzuğa kelgen eken, osı kömektiñ arqasında jaudı tağı bir märte toytaradı. Osılayşa jaz boyı qıtay äskerimen üzdiksiz soğısıp twradı, küzge qaray Qalibek tobı Böritüñkeni aldı, osı soğısta jeti azamat qaza taptı, desede Ürimjiden şıqqan qıtay äskeriniñ 38 maşinasın qolğa tüsiredi, onda 1800 mıltıq bar edi. Osıdan köp wzamay Tarbağatay men İlege baratın qıtay äskeriniñ jolı men telefon, telegraf jüyesi kesildi. Sauan jeri tolıq azat bolıp Qalibek Sauan audanınıñ äkimi, Täkiman audandıq policiyanıñ bastığı boladı. Erenqabırğa köterilisi törit ayğa sozıldı, Qalibek bastağan qazaq azamattarı 1700 den asa qıtay äskerin atıp öltirip küreske eleuli üles qosadı.
Şihu soğısı
ŞTR dıñ üş aymağın qıtay äskerinen tazartu soğıstarınıñ işinde äygili soğıstarğa: Dabuswn soğısı(Altay jerinde bolıp 1500 den artıq jaudı joyğan), Ayranbaq soğısı(1300 den asa jaudı joyğan), Jıñ soğısı(900den asa jaudı atıp öltirgen), Şihu soğısın jatqızuğa boladı. Osı ülkendi-kişili soğıstarda wlttıq armiya jaudıñ 20 mıñan artıq äskerin joyğan.
8-Aydıñ 27-küni wlttıq armiya Şepeyzini qorşauğa aldı, Şepeyzibegi qıtay äskeri Şihuğa qaştı. 9-aydıñ 4-küni wlttıq armiya Şihuğa jalpı şabuıl jasadı. Soğısqa Sovet armiyasıda qatıstı, süydiñ1-jayau polk, Tarbağatay 6-attı polk, moñğol attı äskeri batalionı qatıstı. Qiyan-keski soğıs arqılı 5-küni 1-qorğanıs şebi talqandaldı. Biraq wlttıq armiya şığını auır boldı. 7-küni wlttıq armiya küşti şoğırlandırıp Sovet odağı wşaqtarınıñ kömegimen 2-qorğanıs şebin bwzdı. 8-Küni 3-qorğanıs şebin bwzıp Şihudı aldı. 1000 nan asa jaudı joyıp,mıñın twtqındadı,(Üş aymaq töñkerisi tarihı. 156-bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j)
Osı Şihu soğısına qatısqan Tarbağatay 6-attı polk alda jürip atoy salıp köp qwrbandıq beredi, jiını osı polkten 153 azamat qwrban boladı. Osı soğısqa qıtay jağınan altı mıñ, ŞTR jağınan tört mıñnan asa äsker soğısqa qatısqan eken.
Tarbağatay aymağı äkimşilikteriniñ qwrıluı
Şihumen Sauan alınıp Tarbağatay tolıq azat bolğan soñ onı «Şarqi Türkistan respublikası»nıñ bir bölegi dep jariyalap, Basbay Şolaqwlın äymaq uälii, Qasımahwn Sımayılov(wyğır) pen Sovettik aqılşı Mänsür Rozıevti orınbasar uäli etti. Äbilimit Hajiev(özbek) hatşı bolıp belgilendi. Azat bolğan Şihu, Sauan audandarı Tarbağatay aymağına qaraytın boladı. Keñester odağı ädeyi türde qazaq basım aymaqtıñ äkimşiligine sanı az wyğır, özbek wlttarın köptep qoyadı, sonımen qatar Keñester odağınıñ agentterine bastı äri naqtı wqıqtı wstatadı
Tarbağatay aymağınıñ Ortalığı Şäueşek azat bolğannan keyingi bwqaralıq jinalıs.1945-jıl. 7-qaraşa
Tarbağatay aymağınıñ äkimi-Basbay Şolaqwlı
Aymaqtıñ orınbasar äkimi Keñester odağınan kelgen özbek Älimjan Hakimbaev.
Tarbağatay aymağınıñ işki ister(KGB) basşısı Äbilez Rahımanov(Keñes odağınan)
8-aydıñ basınan bastap audandıq ükimetter qwrıldı, Ömärahwn (Wyğır) Şäueşek äkimi, Qaldıbay Qanapiyawlı Şağantoğay äkimi, Nwrsapa Seytjanwlı Dörbiljin äkimi, Näsiridin(wyğır) Şihu äkimi, Sauan äkimi Qalibek Rayımbekwlı(Qalibek Rayımbekwlı 1947-jıldıñ ayağında basım köp Sauan elin bastap Manasqa ötken soñ ien qalğan audanğa Säbit Buaqajı degen kisi äkim bolğan) Sauan äkimi boldı, Güñçıñ lama (moñğol) Qobıqsarı äkimi boldı.(Üş aymaq töñkerisi tarihı. 169-bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j).
Qaldıbay Qanapiyawlı
Äsili Tarbağatay aymağında Qobıqsarıdan özge barlıq audanda qazaq basım bolğan, Keñester odağı ädeyi aymaqtıñ ortalığı bolğan Şäueşekke wyğırdan äkim saylaydı, Şihudada qazaq basım edi, tipti Altaydıñ ortalığı Sarsümbegede wyğırdan äkim saylağan, bwl ŞTR ükimetinde qazaqtardıñ sayasi küş alıp ketuiniñ aldın alğan täsil bolğan.
Eki üyektenu däuirindegi kürester
YAlta konferenciyası
1945-jılı ekinşi dünie jüzilik soğıs ayaqtauğa jaqın qalğan sätte YAlta keñesi şartı boyınşa Moñğoliyanıñ täuelsizdik mäselesin qıtay moyındauğa mindetti boldı. Biraq onıñ esesine Keñester odağınan qıtaydıñ Mançjuriya men Şıñjañnıñ teritoriyalıq twtastığın moyındauın şart retinde ortağa qoydı. 1945-jılı qazan ayınan 1946- jıldıñ jaz aylarına deyin gomin qıtay ükimeti Keñester odağına köp ret ökil jiberip osı mäseleni talqıladı. Keñester odağı wlttıq armiyağa bwyrıq tüsirip Manas özeni boyında şep qwrıp bwyrıq kütudi bwyırdı. Ol kezde 150 km jerdegi Ürimji qalasında äskerde, qaruda, azıq-tülikte tapşı bolatın. Osınday tarihi oraydı jiberip aldı, mäsele ŞTR(Şığıs Türkistan respublikasını) armiyasınıñ basşıları deni Keñester odağınan kelgender edi.
Gomin qıtay prezidentiniñ wlı Jiyañ Jingo Maskeuge saparmen barğandağı suret.
Aqırı Keñester odağı Mançjuriyadağı tize bükken Japon armiyasınıñ 800 mıñ qaruı arqılı kommunistik qıtaylarğa bir jılda 1.2 million armiyası, 100 million halqı bar küşke ie etip Qıtaydı Amerikağa qarsı jartılay kommunistik jüyege aynaldırmaq boldı. Oğan qarsı Amerika qwramma ştattari gomin qıtay biligine qoldau bildirdi. Keñester odağı öziniñ Siberiyadağı teritoriyasına bolaşaqta qıtay qauıp töndiredi dep qarap eki memleket ara bir beldeulik el qwrudı josparlap Moñğoliyanı birikken wlttar wyımı tanığan el etip qwruğa müddeli boldı, «Şığıs Türkistan operaciyası» nıñ tüpki maqsatı, oğan Keñester odağınıñ bar küşpen kirisuiniñ sebebi osı bolatın. Osılayşa Şığıs Türkistan respublikası 12. 11.1944 qwrılğan bolsa 1946-jılı 6-aydıñ ortasında Keñester odağı jağınan tarih sahınasınan ketti.
Şığıs Türkistannıñ taratılğandığın habarlağan gazet
Demek Keñester odağı Tarbağatay, Altay, İledegi halıqtardıñ azattıq küresin öz müddesi üşin şeber paydalandıda maqsatına jetken soñ satıp ketti. 24. 08.1945 gomin qıtay ükimeti Moñğoliyanıñ täuelsizdigin moyındadı. Biraq Keñester odağı Soltüstik Qıtayda kommunisterdi küşeytu üşin uaqıttı soza berdi. Tamız ayınıñ soñınan bastalğan gomin qıtay ükimeti men kommunistik qıtaylar ara kelimsözder qazan ayınıñ 10-küni aqırlasıp eki jaq soğıspau kelisimine keldi. Osılayşa Keñester odağınığnıñ parmenimen Rahımjan Sabırqajı(Qaşqarlıq wyğır), Äbilqayır Rabatwlı (İle qazaqtarınıñ töresi), Ahımetjan Qasmi (Qazaqstan wyğırı) ŞTR ğa ökil bolır Ürimji qalasında Jañ Jıjwñ bastağan gomin qıtay ükimetimen kelissöz bastadı.
Äbilqayır, Rahımjan, Ahmetjan(Solda)
Kelissöz 1946-jılı 6-aydıñ 6-küni zorğa ayaqtaldı, bwğan Keñester odağı men Gomin qıtay biligi arasındağı sayasi kelispeuşilikter äser etip ädeyi uaqıttı sozğanın bayqauğa boladı. Osı aydıñ 18-küni Şıñjañ birikken ükimeti ornap oğan 25 jora müşe boldı, qazaqtan Ospan batır, Dälelqan Sügirbaev jane Tarbağataydan Sälis Ämirewlı (Dörbiljin audanınan) müşe boldı. Desede kelissöz paydası qazaqtardan göri wyğırlardıñ paydasına şeşildi, qıtaymen soğısqan üş aymaq halqınıñ 58% qazaq , 23% wyğır(deni İle aymağında) bola twra wyğırlarğa avtonomiya beru, ükimette wyğır tili qıtay tilimen qatar qoldanılu moyındaldı. Üş aymaq älide Keñester odağınıñ ıqpalında bola berdi, tek Keñestik äskerlermen aqılşılar eline qayıttıda wlttıq armiya 30 mıñnan(60% qazaq äskerler)14 mıñğa qısqartıldı. Şıñjañnıñ keyin avtonomiya boluına, İle qazaq avtonomiyalı oblısınıñ qwrıluında osı wlt azattıq kürestiñ mañızı zor boldı.
ŞTR wlttıq armiyası, joğarğı suret negizi Keñester odağınıñ äskerleri ekeni bayqaladı.
1946-jılı küzde gomin qıtay ükimeti men kommunistik qıtay ara işki soğıs bastaldı. Osı orayda Altayda Ospan batır üş aymaqtan bet bwrıp Keñester odağına qarsı şığıp soğıs bastadı, biraq küşi älsiz bolğandıqtan 3-4 mıñ adamımen Bäytik tauına qaray şegindi, Tarbağatay aymağınan däl Ospan batır siyaqtı üş aymaqqa, al nağında Keñester odağına qarsı küresken Sauan audanınıñ äkimi Qalibek Rayımbekwlı boldı. Ospan batır bet bwrğan kezde qarulı qarsılıqqa aşıq şıqpağanımen gomin qıtaymen ara jasırın kelisuler jiilegen. Qasan Ör Altay öz esteliginde:«Keñester odağı köp ret Qalibek äkimge silıqtar berip, halıq qaharmanı atağın bergen, tipti Tarbağatay aymağınıñ äkimi boluğada wsınıs jasağan». Gomi qıtay ükimeti Qwtıbi audanınıñ äkimi Orazbay Qaliwlı arqılı Qalibek jigitterinn 500 den asa qaru jetkizilgen, keyin mıñnan asqan.
1947-jılı Şıñjañ ölkelik keñestiñ 1-retki jiınına üş aymaqtan 35 adam qatıstı, onıñ 19 qazaq bolatın, Tarbağatay aymağınan segiz adam bolıp Nwrsapa, Öndirqandar ökil retinde qatıstı.
1946-jılı Ürimjide Amerika konsulı ornadı, olardıñ bastı maqsattarı Keñester odağınıñ atom bombasın jasauda şikizat közi Altaydıñ Köktoğayında ekenin bilip onıñ qazıluı men Keñester odağı jaqqa tasımaldanuına kedergi jasau boldı, sol sebepti olar gomin qıtay Şıñjañ biligi arqılı Ospan batırdı Keñester odağınıñ kenşilerine aydap saldı, qaqtığıs eki derjava arasına deyin jalğastı. Ospan jasaqtarı Altaydan şegingen soñ onıñ mıñnan asa jigiti qarulandırılıp äskeri maşıq jasadı. Anığında Altay qarulı küşteri Sanjınıñ şığıs tört audanındağı qazaqtardı özine qaratqan 1944-jıldıñ ayağınan bastap gomin qıtay biligimen ara qatınastar ornağan, Süleymen, Nwrqojaylardıñ bet bwruı osığan baylanıstı edi, Ospan auqımğa qarap basında ŞTR ğa ümit arttı, biraq Altayda äkim bolğan jartı jılda barlığınan habar tauıp közi jetken soñ tübegeyli bet bwradı.
Altaydağı Ospan büligine jauap retinde üş aymaq jaq Twrpan wyğırların jeliktirip bülik şığarttı. Osı Dürbeleñnen aman qalğan jüzden asa adam İlege bardı. Aqırı tamızdıñ 12-küni üş aymaq ökilderi Qwljağa qaytıp birikken ükimet ıdıradı. Osı twsta Qwramma ştattar men Keñester odağınıñ arası şielenise tüsti, al İşki qıtaydağı azamattıq soğısta eki imperiya biri gomin qıtayğa, biri kommunistik qıtayğa qaru berip bir-birimen qırqıstırdı. Endigi maydan osı wlt azattıq küresi bolğan üş aymaqtağı qazaqtar ara qırqısuğa äkeldi, gomin qıtay, Amerika jaqtağan Ospan batır, Qalibek bastağandarmen üş aymaqtıñ Keñester odağına adal toptarı qatınası şielenisti.
Altay, Tarbağataydağı soğıstar
1947-jılı Ospan batır mıñnan asa qarulı azamattarın Qapas Tirkeşwlına bastatıp Altayğa şabuılğa ötti. Olar Köktoğay, Şiñgil halqınıñ qoldauımen eki audandı basıp aldı, Qaraşora, Sarıbwlaq şayqasıeda üş aymaqtıñ Qobıq attı polkin negizinen joyıp jiberdi.(Bwl polk İle men Tarbağatay azamattarınan qwralğan, Qojay Doqas wlınıñ aytuınşa: Keñestik keri ügit arqılı Ör Altay elin bandı, qaraqşı sanap elge tizesin batırğan, sol sebepti oñay jeñilgen)Altay attı polktiñde talqanın şığarıp twtas Altaydı basıp alıp bir ay ielep twrdı.
Dälelqan, Nüsipqandar Tarbağatayğa kelip 4200 äsker jasaqtaydı(köbi 1946-jılı wlttıq armiya qısqarğanda qosınnan şegingender), Keñester odağınanda äskeri kömek aladı, Tarbağataydıñ är jerinde halıq, ükimet jılu jinap kömek beredi. Osılayşa 5 mıñnan asa äskermen Altayğa şabuıl jasap Ospan jasaqtarın Altaydan ığıstırdı, biraq Ör altaydıñ eki audanınan 20mıñğa juıq qazaq Boğda, Bäytikke köşip ketedi, bwl bastısı Keñester odağınıñ Köktoğaydan uran tasıp Semey-Kurçatovta atom bombasın sätti jasauı üşin jasalğan qadam edi.
1947-jılı şilde ayında Qalibek üş aymaqqa äşkere qarsı şığıp tauğa köşip ketti. Sauan qazağı deni onı qoldadı. Biraq Sauan Manastıñ irgesi, üş aymaqpen gomin qıtay äskeri tiresip twrğan şep, onda üş aymaq armiyası öte köp şoğırlanğan edi, sol üşin bwl asa qaterli äreket edi.
Qobıqsarıdağı twrğwt hanzadası Jaujapta üş aymaqtan äşkere bet bwrıp qarsı äskeri qarsılıqtar jasap, joldan ötken üş aymaq äskeri kölikterine tınım bermedi.
Ospan tobın Altaydan alastağan soñ üş aymaq ükimeti nazarın Sauanğa audardıda Sauan jerine Qwlja jayau 2-polk, moñğol batalionı, Şihu jayau polk, zeñbirekşi bataliondın ornalastırdı, tağı Sauan attı polkin qayta qwrdı.
Qaraşa ayınıñ 6-küni Qalibek, Takımandardıñ mıñnan asa qarulı adamı Şihumen Sauanğa şabuıl jasadı, Şihu, Anjıhay köpirlerin örtedi, telefon sımdarın qidı, Böritwñke, Qızıl, Lamamiyau, Bayıñğu, Kazgu, Dwñdi, Çiñçiyañğa şabuıl jasap alasapıranğa wşırattı. Sauan qazağınıñ Täkiman, Balaqamza, Mördiqan, Şoyınbek, Zeyiiken, Zeynembay, Dulatqan, Baqtiyar bastağan batır azamattarı soğısqa attandı. Osı oqiğa kuageri Qasen Öraltay bılay dep eske aladı:«Qalibek äkim söz söylep: osıdan ne bäri eki jıl bwrın qıtayğa qarsı şığıp ülken nietpen küres jasadıq, nietimiz allağa ayan edi, alla jar bolıp jeñiske jettik. Ötken jılı sol jeñisti <Türkistan toyı> dep toyladıq, sol türkistan ükimeti qazır joq! Ol orıstıñ oyınşığı üş aymaq degenge aynaldı, orıstıñ kim ekenin bilesizder, bwrında batıstan auıp kelgen eldiñ siqın kördiñizder. Olardıñ Qazaqstandağı aşarşılıq, qwdaysızdar wyımı, jappay twtqındau, mal-mülikti kanpeskileu siyaqtı orıstıñ swmdıqtarın aytıp zarlağanın bilesizder, orıstar Älihan töreni twtqındap üş aymaq degendi jeleu etip otır, bügingi küresimizdi şığıs türkistanğa qarsı emes qayta orıs oyınşığı üş aymaqqa qarsı bağıttaymız. Sol ükimetti qwlatqan orısqa qarsı bastaymız, bwl bizdiñ wlt üşin, din üşin, otan üşin atqaratın parızımız-dedi. Onan keyin Arıstambay molla bastap kollektiv janaza oqıldı. Onan soñ jauıngerler attarına minip “Alla! Mwhammed! Alaş” dep wrandap şaba jöneldi…». Osılayşa soğıs bir künge jalğastı, üş aymaq armiyasın Mogutinov(orıs), Margup Ishaqov(tatar) basşılıq etip Wlujan, Wşqwdıq jaqtan şabuıl jasadı, bwl tarapta Takıman batır kün boyı olarmen qiyan-keski soğısıp alğa bastırmay twrdı. Onan keyin üş aymaq armiyası Qızılözendegi Qalibektiñ ştabına qaray köp äsker attandırdı. Wlujandağı Takımanğa Qwlja 2-jayau polki şabuıl jasadı, al Sauan attı polk Qızırbektiñ bastauımen Qalibektiñ ştabına şabuılğa ötti, soğıs jiırma künge sozıldı. Osı barısta Takıman jasağı qorşauda qaldı, Qalibek tobı Manasqa qaray şegine soğısadı. Bastapqı uaqıttarda Qalibek äskerlerge dem beru üşin öz ştap orının jıljıtpağan edi. Alayda jau sanı jağınanda, qaruı jağınanda basım bolğandıqtan ay soñı bola el qotarıla köşip Manas özeninen arı ötip gomin qıtay biligi jürip twrğan Manas audanına öte bastağan, eldiñ jalpı sanı 13 mıñnan astam edi.(Qasen Öraltay 6000-7000üy deydi, bwl boyınşa 30mıñ)
Takiman üş aymaq äskerinen jan ayamay soğısıp olardı ülken şığınğa wşırattı, biraq ol jaqtağı äskerdiñde köbi qazaq jastarı edi. Takiman tobı Täñirtaudıñ adam baspağan şıñdarına şığıp kiizdi at pen tüyeniñ tabanına salıp biik şıñdardan asıp Manas jaqqa ötti, ol kez 1948-jıldıñ bası edi. Takıman köşinen köşke ere almağan 200 dey adam üş aymaqqa qoldı boladı, olardıñ birazın Jäyirdağı uaq işine aparğan eken.
Osılayşa Qwramma ştattar men Keñester odağı ara suıq soğıstıñ alğaşqı zardabın Altaymen Tarbağataydağı qazaq bwqarası tartıp san mıñdağsn adam soğısta opat boldı.
Qalibek tobınıñ keyingi äreketteri
Qalibek pen Ospan batır elinen 33 mıñ adam Sanjı eline qosıldı, Altay töresi Älen auılıda Boğdağa köşti, Tolınıñ tuması Älen uañnıñ hanımı Qaduan Mamırbek qızı Ürimji aymağınıñ äkimi boldı, Ürimjige qaoastı Manas , Qwtıbi, Sanjı, Fukan, Jemsarı, Şonjı, Morida sol kezde 100 mıñ qazaq jasap jattı, är audanğa qazaq äkim saylandı.
Ürimji aymağınıñ äkimi-Qaduan Mamırbekqızı
Şıñjañ biliginde qarjı mins'rı Janımqan Tileubaywlı, Şıñjañ ükimetiniñ orınbasar hatşısı Sälis Ämirewlı boldı. 1948-jılı osı aymaqtağı qazaqtardan äsirese Ospan batır, Qalibek azamattarınan 8-qazaq polk wyımdastırılıp oğan Jäyirdiñ qazağınan şıqqan Zäkariya Äşen wlı bastıq boldı.
1948-jıldıñ soñına qaray soğısta kommunistik qıtaylar basım kele bastaydı, gomin qıtay ükimeti Qwramma Ştattardıñ kömeginen ayırılıp qaruı azayıp, ekonomikası tığırıqqa tirelip 1949-jılı küzde tübegeyli jeñildide Tayuan'ğa şegindi, 1949-jılı qazanda 100 mıñ qıtay kommunistik äskerleri Şıñjañğa kirdi, Keñester odağınıñ bwyıruımen üş aymaq armiyası bir oq atpay olarğa berildide Manastan şığısqa ötip Ürimjige kelip olardı qarsı aldı. Endigi jerde Qalibek tobı Qaraşar aymağına, Ospan tobı Barkölge şegindi. 1950-jılı Ospan batır men Qwtıbi äkimi Orazbay Qaliwlı Sanjı men Barkölden 30mıñ eldi qızıl qıtayğa qarsı köteriliske şığarıp tört ay soğıstı, Ospan Gansuğa şegindi, odan säl bwrın Qalibek elide Gaskölge kelgen edi.
Qwtıbi äkimi Orazbay Qaliwlı
Ospan batır Qayızda qolğa tüsken soñ Qalibek tobınan 240tay adam Tibet jotasına şığıp arttan quğan qıtay äskerimen soğısa jürip 1951-jılı Päkistanğa jetti, jalpı aman barğan adam sanı 174 jan edi, olarmen bir uaqıtta erip kelgen Dälelqan Janımqanwlı, Nwrqojay batırlar 19 adam bolatın, Swltanşärippen Qwsayınğa ergen 160 jan qosılıp jiını 355 adam boladı. Olar 1940-jılı Elisqan, Qwsıman bastap kelgen elmen birge jiını 1800dey adam 1953-1954jılı Türkiyağa jetip toqtaydı.
1947-jıldıñ soñınan 1949-jıldıñ soñına deyin Şıñjañ jeri negizi beybitşilikte boldı. 1944-1949 jılğa deyingi qısqa ğana tört jıl üş aymaq halqınıñ äsirese qazaq halqı üşin key jağınan tiimsiz boldı desekte jaqsı jetistikterde köp boldı. Mektepter köptep aşıldı, sauattı qazaq sanı arta tüsti, medicina damıdı, joldar salınıp,kender aşıldı, gazet, jurnaldar qazaq tilinde şığıp otırdı. Ükimet qwjattarı tek joğarıda wyğırşa bolğanı bolmasa aymaqtan bastap negizi qazaq tilinde jürildi, bwl osı üş aymaqtağı qazaq tildi jüyeniñ qalıptasuına, qazaq madenietiniñ damuına ülken üles qostı.
1944-1949 jıldarı şıqqan qazaq tilindegi gazet-jurnaldar
Şäueşektegi wlttıq armiya jauıngerlerimen bir bölim basşıları. 1949-jılı. 1-mamır
Tolı audanınıñ qwrıluı
1947-jılı Şıñjañ ölkelik birikken ükimettiñ 1-retki mäjilisi aşıldı. Oğan Tarbağatay aymağınan segi adam saylandı, oladık biri Nwrsapa Seytjanwlı boldı(298-bet). Dörbiljin audanına 1949-jıldan keyin Maqswtqan Qızırwlı äkim boldı.
Maqswtqan Qızırwlı
Tolı audandıq policiya basşısı Ahat Käribaev
Dörbiljin audanınıñ 8-9-10 rayondarı audan qalaşığınan 'ım alısta bolğandıqtan bwl jerlerdi bölip şığarıp«kerey jarım audanı» qwrıldıda audandıq ükimet Tolığa ornalastırıldı.(Üş aymaq töñkerisi tarihı. 381-bet. Wlttar baspası. Pekin. 2000j).
1954-jılı eski uaq ruıda qosıldı, sayasi jağıdaylarğa baylanıstı taypa atın qoldanu şektelip audan atı “ Tolı audanı” dep özgertildi.
11.05.1951. Şıñjañ ölkelik qwrıltayğa qatısqan Tarbağatay aymağınıñ ökilderi.
Tarbağatay. Maylı jäylauı. 1954j
1949-jılı üş aymaq qızıl qıtay biligine ötkenimen Keñester odağınıñ ıqpalı älide zor edi, üş aymaq armiyası 4-korpus bolıp qıtay memlekettik armiyası qatarvna kirdi, desede olardı 1950-1958 ge deyin qıtayğa bağınbağan Ospan, Orazbay tobına qarsı soğıstırdı, Barköl eline qarsı qoydı.
1954-Jılı üş aymaqta İle qazaq avtonomiyalı oblısı qwrıldı. 1944-1945 te opıs üş aymaq biligine wyğır, özbek, tatardı qosa, qıtaylar qazaqqa bilik berdi, oblıs basşısı Pätiqan Dälelqanwlı, keyin Jağıda Babalıq wlı boldı. 1956-jıldan bastap üş aymaqta köp jıl jwmıs istegen keñes azamattarı eline qayta bastadı. Olarmen bir qatarda Tarbağatay aymağınıñ äkimşiligi men är audanda äkim bolğan, policiya bastığı bolğan barlıq şeneulikter jappay sovet grajdandığın aldı, 1959 dan bastap eki el qatınası uşıqtı, wlttıq armiya taratıldı, armiyada bolğan birtalay adamdar Keñester odağına ketti. 1962-jılı İlemen Tarbağatay dan şegara asqan 100 mıñday qazaq Keñester odağına ötti. Osı küresterdiñ bastı jemisi 1954-jıldan 2015jılğa deyin 60 jıl qıtaydağı qazaq avtonomiya bolıp twrıp öz tilinde oqıdı, öz ahparat, baspa sözi bolıp öz wlttıq bolmımın saqtay aldı, bwl osı kürestiñ jemisi edi.
Pikir qaldıru