Olay deuge, Ş.Ş.Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı 2000 jıldardıñ birinşi onjıldığında şığarğan «Qazaqstan tarihı» attı akademiyalıq 5 tomdıqta berilgen derekter men sol HH ğasırdıñ 20-30 jıldarında jarıq körgen resmi eñbekterdegi statistikalıq mälimetterdiñ müldem säykes kelmeytini negiz boladı. Biz, atalğan institut ğalımdarı şığarğan akademiyalıq 5 tomdıqtağı mälimetterdiñ dwrıstığına ülken kümän keltiremiz jäne onda halıq sanınıñ da, jer köleminiñ de kemitilip berilgeni turalı mälimdeymiz.

Bügin osı maqalamızda halıq sanına qatıstı emes, jerimizdiñ kölemi men onı jırımdau tarihına qatıstı toqtalatın bolamız. 1924 jıldıñ soñında Orta Aziya men Qazaqstanda bolğan wlttıq-memlekettik mejeleu sayasatınan keyin barlıq qazaq jeri bir respublika qwramına biriktirildi. Qazaq AKSR aumağı KSRO-nıñ 13,3%-ın, RKFSR-dıñ 15%-ın qwrap, öziniñ aumağı boyınşa Sibir ölkesi men YAkut (Saha) AKSR-inen keyin 3-orındı ielendi. Endi, sol kezdegi respublika jeriniñ kölemi turalı derekközderi ne deydi?

Birinşi kezekte RKFSR Halıq komissarlar keñesi törağasınıñ orınbasarı bolğan T.Rısqwlovtıñ 1927 jılı şıqqan «Qazaqstan» attı eñbegine toqtalayıq. Onda ol: «Qazaq jeriniñ audanı, Mäskeudegi memleket baspasınıñ 1926 jılı şığarğan «Bütin Keñester Odağı» degen kitapta 2 million 800 mıñ şarşı şaqırım, bütin Keñester Ortalıq sanaq basqarmasınıñ esebinşe 3 million 039 mıñ şarşı şaqırım. Bwl esepti Qazaqstan ükimeti de dwrıs dep bekitip otır», – dep körsetedi. Al 1928 jılı jarıq körgen «Qazaq Avtonomiyalıq Socialistik Keñestik Respublikası Ortalıq Atqaru Komitetiniñ 13-saylanğan BOAK-tiñ 3-sessiyasındağı esebine materialdar» attı eñbekte Qazaq AKSR territoriyası 2 995 482 şarşı kilometrdi qwraydı dep naqtı körsetilgen. Al akademiyalıq 5 tomdıqtıñ 4- tomında mejeleu ayaqtalğan kezde Qazaqstan aumağı 2,7 mln şarşı şaqırımdı qwradı dep, Qazaqstannıñ bügingi tañdağı aumaq kölemin körsetedi. YAğni bwl basılımğa sensek, Qazaqstan 1925 jıldan beri eşqanday jerinen ayırılmağan siyaqtı.

Endi, ötken ğasırdıñ 30-80 jıldarında jarıq körgen Qazaqstannıñ äkimşilik-aumaqtıq bölinisi tarihına qatıstı eñbekterge süyene otırıp osı jıldardağı Qazaqstannıñ jer kölemindegi özgeristerge şolu jasayıq: 1931 jılı – 2 814,6 mıñ şarşı km; 1938 jılı – 2 744,5 şarşı km; 1941 jılı – 2 434,7 mıñ şarşı km; 1951 jılı – 2 753,6 mıñ şarşı km; 1965 jılı – 2 715,1 şarşı km; 1978 jılı – 2 717 mıñ şarşı km; 1987 jılı – 2 717,3 mıñ şarşı km boldı. Bügingi tañda, internettegi aşıq derekközderine sensek, Qazaqstan Respublikasınıñ jer kölemi 2 724 902 şarşı kilometrdi (biz qarağan basqa derekközderi boyınşa 2 717,3 mıñ şarşı km) qwraydı. YAğni 1925-1987 jıldar aralığında Qazaqstan şamamen 300 mıñ şarşı km jerinen ayırılğanı körinip twr…

Qazaq jerine kim köz tikpedi?! Jerimizdi bölşektep, onı jırımdauğa baylanıstı erinbegenniñ barlığı neşe türli jobalar jasadı. Mısalı, 1926 jılı 4 mausımda BOAK janınan qwrılğan Qazaq AKSR-ı men Qırğız Avtonomiyalı oblısınıñ oñtüstik audandarındağı jerge ornalastırudı zertteu jönindegi erekşe komissiyanıñ törağası M.Serafimov Qazaqstannıñ oñtüstik guberniyaları men Qırğız AO-nıñ aumağındağı orıs-kazaktar men ukraindar üşin jeke avtonomiyalı oblıs qwrıp, onı tikeley RKFSR-ğa bağındırayıq degen wsınıs jasadı. Bwl sol kezeñdegi T.Rısqwlov, M.Mırzağaliev, J.Bäribaev siyaqtı jäne t.b. qazaq qayratkerleriniñ qarsılığınıñ nätijesinde jüzege aspay qaldı.

Sonau HH ğasırdıñ 20-30 jıldarınıñ özinde Jetisu jerinde Wyğır avtonomiyalı oblısın qwru turalı ideya eşbir tarihi negizsiz wyğırlardıñ tarapınan köterilip, ortalıqqa osınday wsınıspen hattar jazılıp otırdı. Biraq az wlttarğa qatıstı bol'şevikterdiñ naqtı wstanımı men sayasatı qalıptasqan elde bwl wsınıstar qoldau taba qoymadı. Biraq «işten şıqqan jau jaman» demekşi, biraz uaqıt wmıtılıp qalğan osı äñgimeni 1947 jılı Qazaqstan Kompartiyasınıñ sol kezdegi birinşi hatşısı Jwmabay Şayahmetov qayta köterip, ortalığı Panfilov (qazirgi Jarkent) bolıp otırğan sol kezdegi Taldıqorğan oblısınıñ Panfilov jäne Oktyabr' audandarınan, Almatı oblısınıñ Şelek, Eñbekşiqazaq, Wyğır, Narınqol jäne Kegen audandarınan twratın Wyğır avtonomiyalı oblısın Qazaq KSR-iniñ aumağında qwru turalı wsınıspen I.V.Stalinge 2 ret, BK(b)P OK müşeleri N.S.Patoliçevke, A.A.Jdanovqa jeke-jeke qaytalap hat joldadı.

Sol kezeñde, J.Şayahmetov kartasın sızıp Wyğır avtonomiyalı oblısın qwrudı josparlağan audandardağı wyğırlardıñ sanı 20%-dan säl ğana asatının eskersek, onıñ mwnday wsınıs jasauına qanday tülenniñ türtki bolğanın arnayı zertteu qajet! «Jobalanatın Wyğır oblısı aumağında, – deydi J.Şayahmetov, – Şamamen 23 mıñ wyğır bar nemese olar halıqtıñ jalpı sanınıñ 20%-dan astamı boladı. Jañadan qwrılğan oblıs Qazaqstan men oğan irgeles respublikalarğa şaşılğan wyğır halqınıñ tartılıs ortalığı boladı dep senimmen aytuğa boladı, nätijesinde onıñ halqı qısqa merzimnen keyin edäuir artıp, wyğır payızı anağwrlım joğarı boladı». Şın mänine kelgende, 1881-1884 jıldar aralığında patşa ükimetiniñ şeşimimen Qazaqstannıñ Jetisu aumağı men Soltüstik Qırğızstanğa Şığıs Türkistannan köşirilip qonıstandırılğan 45 mıñ wyğır wrpağınıñ Qazaqstan jerinde avtonomiya swrauğa eşqanday qwqıqtıq ta, moral'dıq ta qaqısı joq bolatın.

1924 jılğı Orta Aziya men Qazaqstanda bolğan wlttıq-memlekettik mejeleuden keyin Qazaq AKSR qwramına qosılğan Qaraqalpaq avtonomiyalı oblısı (QAO) 1930 jılı 15 naurızdağı BK(b)P Qazaq ölkelik komiteti byurosınıñ şeşimimen respublika qwramınan şığarılıp, RKFSR qwramına qosıluı tiis boldı. F.I.Goloşekinniñ wsınısı boyınşa aumağında qazaqtar basımdıqqa ie bolıp otırğan Tamdı, Taqtaköpir jäne Qoñırat audandarı Qazaq AKSR qwramında qaldırıluı tiis edi. Biraq QAO tügelimen Özbek KSR-i qwramına qosıldı. Bwl az bolğanday, 1930 jıldardıñ basınan bastap Oñtüstik Qazaqstan oblısınıñ Bostandıq audanı men birqatar jerlerin Özbekstanğa qosu jöninde qayta-qayta bastama köterildi. Biraq Eltay Ernazarovtıñ jäne basqa da keñestik qazaq qayratkerleriniñ erekşe qarsılığı nätijesinde bwl swmdıqqa jol berilmedi. Ökinişke qaray, 1930-1934 jıldardağı aşarşılıq saldarınan osı aymaqtardağı halıqtıñ basım böligin qwrap kelgen qazaq halqı qırğınğa wşırap, basımdıq özbek halqına köşti. Bwl jağday, Özbek KSR basşılığı üşin ejelden qazaq halqınıñ jeri bolıp kelgen tabiğatı tamaşa Bostandıq audanın swrauğa taptırmas «negiz» boldı. 1936-1937 jıldarı Qazaq KSR ükimeti Özbek KSR-ine uaqıtşa paydalanu üşin 329 mıñ ga jer berdi.

I.V.Stalin qaytıs bolıp, bilikke N.S.Hruşev kelgennen keyingi jıldarı qazaq jerine köz alartu körşilerimiz ben KOKP OK tarapınan qayta-qayta orın aldı. Mäseleniñ bası Qazaqstanda «tıñ jerlerdi igeruden» bastaldı. Obalı ne kerek, Jetisudı jatqa qiğanımen, Arqanı qimay, Qazaqstanda «tıñ jerler joq» deuden tanbağan J.Şayahmetov 1954 jılı 5-6 aqpanda ötken Qazaqstan Kompartiyası OK-niñ İH plenumında «Qazaqstan Kompartiyası OK-ne jetekşilik jasauım jaña talaptarğa say kelmeydi» dep «moyındağan» bolatın. Osı «moyındaudan» keyin söz söyleuge jazılğan 39 adamnıñ 25-i söz söylep, olardıñ basım köpşiligi J.Şayahmetov pen I.Afonovtı sınap, olardı jerden alıp, jerge saldı. Äsirese ekinşi bolıp söz alğan QKP Aqtöbe obkomınıñ birinşi hatşısı J.Täşenov küni keşe ğana özin qızmet babımen ösirgen J.Şayahmetovti sınauda özgelerden qattı erekşelendi.

Mine, osıdan keyin köp wzamay 1955 jılı 12 säuirde QKP OK-niñ IV plenumında J.Täşenov QKSR Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ törağası bolıp saylandı.

Däl sol E.B.Taybekov pen N.D.Oñdasınovtı ornınan bosatıp, J.Täşenovti QKSR Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ törağası etip saylağan QKP OK-niñ 1955 jılğı säuir plenumı Dinmwhamed Qonaevtı QKSR Ministrler Keñesiniñ törağası etip saylağan bolatın.

Ökinişke qaray, 1956 jılı 21 qañtarda QazKSR Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ törağası Jwmabek Täşenov pen Äbdiğali Ämriev qol qoyğan «Bostandıq audanın jäne Betpaq dalanıñ bir böligin Qazaq SSR-i qwramınan Özbek SSR-i qwramına beru turalı qaulısı» boyınşa atalğan jerler Özbek KSR-ne berildi.

1956 jılı 13 aqpanda ötken KSRO Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ mäjilisinde söz söylegen J.Täşenov öziniñ bwl äreketin «Bwl şeşim qazaq halqınıñ özbek halqına degen şeksiz senimi men süyispenşiliginiñ, elimizdiñ halıqtarı arasında qalıptasqan bauırlastıq qatınastardıñ ayqın däleli bolıp tabıladı» dep, özin aqtauğa tırıstı.

Al tarihi derekter ne deydi?

1956 jılı 21 qañtarda jalpı aumağı 5 000 şarşı kilometrge juıq Bostandıq audanı; Oñtüstik Betpaq dala kanalı aymağındağı kölemi 95 mıñ gektar jer; Ortalıq Betpaq dala kanalınıñ sol jaq tarmağı aymağında ornalasqan kölemi 75 mıñ gektar jer; Qazaq KSR ükimeti 1936-1937 jıldarda Özbek KSR-iniñ uaqıtşa paydalanuına bergen kölemi 329 mıñ gektar jer körşimizge berildi. Sol kezde Bostandıq audanında 17 kolhoz, 2 maşina-traktor stanciyası, 49 628 adam (onıñ işinde özbekter – 25,4%, qazaqtar – 17,5%, orıstar men ukraindar – 23%, täjikter 16,3%, qırğızdar – 7%, basqa wlttar – 10,8 %) bolatın. YAğni jalpı aumağı 10 000 şarşı km (şamamen 1 mln ga jer) bolatın qazaq jerinen öz erkimizben mäñgige ayırıldıq…

KSRO-dağı tıñ igeru nauqanı ayasında 1960 jılğa qaray N.Hruşevtiñ Qazaqstanğa qatıstı volyuntaristik jaña sayasatı qalıptastı. Qazaq halqınıñ öz jerinde azşılıqqa aynalıp, wlt qayratkerleriniñ KOKP OK aldındağı därmensizdigin sezingen ol Qazaqstanda Tıñ ölkesin qwrıp, onı tikeley Moskvadan basqarudı josparlay bastadı.

1960 jılı 19 qañtarda ötken Qazaqstan Kompartiyası OK-niñ HVİİ plenumında D.Qonaev QKP OK-niñ birinşi hatşısı bolıp saylanıp, Qazaq KSR-indegi eñ joğarğı sayasi bilikke qol jetkizdi. Al 1960 jılı 26 qañtarda QKP OK byurosı J.Täşenovti Qazaq KSR Ministrler Keñesiniñ törağası etip bekitti. Bir qızığı, J.Täşenovti Qazaq KSR Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ törağası qızmetinen bosatıp, Qazaq KSR Ministrler Kabinetiniñ törağası etip bekitu turalı QKP OK-niñ 12 aqpandağı wsınısı da, D.Qonaevtı QKP OK-niñ birinşi hatşısı etip bekitu turalı 19 qañtardağı şeşimi de KOKP OK Prezidiumı tarapınan tağı da bir künde – 19 aqpanda maqwldandı.

1960 jılı 25 qañtarda QKSR Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ «Qazaq SSR Sovhozdar ministrligin qwru turalı» jarlığı şığıp, ministrlik Aqmola qalasına ornalastırıldı. QKSR Sovhozdar ministrligine Qostanay, Aqmola, Kökşetau, Pavlodar, Soltüstik Qazaqstan jäne Qarağandı oblıstarınıñ auıl şaruaşılığına basşılıq etu mindeti jükteldi. Sovhozdar ministri bolıp bwrın eşqaşan Qazaqstanda jwmıs istemegen, 1953-1955 jıldarı KSRO sovhozdarınıñ ministri bolğan A.I.Kozlov tağayındaldı. 26 qañtarda QKP OK hatşılarınıñ mindetteri bölinip, bekitildi. D.Qonaev birinşi hatşı äri OK byurosına jetekşilik jasauı tiis bolsa, Qazaqstanğa eşqaşan qatısı bolmağan, 1960 jılğa deyin Reseydiñ Novgorod, Perm' obkomdarınıñ birinşi hatşısı bolğan T.Sokolov QKP OK-niñ Soltüstik oblıstarındağı jwmıs jönindegi byurosınıñ törağası bolıp bekitildi.

1960 jılı 26 jeltoqsanda «Respublikanıñ soltüstik oblıstarında şaruaşılıq jäne mädeniet qwrılısın basqarudı onan äri jaqsartu jäne olardıñ orasan mol resurstarın neğwrlım tolıq paydalanu» degen jeleumen QKSR JK Prezidiumı törağasınıñ orınbasarı K.Kryukova men Prezidium hatşısı üşin S.Mwqanov qol qoyğan «Qazaq SSR qwramında Tıñ ölkesin qwru turalı» jarlıq şıqtı. Ol boyınşa QKSR qwramında Tıñ ölkesi qwrılıp, Aqmola, Kökşetau, Qostanay, Pavlodar jäne Soltüstik Qazaqstan oblıstarınıñ jeri osı ölkege engizilip, ölkeniñ äkimşilik ortalığı Aqmola qalası bolıp belgilendi. Osı jarlıqpen Aqmola oblısı taratılıp, onıñ audandarı tikeley Tıñ ölkesiniñ qaramağına berildi. 28 jeltoqsanda ötken Tıñ ölkekomınıñ Plenumında T.I.Sokolov birinşi hatşı, S.B.Niyazbekov ekinşi hatşı bolıp saylandı. Al 29 jeltoqsanda şıqqan QKSR JK Prezidiumınıñ «Tıñ ekonomikalıq äkimşilik audanın qwru turalı» jarlığı boyınşa ortalığı Aqmola qalası bolğan Kökşetau, Qostanay, Pavlodar, Soltüstik Qazaqstan jäne taratılğan Aqmola oblısınıñ Aqmola, Atbasar, Balkaşin, Baranköl, Vişnev, Esil, Kalinin, Qima, Qorğaljın, Makin, Novoçerkas, Stalin, Şortandı, Erkinşilik audandarın biriktiretin Tıñ ekonomikalıq äkimşilik audanı qwrılıp, 1957 jılı qwrılğan Qostanay jäne Soltüstik Qazaqstan ekonomikalıq äkimşilik audanı taratıldı. Tıñ ölkelik keñesi atkomınıñ qwramı bekitilip, bwrın eşqaşan Qazaqstanğa qatısı bolmağan, KSRO Memjoskomı törağasınıñ orınbasarı bolıp istegen V.V.Mackeviç atkom törağası bolıp bekitildi. Osılayşa, Hruşev üy işinen üy tigip, Tıñ ölkesin tikeley Moskvağa bağındırdı. Köp wzamay, Oñtüstik Qazaqstan jäne Batıs Qazaqstan ölkeleri qwrılıp, Şığıs Qazaqstan ölkesin qwru josparlana bastadı. Biraq bwl aymaqtardı Qazaqstannan bölip alıp, onı Resey qwramına qosu turalı mäsele köterilgen joq.

Şındığında, N.Hruşevtiñ kömekşisi A.S.Şevçenkomen samolet üşin şekisip qalğannan keyin, onıñ üstine respublika şaruaşılığınıñ toqsan türli salasına dwrıs basşılıq jasay almağan J.Täşenovti 1961 jılı 6 qañtarda QKP OK byurosı «jwmısın dwrıs atqara almağanı üşin» degen negizdememen Qazaq KSR Minkeñesi törağası qızmetinen bosattı. Qızmetinen alınğanı az bolğanday, 1961 jılı 1 aqpanda J.Täşenov QKP OK byurosınıñ müşesi mindetinen de bosatıldı. Qızmetinen alınğan J.Täşenov 1961 jıldıñ 19 säuirine deyin jwmıssız jürdi.

1961 jıldıñ 19 säuirinde ötken QKP OK byurosınıñ mäjilisinde ol Oñtüstik Qazaqstan oblatkomı törağasınıñ orınbasarı qızmetine jiberildi. J.Täşenov 1961 jılı 25 säuirde QKP Oñtüstik Qazaqstan obkomınıñ qarauına kelip, 3 ay 20 küngi jwmıssızdıqtan keyin 26 säuirden bastap oblatkom törağasınıñ orınbasarı qızmetine kiristi. QKP Oñtüstik Qazaqstan obkomınıñ bwl şeşimi arada birneşe ay ötken soñ barıp, 1961 jılı 11 qazanda QKP OK hatşılığı tarapınan bekitildi…

Qazaq jerinde tıñ igeretin jer joq degen J.Şayahmetovti jamandap, tıñ igerudi belsene qoldağan, Tıñ ölkesi qwrılğan kezde Qazaq KSR Ministrler Keñesiniñ törağası bolıp otırğan, tek qana 1961 jıldıñ basında jwmıssız qalıp, qızmeti tömendep, Şımkent oblısında jwmıs istegen J.Täşenov qay kezde jäne qay jerde qazaq jerlerin qorğağanı tüsiniksiz?!

N.Hruşevtiñ Tıñ ölkesine Qarağandı oblısın qosu äreketi «kömir öndirisin tömendetip alamız» degen QKP OK-niñ birinşi hatşısı D.Qonaevtıñ qasarısa qarsı twruı jäne KSRO Minkeñesiniñ törağası Hruşevtiñ orınbasarı A.I.Mikoyannıñ qoldauı barısında jüzege aspay qaldı. Tıñ ölkesin Qazaqstannan bölip alu bağıtı odan arı jalğastı: 1961 jılı 3 aqpanda Tıñ ölkelik sotı wyımdastırıldı; 1961 jılı 11 naurızda QKSR JK Prezidiumınıñ «Qazaq SSR Dayındau ministrligin jäne Qazaq SSR Ministrler Sovetiniñ Tıñ ölkesi jönindegi Dayındau bas basqarmasın qwru turalı» jarlığı boyınşa qwrılğan basqarma tikeley Tıñ ölkesine bağınatın boldı. 1961 jılı 21 naurızda QKSR JK Prezidiumınıñ törağası I.Şäripovtiñ jarlığı boyınşa Hruşev «Tıñ jerlerdi igergeni üşin» medalimen marapattaldı. 1961 j. 20 naurızda QKSR Sovhozdar ministrligi taratılıp, osı ministrlik negizinde eñbekşiler deputattarınıñ Tıñ ölkelik Keñesi atkomınıñ sovhozdar basqarması qwrıldı jäne Aqmola qalasın Celinograd qalası dep atau turalı QKSR JK Prezidiumınıñ jarlığı jariyalandı. 1961 jılı 21 säuirde QKSR Tıñ ölkesiniñ qwramında Celinograd oblısı qwrılıp, oblıs qwramına engen Aqmola audanınıñ atı Celinograd audanı bolıp özgertildi.

1962 jılı 20 qırküyekte tağı da 421 mıñ ga jer Özbekstanğa berildi. 1962 jıldıñ qaraşasında RKFSR-dıñ Çelyabi oblısı men QazKSR-nıñ Qostanay oblısı arasında birinşiniñ paydasın közdegen territoriyalıq auıs-tüyister orın aldı. 1965 jıldıñ jeltoqsanında bwl şeşim qayta qaraldı. Bir sözben aytqanda, «Hruşev jılımığı» QazKSR-nıñ territoriyalıq twtastığına orasan zor qauip töndirip, qazaq jerin orıstandıru erekşe jürgizildi. Qazaq halqı öz jerinde azşılıqqa aynalıp, 1962 jılı 29%-dı qwradı. N.Hruşev S.Kenjebaev, J.Täşenov, D.Qonaev siyaqtı jäne t.b. qazaq qayratkerlerin ornınan alıp, qızmetin tömendetuge tikeley sebepker boldı.

Qazaqstandı birneşe ölkege bölip, jwlma-jwlmasın şığarıp, ärbir ölkeni Moskvadan kelgen T.Sokolov siyaqtı emissarlarğa bağındırğan N.Hruşev 1962 jıldıñ soñına qaray Mañğışlaq tübegin Türikmenstanğa beru turalı bastama köterdi. Biraq onıñ bwl äreketine D.Qonaev tağı da qarsılıq bildirip, nätijesinde bwl bastama ayaqsız qaldı. Al 1962 jılğı jeltoqsan ayınıñ basında N.Hruşev Oñtüstik Qazaqstannıñ maqta ösiretin audandarın Özbekstanğa beru turalı aldın ala bekitilgen josparın Oñtüstik Qazaqstan ölkelik partiya komitetiniñ hatşısı I.YUsupovtıñ wsınısı arqılı KOKP OK Prezidiumında bekitip, bwl şeşimdi orındaudı D.Qonaevqa tabıstadı. Biraq D.Qonaev bwl şeşimdi orındauğa kelise qoymadı.

Osıdan keyin birinşi hatşı D.Qonaev 1962 jılı 26 jeltoqsanda ötken QKP OK-niñ plenumında ornınan alınıp, bwl orınğa 1914 jılı tuğan I.YUsupov «saylandı». QKP OK-niñ şeşimi 1963 jılı 19 qañtarda ötken KOKP OK Prezidiumınıñ mäjilisinde maqwldandı. I.YUsupovtıñ QKP OK-niñ birinşi hatşısı bolıp «saylanuına» tek qana oñtüstiktegi maqta ösiretin qazaqtıñ jerlerin Özbekstanğa beru üşin ğana emes, Qıtay Halıq Respublikası men KSRO arasındağı şielenisken sayasat ta äser etkeni tüsinikti. Bwl endi öz aldına bölek äñgime.

Al 1962 jılı 30 jeltoqsanda qızmetine kiriser-kirispesten bwrın, QKP OK-niñ birinşi hatşısı I.YUsupov Maqtaaral jäne Kirov audandarın Özbekstanğa berudi wsınıp, Ortalıq komitetke hat joldadı. Osı hattıñ negizinde, 1963 jılı 17 qañtarda KOKP OK men KSRO Ministrler Keñesiniñ qaulısı boyınşa Şımkent jäne Qızılorda oblıstarınıñ 171,7 mıñ adamı, 27 auıl keñesi, 2 poselkelik keñesi, 208 eldi mekennen twratın 3663 mıñ ga jerleri Özbekstanğa berilip, 1963 jılı 19 qırküyekte KSRO Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ «Qazaq KSR jäne Özbek KSR arasındağı şekaranı işinara özgertu turalı» Jarlığımen bwl alıs-beris zañdastırıldı.

Arada eki jılday uaqıt ötkende, 1964 jılğı qazan plenumında N.Hruşev tağınan tayıp, ol orınğa L.Brejnev keldi. Osıdan köp wzamay, 1964 jılı 7 jeltoqsanda ötken QKP OK-niñ plenumında D.Qonaev qaytadan QKP OK birinşi hatşısı bolıp saylanıp, bwl şeşim 1965 jılı 4 qañtarda ötken KOKP OK Prezidiumınıñ mäjilisinde tolıqtay maqwldandı.

1963 jılı 17 qañtarda Özbekstanğa berilgen qazaq jerlerin qaytaru oñayğa soqqan joq. Arada 8 jıl ötkennen keyin, 1971 jılı 22 aqpanda Özbekstan KP OK hatşısı Ş.Raşidov pen Qazaqstan KP OK hatşısı D.Qonaev birlese otırıp, L.Brejnevtiñ atına Kirov, Maqtaaral jäne Jetisay (1965 jılı qwrıldı) audandarın Qazaqstanğa qaytarudı swrağan hat joldadı. Osınday hattıñ jazıluı jay ğana formalizm bolatın. Osı hattıñ negizinde 1971 jılı 23 säuirde KOKP OK Sayasi byurosı atalğan jerlerdi Qazaqstanğa qaytaru turalı şeşim qabıldadı. 1971 jılı 28 mausımda KSRO Joğarğı Keñesi Prezidiumınıñ Jarlığı boyınşa eki respublika şekarasındağı işinara özgerister zañdastırıldı. Al osınday jağdayğa qol jetkizu üşin D.Qonaevtıñ qanşama ter tökkeni äzirge bir özi men bir Allağa ğana belgili bolar. Bwl mäsele de aldağı uaqıtta keşendi zertteudi talap etedi. Sondıqtan D.Qonaev Qazaqstannıñ jerlerin Özbekstanğa beruge qarsı bolmadı dep aytu (Täşenov Sayan Jwmabekwlınıñ sözi) tarihqa da, aqiqatqa da qiyanat bolmaq.

Säbit ŞİLDEBAY, Qazaqstan Respublikası Ortalıq memlekettik arhiviniñ direktorı, tarih ğılımdarınıñ kandidatı

Material «Jas Alaş» gazetinen alındı