Көкбөрі киелі баһадұр ер бабам

قازاق حاندىعىنا 550 جىل

كوكبورى كيەلى باھادۇر ەر بابام

kerey.kz

| May 15, 2015

تاسقىن ىسقاق ۇلى

(ەر جانىبەكتىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان جىر مۇشايراسىنا)

بۇگىنگى ارايلى تاڭ اپپاق،

شىرقالعان ۇرانداپ ءان اسقاق.

قۇلدىقتان قۇتىلعان ازات-ەل،

تاريحىن تۇر قايتا پاراقتاپ.

ورالعان ءداستورلى سالتى بار،

الەمدە بەدەلدى داڭقى بار.

«ماڭگىلىك ەل» بولىپ قالۋعا،

بىرلىكتى تۋ ەتكەن حالقى بار.

دالادا، قالادا توي ءبارى،

كوگارشىن شارىقتاپ وينادى.

وسىناۋ ءدۇبىرلى دودانىڭ،

بولعانى ءبىر شىندىق ايعاعى.

قۋانىش ۇيالاپ اسقاردى،

كوڭىلدىڭ كوزىنەن جاس تامدى.

ارۋاعىڭ ءبىر اۋناپ تۇرعانداي،

مەرەيلى مەرەكە باستالدى.

جىرلادى سەن بولىپ كەڭ دالاڭ،

كوگىندە قىرانى سامعاعان.

جاۋىڭا نايزاعاي سەكىلدى ەڭ،

«كوكبورى كيەلى» ەر-بابام.

ناعاشىڭ قازىبەك باتىردىڭ،

قولىندا ەرجەتىپ جاتىلدىڭ.

قالاپ اپ «كوك دونەن» تۇلپاردى،

جاستىقتىڭ جالىنىن ساپىردىڭ.

ۇستىڭدە تور كوزدى اق ساۋىت،

جولىڭدى كوكبورى باسقارىپ.

قالىڭ قول شۇبىرعان ارتىڭنان،

ءجۇردىڭ سەن جورىققا اتتانىپ.

تەبىنگىڭ تەر بولىپ شىرۋمەن،

ەلىڭدى كۇزەتىپ ءجۇرىپ ەڭ.

قولىڭا سەرت ۇستاپ نايزاڭدى،

اتويلاپ مايدانعا كىرىپ ەڭ.

ارقاڭدا قالىڭ ەل قازاعىڭ،

شەگىنۋ سەن ءۇشىن ازابىڭ.

دۇسپاننىڭ ولىگىن تاۋ عىلىپ،

ۇستىنە تۋىڭدى قادادىڭ.

كۇركىرەپ ۇرانداپ داۋىسىڭ،

ەرلىكتىڭ قايرادىڭ نامىسىن.

ەلىم دەپ، جەرىم دەپ كۇرەستىڭ،

قالمادىڭ ايانىپ جان ءۇشىن.

سوگىلىپ اق ساۋىت كوبەدەن،

قان كەشتىڭ قاسقايىپ دىزەدەن.

حالقىڭنىڭ قونىسىن قايتارىپ،

ەلدىكتىڭ ۇرانىن دۇزەپ ەڭ.

و، مەنىڭ−كوكبورى كيەلى،

− باھادۇر ەر-بابام!

سەن ءجايلى كوپ اڭىز تىڭداعام.

رۋحىڭنان كوكتەگەن ۇرپاقپىن،

نامىسپەن جاۋىڭا سىنباعان!

قىتاي حالىق رەسبوبىليكاسى شينجياڭ التاي قالاسىنان تاسقىن ىسقاق ۇلى

ءبورىنىڭ اتىن العان يتەلى مەن مولقى

kerey.kz

(«”ۆ”دىبىسىنىڭ ءومىرى» ماقالاسىنان ءۇزىندى) ۆورگ(ۆورك). بۇل كادىمگى كوك ءتۇستى جانە وسىعان بايلانىستى ءبورىنى ءبىلدىردى. ءبورى دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى كوك ءتۇستى ۇعىندىرادى. ۆورگ(ۆورك) ءسوزى ۆ دىبىسىنىڭ “ۇب، وب، اب، با، بو، بۇ، ۇ، ۋ” بولىپ تۇرلەنۋىنە ساي، بۋرع، ۆورع، بۋرى، ۆلۋە، ءبورى، بورىك، ۆولك سوزدەرىن تۋدىردى. ۆولك – ولەكشىن. ۆلۋە(بورە، بولە) – اعىلشىن تىلىنە كوك ءتۇستى بىلدىرەتىن اتاۋ رەتىندە عۇندار جاعىنان ەندى. ءۆولف(بورىپ) ءسوزى ولاردا ءبورىنى بىلدىرەدى. بۋرىل ءتۇس تە كوك ءتۇستى نەگىز ەتەدى. قازاقتا “بورىكتىرىپ قىرادى” دەگەن ءسوز بار. بۇل بىرىكتىرىپ قىرادى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازاقتىڭ بىرىگۋ دەگەن ءسوزىنىڭ ءاۋباستا تۋىلۋىنا دا بورىلەردىڭ ازىعىن ۇستاۋداعى ۇيىمشاڭ ارەكەتى اسەر ەتكەن. ۆولك(بورع) – شىعىس ەۋروپا جەرىندە ءبورىنى ءبىلدىردى. ۆولك ءسوزى بولع، بولقى
تۇعىرىل حاننىڭ الەمدى بيلەگەن ۇرپاقتارى

kerey.kz

تۇعىرىل حاننىڭ نىلقى شامعۇن(سانعۇن), ەكە(ۇكى), تايبۇعا دەگەن ءۇش ۇلى بولدى. نىلقى شامعۇننان تاراعان اۋلەت تورعاۋىت، قالماق، اباق-ساحارا قاتارلى وردالاردىڭ بيلەۋشىلەرى بولسا، تايبۇعادان تاراعان اۋلەت ءسىبىر، تومەن حاندىقتارىن بيلەدى. تۇعىرىل حاننىڭ ءىنىسى جاقا قامبىنىڭ قىزىنان تۋعان جيەندەر ۇلى موعول ورداسىن، قىتايدى، يراندى بيلەسە، ءوزىنىڭ قۇلاعۋدان تۋعان جيەندەرى يراندى تاعى دۇبىرلەتتى. تۇعىرىل حاننىڭ ۇرپاقتارىنان قازان، قاجى-تارحان(استراحان), قاسىم حاندىقتارىنىڭ تاعىنا وتىرعاندار دا بولدى. قىرىم حاندىعىن بيلەگەن تۇعىرىل حان ۇرپاقتارى تۇتاس جوشى ۇلىسىنداعى بارلىق حاندىقتاردى شەڭگەلىندە ۇستادى. جوشى ۇلىسىنان شىققان حاندىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ جولىنداعى شايقاستاردى ۇيىمداستىرۋشى بولدى. قىرىم حاندىعىن بيلەگەن تۇعىرىل حاننىڭ ۇرپاقتارى قىرىم حاندارىنىڭ ەسىمىنىڭ بارىندە كەرەي قوسىمشاسى بار. بۇل تۋرالى ورىس زەرتتەۋشىلەرى ەكىگە جارىلادى. ءبىرى، قاجى -كەرەيدى تۇعىرىل حان اۋلەتىنەن دەسە، ءبىرى
وسپان باتىردىڭ چويبالسان مارشالعا جازعان حاتى

kerey.kz

سۋرەتتە وسپان باتىردىڭ 1944 جىلى ناۋرىز ايىندا چويبالسان مارشالعا جازعان حاتى بەرىلگەن. حاتتا وسپان باتىردىڭ ءوز قولى قويىلعان، ءمورى (تاڭباسى) باسىلعان. حاتتىڭ اۋدارماسى: اسا قۇرمەتتى مارشال جولداسقا سالەم (جازامىن ءمانىسى:) ول جاقتاعى ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ كەمشىلىك* نارسەلەر بولسا ءبىزدىڭ مىنا بارعان كىسىلەردەن ايتىپ جىبەرىڭىزدەر. جانە دە سول اسكەرلەر جاۋدى قاماپ العان ەكەن، اسسا 10 كۇن، قالا بەرسە 6-7 كۇن، شامالارى بولسا قاماسىن، ەگەر ازىق باسقالاي نارسەلەرى بولسا ونى بۇل جەردەن تولىق قىپ بەرەمىز، كەمشىلىك* نارسەلەرىنە ءبىز مىندەتتىمىز، سول ءۇشىن اسكەرلەرگە وسى حابارلاردى دانباۋ* ارقىلى تيىلسە ەكەن دەپ قۇرمەتپەن باتىر وسپان (قولتاڭباسى، ءمورى). 33. 3/3 قىسقاشا تۇسىندىرمە: كەمشىلىك*: حاتتا بۇل ءسوز مىنەزدەمە ماعىناسىندا ەمەس، قاجەتتىلىك، بۇيىمتاي، كەرەك-جاراق سياقتى الەۋمەتتىك ءھام تۇرمىستىق ماعىنادا
التاي ولكەسىنىڭ شىڭجاڭعا ءوز ەركىنەن تىس قوسىلعانىنا 100 جىل (1920-2020)

kerey.kz

1920- جىلعا دەيىن سينتسزيان ماسەلەسىنە التاي ولكەسى قامتىلمايتىن-دى. التاي ولكەسى 130 جىلداي ورتالىق ۇكىمەتكە جەكە قاراپ كەلدى دە، 1919-1920 جج اراسىنداعى ىشكى-سىرتقى ساياسي ءھام گەو-ستراتەگيالىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى جەكە ولكە ستاتۋسى ءبىرجولاتا جويىلعان ەدى. سينتسزيان گۋبەرناتورى ياڭ-نىڭ قولقا سالۋىمەن التاي ولكەسى سينتسزيان پروۆينتسياسىنىڭ قاراۋىنا ءوتتى. مىنا اكىمشىلىك كارتا 1916-1920 جىلدار اراسىندا دايىندالعان. وسى كارتادا التاي ولكەسى انىق كورىنەدى. تسين يمپەرياسى قۇلاعان سوڭ بيلىككە كەلگەن بۋرجۋازيالىق ۇكىمەت بۇكىلمەملەكەتتىك قۇرىلتاي جينالىسىن وتكىزەدى سونىمەن بىرگە سول جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. وسى ساياسي ءىس-قيمىلعا التاي ولكەسى جەكە ەل رەتىندە قاتىسقان. ول تۋرالى كەيىن ايتامىز. 1905, 1908, 1912 جج اراسىنداعى كۇردەلى اكىمشىلىك رەفورمالاردان كەيىن التاي-قوبدا ەلىندە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى. 1914- جىلى قۇلجا
ريم بيلەۋشىلەرى ۇلى دالادان بارعان با؟

kerey.kz

يتەلى رۋى – ىرگەلى رۋلاردىڭ ءبىرى. اتاۋى جاعىنان يتەلى كادىمگى يتەلگى قۇستىڭ اتاۋىنىڭ عاسىرلار لەگىندە ع، گ ارىپتەرى تۇسۋىنە بايلانىستى وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى بولۋى مۇمكىن. ەكىنشى جاقتان العاندا، يد-تەلى، يدي-تەلە بولىپ ەجەلگى التايلىق تەلەلەردىڭ ءبىر بۇتاعى بولۋى مۇمكىن. يد-تەلى، يدي-تەلە اتاۋلارى ولاردى جەر-تەلەلەرى(وتىرىقشى تەلە) جانە قاسقىردى توتەم ەتكەن تەلەلەر رەتىندە كورسەتە الادى. يتەلىنىڭ شەجىرە بويىنشا كوكبۇلاق دەگەن اتانىڭ نەمەرەسى ەكەنىن تانىساق، كوك ءسوزىنىڭ قۇدايى سيپاتتار مەن كوك بورىگە، كيەگە قاتىستىلىعىن ەسكەرسەك يت ءسوزىنىڭ ءارى جاعىندا قاسقىر توتەمى جاتادى. يتاليانداردىڭ يت ەمگەن(قاسقىر ەمگەن) ەكى بالانى توتەم ساناپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن يتەلى اتاۋىنان يتەليا(يتاليا) بولىپ تۇرعانىن بىلە الامىز. ونىڭ ۇستىنە كوكبۇلاق اتالاتىن كەي جەردى حالىق كوكەبۇلاق دەپ تە ايتادى. كوكەبۇلاق – تىۆا