العاش قازاق ەلى ۋستاۆىن جازعان، الاش ازاماتى

جەتىسۋ ءوڭىرى – قازاق ەلىنىڭ نەبىر بەلدى تۇلعالارى شىققان ولكە. وسىنداي تۇلعالاردىڭ بىرەگەي دارالارى تەك، جەتىسۋ ولكەسىنە عانا ەمەس بۇتكىل قازاق-قىرعىزعا، بارلىبەك، تۇرلىبەك دەگەن اتپەن تانىمال بولىپ، ەل اۋزىندا قالعان بارلىبەك پەن تۇرلىبەك سىرتتانوۆتار. ەكەۋى ەڭ العاشقىلار قاتارىندا قاپال ستانيتساسىنداعى جاڭا مەكتەپتە ساۋات اشىپ، ودان ۆەرنىي قالاسىنداعى «ەليتنايا گيمنازيادا» وقىپ، ۇزدىك بىتىرەدى.

كەيىننەن بارلىبەك دۇنيە جۇزىنە ايگىلى يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تانۋ (شىعىس تىلدەر) فاكۋلتەتىنىڭ اراپ-پارسى، تۇرىك-تاتار دارەجەسىنە 1886 جىلى وقۋعا تۇسەدى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا، بارلىبەك اراب ءتىلىن ۆ. روزەننەن، پارسى ءتىلىن ۆ. جۋكوۆسكيدەن، تۇرىك-تاتار ءتىلىن ي. بەرەزيننەن، شىعىس تاريحىن ن. ۆەسەلوۆسكيدەن،  قىتاي ءتىلىن فاكۋلتەت دەكانى ا. ۆاسيلەۆتەن وقىپ ۇيرەنەدى. وسىنداي عۇلامالاردان ءبىلىم، ءتالىم العان العىر دا، وجەت بارلىبەكتىڭ كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس ەدى. سونىمەن قاتار، وزىق ويلىلاردىڭ، عۇلامالاردىڭ ورداسى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ ساياسي ومىرىنەن تىس قالماي، كوپتەگەن وقيعالاردى كورىپ، ساناسىن ۇشتاي تۇسەدى.

سانا-سەزىمنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە كۋرسيست-ستۋدەنت ن. ۆەتروۆانىڭ زورلىق پەن زومبىلىققا قارسى نارازىلىق ءبىلدىرۋى، ءوزىن-ءوزى ورتەۋى ستۋدەنتتەر تولقۋىنا سەبەپ بولدى. سونداي-اق، ۆ. ۋليانوۆتىڭ(لەنين) جازعان «پەتەربۋرگتەگى 17-ءشى قاراشا» پروكلاماتسياسىنان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دەموكراتيانى تۇنشىقتىرۋعا ارنالعان ارەكەتتەرىن ۇعادى.

ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ، بارلىبەك قازاق ەلىنىڭ قامىن ويلاپ، ونىڭ بولاشاعى تۋرالى كوكەيتەستى ماسەلەردى ءجيى كوتەرەدى. نەگىزگى كۇش «ەل بىرلىگىنىڭ نىعايۋى» ەكەنىن تۇسىنگەن بارلىبەك سىرتتانوۆ ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ مامەتالى سەردالين، باقىتجان قاراتاەۆ، ابدوللا تەمىروۆ، باقتىگەرەي قۇلمانوۆ سياقتى جىگىتتەرمەن بىرىگىپ «جەرلەستەر» ۇيىرمەسىن قۇرىپ، كەيىننەن ول ۇيىرمە «جەرلەستەر وداعىنا» اينالادى، ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ سانى 1500 – دەي ستۋدەنتتەر بولادى.

1890 جىلى بارلىبەك سىرتتانوۆ ۋنيۆەرسيتەتتى 1-ءشى دارەجەلى ديپلوممەن ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى.

1891-1894 جىلدار ارالىعىندا تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قازىنالىق پالاتاسىندا «ستولوناچالنيك» قىزمەتىنە قابىلدانىپ، «كوللەجەسكي سەكرەتار» دەگەن شەن الادى. 1894 جىلى 29 قىركۇيەكتە جەتىسۋ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ بۇيرىعىمەن وبلىستىق باسقارمانىڭ ءىس جۇرگىزۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالادى. كەيىنىرەك ەرەكشە تاپسىرمالاردىڭ كىشى شەنەۋنىگى قىزمەتىن اتقارادى. مىنە، سول قىلىشىنان قان تامعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرىندە جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە، قولىنان كەلگەنىنشە «اق پاتشانىڭ» شەنەۋنىكتەرىنەن، ورىس كازاكتارىنان ءجابىر كورگەن قازاقتاردى جانە دە باسقا جەرگىلىكتى حالىقتى قورعاۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى. وسى قىزمەتتە جۇرگەندە قازاق ەلىنە اعارتۋشىلىقتى تاراتۋعا ايانباي تەر توگەدى. ايانىشتى قازاق حالى، تۇرمىسى حاقىندا «سەميرەچينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىندە «تۋزەمنىي وتدەل» دەپ اتالاتىن ارنايى ايدار اشتىرىپ، ءوزى سوندا ارنايى ماقالالار بەرىپ تۇرادى.

قازاق مۇسىلماندارىنىڭ بارلىق مەشىتتەرىنە 1905 جىلى نيكولاي II پاتشانىڭ سۋرەتىن مىندەتتى تۇردە ىلۋگە قاجەت دەگەن يمپەريالىق نۇسقاۋعا بارلىبەك سىرتتانوۆ «ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزم» ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونى اشكەرەلەيدى.

1903-1907 جىلدارى رەسەي مەن قىتاي شەكاراسىنىڭ مەجەسىن تەكسەرۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، جۇمىس ناتيجەسىن كارتاعا تۇسىرۋگە كوپ ەڭبەك جاسايدى. تالدىقورعان جانە الماتى وبلىستارىنىڭ قىتايمەن شەكتەس شەكاراسى بارلىبەك سىرتتانوۆ بەلگىلەۋىمەن بولعان، ول شەكارا وسى كۇنگە دەيىن وزگەرىسكە ونشا ۇشىراعان جوق.

1908 جىلعا دەيىن دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قىزمەتتەن بوساعانعا دەيىن، جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسىنىڭ جاۋپتى قىزمەتكەرى – ساراي كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارادى. بۇل كەزدە پاتشا تىڭشى-جەندەتتەرىدە كوزى اشىق كوكرەگى وياۋ قارا حىلىقتىڭ ءسوزىن سولەپ، جوعىن جوقتاپ جۇرگەن بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسە باستاعان كەزى ەدى. ۆەرنىي (كازىرگى الماتى) قالاسىنىڭ تاۋ جاق بەتىندەگى، كۇنگەيىنە قاراي ويىسا بەرەتىن، «پۋگاسوۆ كوپىرى» دەپ اتالاتىن تۇسىندا تۇراتىن بارلىبەكتىڭ ءۇيى تاۋ القابىنا جاقىن، جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا دا جانعا جايلى، سالقىن مەكەن بولعان كورىنەدى.

1909 جىلى قاراعاشتا، ەسەنقۇل مامانوۆقا قازاق بالالارىنا ارنالعان جاڭا ۇلگىدەگى «مامانيا»مەكتەبىن سالۋعا ىقپال ەتىپ، وعان جان-جاقتاعى قازاق زيالىلارىن ءدارىس بەرۋگە الدىرتادى. شەت ەلدە وقيتىن ستۋدەنتتەرگە قازاقتىڭ قاراجاتتى دەگەن بايلارىنان قارجى ۇيىمداستىرىپ، جىبەرتكەن دە بارلىبەك سىرتتانوۆ بولعان. اۋىل اقساقالدارىن جيناپ مەكتەپ سالۋعا اقىلداسىپ، قاپال كۋپەسىشاياحمەت اتباساروۆقا، ماتاي-جالايىر ۇل-قىز بالالارىنا ارنالعان 2 مەكتەپ سالۋعا كومەكتەسۋىن سۇراپ حات جازعان.

جەتىسۋ ولكەسىندە جەردى كەلىمسەكتەردىڭ تالان-تاراجعا سالىپ جاتقان قيمىل-ارەكەتتەرىن توقتاتۋ ءۇشىن 1910 جىلى 21 قازاندا ۇزىناعاشتا جەتىسۋ بولىسىنىڭ قازاقتارىن جيناپ، ارنايى كەڭەس وتكىزەدى. كەڭەستە ءوزى بايانداما جاساپ، قازاق حالقىنىڭ ءوز جەرىندە وتىرىپ، جەر تارلىعىنان زارداپ كورىپ وتىرعاندىعىن باتىل ايتىپ، ورتاعا سالادى. «ەل-جۇرتىم، – دەدى بارلىبەك سىرتتانوۆ – قارا شەكپەندىلەر كۇننەن-كۇنگە ءبىزدىڭ جەرىمىزگە باسىپ قونىستانۋدا، ءحالىمىز اۋىرلاپ بارادى، كۇن كورۋ قيىنعا سوعىپ تۇر. جاقسى جەرلەردىڭ ءبارى قارا شەكپەندىلەردىڭ مەنشىگىنە ءوتتى، جۇرتىنان ايرىلعان بايعۇس قازاق تاقىر جەرلەرگە قۋىلدى. اۋىز اشپاي جاتۋعا ەندى بولماس، ويانۋ قاجەت كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ مىندەتىمىز، قارا شەكپەندىلەردىڭ كەلۋىن توقتاتۋ ءۇشىن بۇگىن قازاق بولىپ باس قوسۋ قاجەت» – دەدى.

وسى سوزدەرىن ىسكە اسىرۋ ءىس جۇزىندە اسىرۋ ماقساتىمەن 1911 جىلى اۋرۋ-ناۋقاسىنا قاراماستان جەتىسۋ قازاقتارى مەن قىرعىزدارى، سارت، نوعايلارى جانە باسقا دا تۇراتىن ۇلتتاردىڭ اتىنان ارنايى وتىنىشپەن سانكت-پەتەربۋرگكە بارادى. تالاي پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ قابىلداۋىندا بولادى، حالىق مۇدەسىنەن الشاق تۇرعان رەسەي بيۋروكراتيالىق اپپاراتى سوزىنە قۇلاق اسپاعان سوڭ جەتىسۋعا ورالىپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن شۇعىلدانادى.  پەتروگرادتتا ءبىر قىس تۇرىپ ناۋقاسى دەندەپ قاتتى اۋىرىپ، ارتىنان جىبەرىلەتىن ءىشىپ-جەم، جول قاراجاتى جىبەرىلمەي، اقىرى ارەڭ دەگەندە ەلگە جەتەدى.

ءبىر حاتىندا، سانكت-پەتەربۋرگتە جۇرگەنىمدە «لەپسى ۋەزىنىڭ جەرىن جازعان كىتاپ مەنەن بۇرىن شىعىپتى، ەندى قاپال ءھام جاركەنت ۋەزدەرىنىڭ نورماسىن ازىراق كوبەيتۋگە قولىم جەتتى. عاليحانعا ء(اليحان بوكەيحانوۆ) جولىعىپ كوپ سويلەستىك» دەپ ءھام وزگە سونداي سوزدەردى ايتىپ، ماعان حات جازدى دەپ ەسكە الادى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ. وسى جولى عاليحان ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەل بولاشاعى، جەر ماسەلەسى جونىندە ۇلكەن كەلەلى اڭگىمەلەر جۇرەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ اقجارقىن، كەڭپەيىل مىنەزىنە، اسقان بىلىمدىلىگىنە، پاراساتتىلىعى مەن قاراپايىمدىلىعىنا قايران قالادى.

1910-1914 جىلدارى «ايقاپ» جورنالىنا «س. ب. الاشينسكي» دەگەن بۇركەنىش اتپەن وزىق ويلى ماتەريالدارىن شىعارىپ تۇرعان. ال وسىنىڭ بىردەن-ءبىر ايعاعى رەتىندە 1910-1913 جىلدار ارالىعىندا قۇپيا تۇردە قازاق ولكەسىن رەسەيدىڭ ىشكى كولونياسىنان شىعارىپ، تاۋەلسىز رەسپۋبليكا مارتەبەسى بار مەملەكەت قۇرۋدىڭ باس قۇجاتى رەتىندە «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆىن» جازادى، جارعىنىڭ سوڭىندا, 13 يۋن، 1911 جىل  س. پەتەربۋرگ. س. ب. الاشينسكي دەپ قولى قويىلعان، (اۆتوردان، مۇنداعى س. ب. الاشينسكي دەگەن لاقاپ اتى  الاش دەگەن سوزدەن الىنعان بولۋ كەرەك).

جالپى  «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» ءتورت بولىمنەن  جانە 28 باپتان تۇرادى:

1.  قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىنىڭ جەكە بولۋى تۋراسىندا
2. ادام بالاسىنىڭ حۇقى تۋراسىندا

         III. قازاق جەرى تۋراسىندا

1. سوت تۋراسىندا

وسىنداعى I.- ءبولىمنىڭ 1 – بابىندا، قازاق ەلى حالىق بيلەيتىن ءھام قازاقي ەرەكشەلىكتەرى بار ەل دەپ باستالسا، 2 – باپتا، قازاق ەلىنىڭ جەكە تۋى بار، ۋستاۆتا ونىڭ ءتۇسى تولىق ايتىلىپ، قانداي ماعانا بەرەتىنى جازىلعان. 3 – بابى، قازاق ەلى روسسيامەن دوستاستىق، ياعني دومينيون دارەجەسىندەگى قارىم-قاتىناستا بولىپ تۇرادى دەلىنگەن. 4 – بابىندا، قازاق ەلىنىڭ ەڭ باسشى ورىنى – ۇلت ءماجىلىسى. وعان داۋىسپەن وتكەندەر. ال قازاق ەلىنىڭ باسشىسى پرەزيدەنتتى ءتورت جىلعا سايلايدى دەسە،  5 – باپتا، ءبىر پرەزيدەنت ەكى رەتتەن اسىپ ەل بيلەۋگە حۇقى جوق دەلىنگەن.

1. – بولىمدەگى ادام بالاسىنىڭ حۇقى تۋراسىندا 10-بابىندا، قازاق ەلىندە ادام بالاسىنىڭ ءبارى تەڭ حۇقىلى. دىنىنە، قانىنا، تەگىنە، ناسىلىنە قاراپ ادامدى قورلاۋعا جول جوق.. ادام تەك زاكون ءھام قۇداي الدىندا جاۋاپ بەرەدى دەسە، وسى ءبولىمنىڭ 11-بابىندا، قازاق ەلىندە ادام بالالارى بوستاندىقتا، تەڭدىكتە، ءھام باقىتتى ءومىر سۇرۋگە حۇقى بار دەلىنگەن. سونىمەن قاتار كەلەسى باپتپرىندا، ايەل تەڭدىگى، ادام بالاسىنىڭ ەركىن سويلەۋگە، ۇيىم قۇرۋىنا، ءھام پارتيالارعا كىرۋىنە تىيىم جوق، ەكەنى سول سياقتى ناسىلدەردى ءبىر-بىرىنە قارسى يتەرتەتىن ۇيىمنىڭ، پارتيانىڭ، ادام بالاسىنىڭ ىستەرىنە تىيىم سالىنادى. كىنالىلەر زاكونعا جاۋاپتى ەكەنى جانە تاعىدا باسقا باپتار قارالعان.

III. – بولىمدە،  قازاق جەرى ونىڭ مەنشىگى دەپ باستالىپ، قازاق ەلىنىڭ جەرى ساۋداعا تۇسپەيدى، قۇداي ونى ادام بالاسىنا پايدالانۋ ءۇشىن جاراتتى، جەردىڭ كەنى، ورمان، سۋ، كولى ءھام تاۋلارى قازاق ەلىنىڭ يەسىندە. مال جايۋ، ەگىن ءوسىرۋ، ءۇي سالۋ، جەردى وڭدەۋ ءھام جەردى پايدالى ءىس ماقساتىندا قازىناعا قايتارۋ حۇكمەت رۇحساتىمەن بولادى دەلىنگەن.

سوڭعى IV. – بولىمدە، سوت تۋراسىندا سوت بيلىگى ءوز ەركىمەن ىسكە اسادى دەپ باستالىپ، سوتتىڭ حۇكىمى زاكونعا ءھام سوت ەرەجەلەرىنە باعىنادى، سۋديالار داۋ شەشكەندە حۇكىمەتكە ياكي ادام بالاسىنا باعىنباي، زاكون ءھام سوت ەرەجەلەرى نەگىزىمەن حۇكىم شىعارۋلارى شارت. سۋديالارعا اسەر جاساعاندارعا سوتتىڭ حۇكىمى كەسىلەدى. تاعى ءبىر باپتا سول كەزدىڭ وزىندە سۋديالار قازاق ءتىلىن ءبىلۋى شارت. باسقا ناسىلدەردىڭ سوتتا ءوز تىلدەرىندە سويلەۋگە حۇقى بار دەسە، سوڭعى  28 –باپتا، سوت ورنىندا پارتيالار بولماۋى شارت. سۋديالار پارتياعا كىرۋ حۇقىنان ايرىلادى. جاسىرىن مۇشە بولسا، ورنىنان الىنادى، دەپ اياقتالادى. جارعىنىڭ ەڭ نەگىزگى يدەياسى – قازاق ەلىن رەسەي وتارىنان شىعارۋ جانە دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ. مۇنداي قوعامدىق-ساياسي يدەيانى تۇڭعىش كوتەرگەن قايراتكەر، تەك بارلىبەك سىرتتانوۆ ەدى.

بارلىبەك سىرتتانوۆ الەۋمەتتىك ۇردىسكە دە ايىرىقشا ءمان بەرىپ ارالاسقان. «ءبىر رۋ – ءبىر رۋدى جاۋ كورمەس» ءۇشىن كۇرەسكەن. ءبارى ءبىر حالىق، ءوز حالقىن ءوزى بوتەن ساناعان جالعىز-اق ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىندا بولار دەپ، نالىعان. ءبىر رۋ ەلدىڭ ىشىندە بوتەن رۋدان بىرەۋ بولسا، وعان كۇن جوق، تەڭدىك جوق. وسىلاي ءبىرىن-ءبىرى جاۋ ساناعان سوڭ، قازاقتا بەرەكە قالماي بارادى. ءبىر اتانىڭ بالاسى ءبىر اتانىڭ بالاسىن تالاپ، ءالى كەلسە قىلماعانى بولمايدى.  سەبەبى انانىڭ جۇراعاتى، مىنانىڭ جۇرتى باسقا، مىنە ءبىزدىڭ بۇزىلىپ باراتىنىمىز» قانداي كورەگەندىك پىكىر دەسەڭىزشى! ءتىپتى بۇگىنگى كۇندى بولجاپ كەتكەندەي، جەكە مەملەكت بولىپ تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتا رۋشىلدىق پەن جۇزگە ءبولىنۋ كوپتەگەن ناعىز دارىندى تۇلعالاردىڭ ساياسي ارەناعا شىعۋىنا كەدەرگى بولىپ تۇرعانىن جاسىرا المايمىز. كەرىسىنشە، ءبىلىم دەڭگەيى تومەن، بەدەلسىز، شالا ساۋاتتى ادامداردىڭ تەك، رۋىنا بايلانىستى لاۋزىمعا يە بولۋىن كورگەندە، الەۋمەتتىك پروگرەستىڭ دامۋى قانشاما جىلعا تەجەلەتىنى داۋسىز بولسا كەرەك. ۇلى بابامىز تولە ءبيدىڭ «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» دەگەن وسيەتى بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ ويلارىنان دا ۇندەستىك تاپقانى بۇل اۋىرۋدىڭ دەندەپ تۇرعانى، كوزى اشىق، كوكرەگى وياۋ دانا ادامنىڭ سول كەزدەردە جانىنا باتقانىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار ورىس يمپەرياسىنىڭ «ءبولىپ الدا بيلەي بەر» ساياساتىن ەنگىزگەن، شالا ساۋتتى ەلدى ءبىرىن-ءبىرى لاۋزىمعا تالاستىرۋ ارقىلى حالىقتى السىرەتىپ، ءبىرىن بىرىنە ايداپ سالىپ بيلەپ توستەۋدىڭ زارداپتارىن كورە ءبىلدى. قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك پروگرەسكە جەتۋدىڭ نەگىزگى وزەگى كاسىبي، ساۋاتتىلىق دەڭگەيى تەرەڭ، ءبىلىمدى تۇلعالاردىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋى دەپ ءبىلدى. مىنە وسىنداي ادىلەتسىpدىكتەردى كورە بىلگەن، جامان مەن جاقسىنى ايىرا بىلگەن بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ، ەل ويلارىن تۇزەۋگە ىنتىققان. ىسىراپ بايلىق پەن نادان بيلىكتى سىناعان. قازاق حالقىنىڭ بىلىمگە كىرىسپەگەندىگىن قۇپتاماعان. «كۇن ىلگەرى بىلىمگە ءبىز جەتەمىز» دەپ كوكسەگەن.

بارلىبەك سىرتتانوۆ مۇحمەدجان تىنىشباەۆتى وقۋعا اتتاندىرىپ تۇرىپ: «جولىڭ بولسىن بالاقاي! قازاقتىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارىنىڭ كوبەيۋى وتە قاجەت. «بىلەكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى». قاراڭعى قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ، وسىنى زەردەڭە  ساقتاپ ءجۇر», دەپ وسيەتىن ايتادى. مىنا ءبىر ءسات سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك، 1902 جىلى تۋعان قىزى قانيفا اپايدىڭ مالىمەتى بويىنشا بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ ارتىندا ءوزى جيناعان 2000-عا جەتكەن كىتاپتان تۇراتىن كىتاپحاناسى قالعان. 1914 جىلى قاراشانىڭ 26-سىندا 48 جاسىندا قايتىس بولعاننان كەيىن باكەڭنىڭ جەسىرى «ۇيدەن جوعالىپ تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جۇرەر» دەپ بارلىق كىتاپتاردى قاپال ماڭىندا ورنالاسقان قاينار مەشىتىنە تاپسىرعان ەكەن. 1917-1919 جىلدار ارالىعىندا بۇل كىتاپتاردى بولاشاق  ءدۇلدۇل اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ قاجەتىنە پايدالانىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني وي-ءورىسىن كەڭەيتكەن.ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ارىپتەسى بولعان ءمارزيا يلداروۆا بىلاي دەپ ەستەلىك ايتادى: «ءبىرىنشى رەت مەن ءىلياستى 1919 جىلدىڭ جازعىتۇرىمعى الاساپىرانىندا اقسۋ قالاسىنىڭ باتىسىنداعى «قاينار»دەيتىن ەلدىڭ مەشىتىندە كوردىم، (اۆتوردان، ءمارزيا يلداروۆانىڭ اقسۋ قالاسىنىڭ باتىسىنداعى «قاينار» دەگەنى دۇرىس، قاپال ماڭىندا ورنالاسقان «قاينار مەشىتى» دەگەن جاڭساق ايتىلعان).الدىنداعى كىتابىنا ۇڭىلگەن قالپىندا وتىرا بەردى… ءىلياستىڭ توڭەرەگىندەگى سونشاما قىمبات، تابىلمايتىن كىتاپتاردى كورىپ، قايران قالىپ تۇرمىن. ورىستىڭ جانە باتىستىڭ اتاقتى كلاسسيكتەرى مەن كىمدەردىڭ عانا شىعارمالارى جوق دەيسىز، بۇل كىتاپتاردىڭ اراسىندا. ەندى جانسۇگىردىڭ ءىلياسى كۇنارا دەگەندەي كەلىپ، سول كىتاپتاردى اقتارادى دا وتىرادى. كەيىنرەك بولشەۆيكتەر مەشىتتەرگە قىرعيداي تيگەن كەزەڭدە سول كىتاپتاردىڭ بارلىعى جوعالىپ تالان-تاراجعا ءتۇسىپ كەتكەن». (اۆتوردان، وسى جەردە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءبىر داستانىندا جاڭىلماسام «دالا» بولۋ كەرەك جۇزدەن اسا ەمدىك دالا ءشوبىنىڭ اتى اتالادى دەپ ايتىلۋى تەگىن بولماسا كەرەك، ويتكەنى ارحيۆتەن بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ ءوز قولىمەن جازعان كونيستۋتسيا جوباسىمەن قاتار، «دارىلىك وسىمدىكتەر دەپ اتالاتىن قولجازباسى جانە ساقتالعان» ال قازاقتىڭ ءدۇلدۇل «قۇلاگەر» اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءوزىنىڭ جوعارىداعى داستانىندا قولجازبادان كەرەكتى جەرلەرىن قولدانباۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ءوزى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ۇلكەن، ءبىر بولەك اگىمە).

مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: باكەڭ، (بارلىبەك سىرتتانوۆ) بالالارعا«قاراقتارىم! وقىڭدار قازاعىڭدى ويلارىڭنان تاستاماڭدار» دەپ … ايتىپ وتىرۋشى ەدى، – دەپ اتاپ كورسەتەدى.

ۇلت ماسەلەسىن ەسكەرە وتىرىپ، بارلىبەك سىرتتانوۆ «ىنتىماق ەرەجەسى» دەپ ەل اراسىنداعى شارالاردى بەلگىلەگەن. ەل اراسىندا، باكەڭنىڭ «ىنتىماق ەرەجەسى» دەپ اتالىپ كەتكەن، ەرەجە نەبارى 15 باپتان تۇرادى، مازمۇنىنا عىلمي تۇردە تالداۋ جاساپ قاراسا، ەل باسقارۋ ءىسىن داستۇرلىك سالت-سانامەن، ادەتتىك-قۇقىق نورمالارىمەن رەتتەۋدى نەگىزگە العان. ەرەجەنىڭ تالاپتارى بويىنشا ەل اراسىنداعى بولىپ جاتقان داۋ دامايلاردى شەشۋ، حالىق بولىپ سايلانعان بەدەلدى اقساقالعا جۇكتەلدى. ونىڭ ايتقان ءسوزى، جۇرگىزگەن ءىس-ارەكەتى بارلىق قاۋىم مۇشەلەرىنە مىندەتتى بولۋى ءتيىس. ەرەجە بۇگىنگى كۇنگى «مەدياتورلىق ەرەجەگە» ساي دەسە بولادى. قازاق حالقىنىڭ عاسىلار بويى قالىپتاسقان، قاۋىمدىق، گۋمانيستىك سيپاتتتارعا يە بولعان ادەتتىك قۇقىقتىڭ  «اعايىنشىلىق»، «جۇرتشىلىق»، «اسار»، «قوناقجايلىلىق»، «قىزىل كوتەرۋ»، «جىلۋ» سياقتى كوپتەگەن ينيستۋتارىن جاڭا ماعانادا، جاڭا سيپاتتا قولدانادى. مىسالى، «مالى كەمىرەك بىرەۋدىڭ ءمىنىپ جۇرگەن اتى، ساۋىپ جۇرگەن سيىرى ءولىپ قالسا، كىدىرمەي، وزگەمىز سول مالدى بەلدەۋىنە بايلاپ بەرمەك بولدىق». سونىمەن قاتار وسى ەرەجەدە «جەر داۋى»، «جەسىر داۋى»، «بارىمتا، ۇرلىق داۋى»، «ۇلكەنگە ءتىل تيگىزۋ»، «كارتا جانە قۇمار ويىندار ويناماسقا» جانە تاعى باسقادا تارتىپتىك جازالار قارالعان. بۇل ناعىز تاربيە بەرەتىن، ۇلگىلى ەرەجە بولىپتى. قازىر دە، سول «ىنتىماق ەرەجەسىنىڭ» ۇلگىسىن نەگىزگە الا وتىرىپ اكىمشىلىكتەر مەن ءماسليحاتتار جەرگىلىكتى جەرلەردە قولدانسا بولار ەدى.

1881 جىلى ۆەرنىي قالاسىندا جامبىل بابامىز «سىرتتانعا» دەگەن ولەڭىندە

         ….سەندەي قازاق از شىعار،

         ءۇمىت قىلعان بالادان.

         ەكى بالاڭ جەتىلسە،

         قۇتىلارسىڭ تابادان…. وسىنداعى جاكەڭنىڭ «ەكى بالاڭ» دەپ وتىرعانى بارلىبەك پەن تۇرلىبەك ەدى.

….مەن كانديداتتىق ديسەرتاتسيا قورعاردا، «پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستاننىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق وي-پىكىرىنىڭ تاريحىندا» دەگەن ماسەلەنى ۇسىنىپ تۇرىپ، ۇلاعاتتى ۇستازىم اكادەميك، ەسىمى شەت ەلدەرگە تانىس بولعان ءىرى عالىم سالىق زيمانوۆ «پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى تۇلەكتەرىنىڭ ىشىندە بارلىبەك سىرتتانوۆ ەرەكشە. ول زەرتتەلمەگەن تۇلعا. سونى زەرتتەڭىز» دەۋى تەگىن ەمەس ەكەنىن 15 جىل جارياسىز، استىرتىن ىزدەنىس پەن زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە انىق بايقادىم، دەپ زاڭگەر عالىم ساكەن وزبەكۇلى  ەسكە الادى.

بارلىبەك سىرتتانوۆ سول كەزدە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، ءبىر باسىنان ارتىپ جەتىلەتىن قىزمەتى بولا تۇرىپ، بۇكىل ءومىرىن حالىق يگىلىگىنە، ۇلت تاۋەلسىزدىگىنە جۇمساپ، تىكەلەي سەبەپتەرىن تيگىزگەنى اقيقات. بۇعان دالەل ءىرى قوعام قايراتكەرى، اتاقتى زاڭگەر، اعارتۋشى دەموكرات باقىتجان قاراتاەۆ … ودين تى (بارلىبەك سىرتانوۆ س. ۋ.) پو-موەمۋ، زاسلۋجيل راسپولوجەنيە نارودا. ودين تى يمەەش پراۆو سكازات، چتو رابوتال زا نارود. كتو جە بولشە. ۆسە وستالنىە – سىتىە پودلەتسى نا كازەننىح جالوۆانياح – ليش ۋمەيۋت زلو زاۆيدوۆات ي زمەينىم وبرازوم شيپەت ۆوكرۋگ تەح، كتو رابوتاەت، توگدا كاك وني سامي پالتسامي نە شەۆەليات زا نارود» – دەي كەلە سول زاماندا وقىعان قازاقتاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىلىمدىسى، بەدەلدىسى بارلىبەك سىرتتانوۆ ەكەنىن، ەگەر ول مەملەكەت باسقارۋ تىزگىنىن ءوز قولىنا الاتىن بولسا، ونىڭ سوڭىنان قازاق حالقى ەرەتىنىن مالىمدەپ، ونى وتە جوعارى باعالاعان.

بارلىبەك سىرتتانوۆ – حالقىمىزدىڭ بوستاندىعى مەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى، ونىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ايانباي تەر توككەن اسقان ءبىلىمپاز، ەلدى اۋزىنا قاراتقان، قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى مەرزىمدە قازاقستاندا وتارشىلدىققا قارسى باتىل ءۇن كوتەرگەن ءىرى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. زامان وتكەن سايىن، مىنا ءبىر زاماننىڭ قىڭىرلىعىن  ازعىندىعىن، توزعاندىعىن كورگەن سايىن وسى ءبىر الاتاۋ بالاسى «س. ب. الاشينسكي» ء(وزى ايتىپ كەتكەن  لاقاپ اتى) الاتاۋ بالاسىنان، الاتاۋ بارسىنااينالىپ، ىرىلەنە، ۇلىنالا بەرەتىنىن، قازاعىم، حالقىم دەپ ءجۇرىپ، سول كەزدە بىلمەگەنى انىق..

تۇڭعىش رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنان ءبولىپ، قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىن كوتەرگەن، تۇڭعىشقازاق ەلىنىڭ جارعىسىن جازعان، تۇڭعىش باكەڭنىڭ ىنتىماق ەرەجەسى اتالىپ كەتكەن ەرەجەنى جازعان، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك ۇردىسكە، مەديتسينا سالاسىنا دا ۇلكەن ءمان بەرگەن ارتىندا وشپەيتىندەي ءىز قالدىرعان ۇلى تۇلعا  – بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ قايتىس بولعانىنا بيىل  2015 جىلى – 101 جىل. ال 2016 جىلى تۋعانىنا 150 جىل تولادى. تاريح قويناۋىندا ەسكەرۋسىز، ىزدەۋسىز، بەلگىسىز بولىپ قالىپ بارا جاتقان وسىناۋ ەلىم، جەرىم دەپ، بۇكىل ءومىرىن حالىق يگىلىگىنە، ۇلت تاۋەلسىزدىگىنە جۇمساعان ءىرى تۇلعانىڭ ىزگى ىستەرىن الاتاۋ بالاسى، بارلىبەك سىرتتانوۆ ءۇشىن ەمەس، جالپى ۇرپاققا ۇلىقتاۋ ماقساتىندا، جوعارىدا اتالعان ايتۋلى داتالارعا بايلانىستى، مىنا تومەندەگىدەي يگى ىستەر اتقارىلسا، بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاق الدىنداعى، اعا ۇرپاق پارىزدارى ءبىراز وتەلەر ەدى.

1. وبلىس وقۋ ورىندارىندا ءىرى عالىمداردىڭ جەتەكشىلىگىمەن، ستۋدەنتتەر اراسىندا بارلىبەك سىرتتانوۆ جازعان «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى»، «ىنتىماق ەرەجەسىنىڭ» جانە باسقا دا ەڭبەكتەرىنە ارنالعان كىشى عىلىمي اكادەميالىق جۇمىستار جاسالىپ قورعالسا.
2. بارلىبەك سىرتتانوۆ تۋرالى جەتىسۋ زيالىلارىنىڭ ادەبيەتشى، سىنشى، تاريحشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، بايگە جاريالانىپ، كىتاپ شىعارىلسا.
3. ساكەن وزبەكۇلىنىڭ كوپشىلىك قاۋىمعا ارنالعان بارلىبەك سىرتتانوۆ اتتى كىتابى تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلىپ، كوپ تيراجبەن قايتا باسىپ شىعارىلسا.
4. وبلىستىق گازەتتەردە بارلىبەك سىرتتانوۆ تۇرعىسىندا شىعارماشىلىق «بارلىبەك سىرتتانوۆ تاعىلىمى» دەگەن ايدارمەن رۋبريكا اشىلىپ، سىرتتانوۆتارعا بايلانىستى تانىمدىق ماتەريالدار جاريالانىپ، ەڭبەكتەرى ناسيحاتتالسا.
5. تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي وبلىس ورتالىعىندا وبلىستىق ادلەت باسقارماسىنىڭ الدىنا نە ءبىر كورنەكتى جەرگە بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ ءبيۋستى تاپسىرىسپەن جاسالىپ ورناتىلسا، ءبىر زاڭ كوللەدجىنىڭ نە مەكتەپتىڭ اتاۋى بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ اتىمەن اتالسا.
6. تالدىقورعان قالاسىنداعى ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى ورتالىق مۋزەيدەگى بارلىبەك سىرتتانوۆ تۋرالى بار ماتەريالداردى پايدالانا وتىرىپ جانە ونى تولىقتىرۋ ماقساتىندا ءبىر جەكە بولمە بولىنسە، كەيىننەن جەكە مۋزەي بولاتىنداي.

                      س. باتىرحانوۆ.
                     ت. ك. بالتابەكوۆ.
                    تالدىقوعان قالاسى

namys.kz