«ۇلتتىق قۇرامانىڭ نامىسىن قورعاۋ – ەڭ ۇلكەن ارمانىم»

– مۇرات، «قىران» فۋتبول كومانداسىندا ويناپ جۇرگەنىڭە ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت بولدى. جوعارى ليگاعا نەمەسە باسقا كومانداعا اۋىسۋ جوسپاردا بار ما؟
– ازىرگە ونداي جوسپار جوق. بۇل كلۋبتا ءجۇرىپ جاقسى دوستار تاپتىم. ولارمەن ءبىر وتباسىنىڭ بالاسىندايمىز. ەگەر، ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتسا، كوماندا باسشىلىعىمەن اقىلداسىپ ۋاقىتىندا كورە جاتارمىن.
– ارنو پايپەرس باس باپكەر بولعان تۇستا قازاقستان ۇلت­تىق قۇراماسىنىڭ گوللاندياداعى وقۋ-جات­تى­عۋ جيىنىنا شاقىرىلعان ەكەنسىڭ. ۇلتتىق قۇراما ساپىنا قابىلدانۋعا مۇمكىندىك بولىپ پا ەدى؟
– گوللاندياداعى جاتتىعۋ ويىندارىنا شاقى­رىلعانىم راس. سوندا جولداستىق كەزدەسۋلەردىڭ بىرەۋىندە وينا­پ، گول دا سوقتىم. ول كەزدە جاسىم 19-دا بولاتىن. ءبىر جاعى، جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الىپ ءجۇردىم. باس باپكەر ەلگە شا­قىرعانىمەن، وكىنىشكە قاراي ءدال سول كەزدە وقۋىما باي­لانىستى بارا المادىم.
– ال، قازىر، باپكەرلەر تاراپىنان ۇلتتىق قۇراماعا شاقىرتۋ بولعان جوق پا؟
– ونداي ۇسىنىس بولعان جوق. بىراق، شاقىرىپ جاتسا، قاتتى قۋانار ەدىم. فۋتبول مەنىڭ ومىرىمدە ەرەكشە ورىن الادى. سوندىقتان قازاقستان قۇراماسىنىڭ نامىسىن قورعاۋ – ەڭ ۇلكەن ارمانىمنىڭ ورىندالعانى بولار ەدى.

– كلۋبتاردا ونەر كورسەتۋگە ۇسىنىستار بولدى ما؟
– بىلتىر «شاحتەر»، «وقجەتپەس»، «جەتىسۋ» كوماندالارى شاقىرعان. بىراق، مەن ەلگە كەلگەن كەزدە كومانداعا لەگيونەر رەتىندە قابىلداناتىن زاڭ شىعىپ، ول كلۋبتاردا ونەر كورسەتۋگە مۇمكىندىك بولمادى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ دا ءالى شەشىلمەي جاتىر.
– قازاقستاننىڭ تولقۇجاتىن الۋعا نە كەدەرگى بولىپ جاتىر؟
– مەندە ەكى ەلدىڭ (تۇركيانىڭ جانە گوللانديانىڭ) ازاماتتىعى بار. قازاقستاننىڭ تولقۇجاتىن الۋ ءۇشىن ەكى ەلدىڭ ازاماتتىعىنان باس تارتۋىم كەرەك ەكەن. ول جاقتان باس تارتسام، وقىپ جاتقان وقۋىم (امستەردامداعى ەكونوميكا جانە بيزنەس مەنەدجمەنتى ماماندىعى – س. ت.) اياقسىز قالاتىن ءتۇرى بار. ەلىمىزدەگى زاڭ مەكەمەلەرىنە بارسام، كوپتەگەن قۇجاتتار سۇرايدى. ونىمەن اينالىسۋعا جاتتىعۋدان قول تيمەيدى. قىسقاسى، ازىرگە ازاماتتىق الۋ ماسەلەسى قيىن بولىپ تۇر.

«گوللانديا مەكتەپتەرىندە باسەكەلەستىك جوعارى»

– «سىرت كوز سىنشى» دەگەن، سىرتتاي قاراعاندا قازىرگى قازاق فۋتبولىنىڭ دەڭگەيى تۋرالى نە ايتاسىڭ؟
– نە ايتۋعا بولادى؟ سىن ايتاتىنداي مەن مامان ەمەسپىن. جانكۇيەر رەتىندە ايتارىم، قازاق فۋتبولى ءالى دە قالىپتاسۋ ۇستىندە. ماسەلەن، قازاق فۋتبولىن گوللانديامەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قۇرامامىز تاجىريبە جيىپ، شەبەرلىگىن شىڭداۋدا. ارينە، بىزدە دە تالانتتى جاستار ءوسىپ كەلە جاتىر. سولارعا جوعارى دارەجەدە قولداۋ قاجەت.
– قازىر ەرىنبەگەننىڭ ءبارى قازاق فۋتبولىن سىنايدى. ءتۇرلى كەكەسىنمەن پىكىر ايتاتىن جانكۇيەرلەر دە تابىلادى. سەنىڭشە، قازاق فۋتبولىنا نە جەتىسپەيدى؟
– ءبارى دە تاجىريبەگە بايلانىستى. ول وڭايلىقپەن كەلمەيتىنى انىق. تاجىريبە دەگەن ۇزاق جىلداردىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسادى. بايقاساڭىزدار، قازاقستان قۇراماسى ويىننىڭ سوڭعى مينۋتتارىندا گول جىبەرىپ الادى. بىزدە فيزيكالىق الەۋەتى مىعىم فۋتبولشىلار جەتكىلىكتى دەڭگەيدە. بىراق، ولاردىڭ كۇش-قۋاتىن ءتيىمدى قولدانۋدا باپكەرلەردىڭ تاكتيكاسى ويداعىداي شىقپاي جاتقان سىڭايلى.
– ەۋروپادا ونەر كورسەتۋگە لايىقتى فۋتبولشىلار بار ما بىزدە؟
– مىقتى فۋتبولشىلار جوق ەمەس، بار. كوپ ەمەس، بىراق. مىسالى، باۋىرجان يسلامحاننىڭ دوپتى يگەرۋ ءتاسىلى وتە كەرەمەت. ەگەر، ەۋروپاعا لايىق كىم دەپ سۇراعاندا وسى فۋتبولشىنى اتار ەدىم.
– سەن گوللانديادا فۋتبول الىپپەسىن ۇيرەنىپ، بىرنەشە كلۋبتاردىڭ نامىسىن قورعادىڭ. بۇكىل الەم بىلەدى، گوللانديا فۋتبولى الەمدە كوشباسشى ەلدەردىڭ ساناتىندا. ولاردىڭ جەتىستىگىنىڭ سىرىن ءوز اۋزىڭنان ەستىسەك.
– ول جاقتا باسەكەلەستىك جوعارى. گوللانديادا جالپى سانى 15-كە جۋىق ديۆيزيون بار. ونىڭ ارقايسىسىندا 18-20 كوماندادان ونەر كورسەتەدى. سونىڭ ىشىنەن مىقتىلار عانا ىرىكتەلىپ، ۇلتتىق قۇراماعا شاقىرىلادى. بالالار فۋتبولىندا دا سولاي. جالپى، گوللانديادا فۋتبولعا قۇمارتقان جاستار جەتەرلىك. بۇل ەلدە ەشكىمنىڭ جەتەلەۋىنسىز-اق، فۋتبول ۇيىرمەسىنە وزدەرى بارعىسى كەپ تۇراتىن بالالار وتە كوپ. ولاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى وسىندا.

– گوللانديا مەن قازاقستانداعى بالالار فۋتبولىندا قانداي ايىرماشىلىق بار؟ سارالاپ كوردىڭ بە؟
– شىندىقتى ايتسام، ەشكىم وكپەلەمەيتىن شىعار، جاسوسپىرىمدەر اراسىندا قازاقستاندىق فۋتبول مەكتەبى اسا مىقتى ەمەس. مىسالى، گوللانديانىڭ 13-14 جاس شاماسىنداعى فۋتبولشىلارى ءبىزدىڭ 18 جاستاعى بوزبالالارمەن ءبىر دەڭگەيدە ونەر كورسەتە الادى. ولاردا بالالار 4-3-3 جۇيەسىمەن كوپ وينايدى. وسى جۇيەنى ولار جىلدار بويى مىقتاپ مەڭگەرۋگە كۇش سالادى. جاستار وسە كەلە وسى جۇيەنى جاتتاپ الادى.
– جاستار دەمەكشى، قازاقستاندىق ءبىر توپ بالالار برازيليانىڭ «ولە برازيل» كلۋبىندا ءۇش جىل ءتالىم الىپ قايتتى. ولاردىڭ شەبەرلىگىن قالاي باعالايسىڭ؟
– برازيليادا وقىپ كەلگەن بالالاردان جاساقتالعان «بايتەرەك» كومانداسىمەن جاسىل الاڭدا قارسىلاس اتانىپ، ءبىرىنشى ليگادا كۇش سىناسىپ ءجۇرمىز. جۋىردا عانا استانالىق كوماندانى 4:1 ەسەبىمەن ۇتتىق. ولاردىڭ كوپشىلىگى جاستار. سول سەبەپتى مە، تاجىريبەسى ازداۋ.
– قازاقستاندىق بالالاردىڭ تاعى ءبىر لەگى برازيلياعا اتتاندى. وسى باعدارلاماعا قالاي قارايسىڭ؟ بىزگە بەرەرى كوپ پە، الدە…
– مەنىڭ جەكە پىكىرىم، برازيلياعا بالالاردى وقۋعا جىبەرگەننەن گورى، سول قاراجاتقا ەلىمىزدە سپورت الاڭدارىن اشۋ كەرەك. ودان ەش ۇتىلمايمىز. سوسىن شەتەلدەن باپكەرلەر شاقىرسا، الدەقايدا ناتيجەلى بولار ەدى. قانشا دەگەنمەن، ءبىزدىڭ جاس بالالار شەتەلگە شىعىپ، وتباسىن ساعىنىپ، كوپ ەموتسياعا ۇشىرايدى. بالالاردىڭ وتپەلى شاعىندا بۇل وتە اۋىر سوعادى.

«ءوز ەلىڭدە ءجۇرىپ، ءوز تىلىڭدە سويلەسكەنگە نە جەتسىن!»

– مۇرات، سەنىڭ ەلگە كەلۋىڭە كىم كومەكتەستى؟
– تۋعان جەرگە ورالۋىما ارشات ورازوۆ ەسىمدى ازامات سەبەپكەر بولدى. ونىمەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تانىسىپ، سويلەسىپ تۇراتىنمىن. بىردە ول قازاقستانعا كەلسەڭشى دەپ شاقىردى. سونىڭ ارالاسۋىمەن ەلگە كەلىپ، ءبىراز جاناشىر اعالارىممەن جۇزدەستىم. شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمى دارحان ساتىبالدى مىرزا دا كابينەتىندە ارنايى قابىلدادى. وعان العىسىم شەكسىز، كوپ كومەگىن بەرىپ ءجۇر.

– سۇحبات بارىسىندا قازاقشا جاقسى ءتاپ-ءتاۋىر سويلەپ وتىرسىڭ. انا ءتىلىڭدى تولىقتاي مەڭگەردىڭ بە؟
– قانشا دەگەنمەن، تاريحي وتانىمنان جىراقتا تۋىپ-ءوستىم عوي. العاشقىدا ەلگە كەلگەندە قازاق تىلىندە قينالىڭقىراپ سويلەيتىنمىن. قۇدايعا شۇكىر، قازىر ويىمدى ەركىن جەتكىزە الامىن. ءوز ەلىڭدە ءجۇرىپ، ءوز تىلىڭدە سويلەسكەنگە نە جەتسىن! انا ءتىلىمدى جاقسى ۇيرەنىپ جاتسام، ول شىمكەنتتەگى دوستارىمنىڭ ارقاسى.
– قانشا شەت ءتىلىن بىلەسىڭ؟
– اعىلشىن، گوللاند، تۇرىك تىلدەرىن جەتىك بىلەمىن. ورىسشانى دا ەپتەپ مەڭگەرىپ قالدىم. بىراق، كومانداداعى ارىپتەستەرىممەن تەك قازاقشا سويلەسەمىن. مىسالى، ءبىر بولمەدە تۇراتىن قاقپاشى پاۆەل جۋكوۆپەن قازاق تىلىندە وي بولىسەمىن. ول قازىر انا تىلىمىزدە سويلەسۋگە جاراپ قالعان.
– ەۋروپادا بولعاندا وتباسىڭدا جانە تۋعان-تۋىسقاندارىڭمەن قاي تىلدە سويلەسەسىڭدەر؟
– تۇركيادا جۇرسەك تۇرىكشە، گوللانديادا بولساق گوللاند تىلىندە پىكىر الماسامىز. بىراق، قاريالار وتىرعان جەردە قينالساق تا انا تىلىمىزدە سويلەۋگە تىرىسامىز. ويتكەنى، ۇلكەندەر جاعى بىزدەرگە «قازاقشا سويلەڭدەر» دەپ ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىرادى. ال، ءوز وتباسىما كەلسەم، اكەم دە، انام دا قازاقى تاربيەمەن سۋسىنداپ وسكەن جاندار. باحىتحان انام داستارحان باسىندا: «ءسوزىڭ قىسقا بولسىن، ءومىرىڭ ۇزاق بولسىن»، «شىققان تاۋىڭ بيىك بولسىن» دەپ باتا بەرىپ، نەمەرەلەرىنە بەسىك جىرىن ايتىپ وتىرادى.

– وقىرماندارىمىزعا وتباسىڭ، اتا-اناڭ تۋرالى تولىعىراق ايتا كەتسەڭ…
– اكەمنىڭ ەسىمى – توقتاحان ۇلىقپانۇلى. اكەم جاس كەزىندە مىقتى فۋتبولشى بولعان. تۇركيانىڭ جوعارى ليگاسىنداعى كوماندالار اكەمدى بىرنەشە رەت سۇراعان ەكەن، بىراق اتام جىبەرمەپتى. وسى وكىنىشىن قايتالاعىسى كەلمەي، اكەم مەنى دە، اعامدى دا جاستايىمىزدان فۋتبولعا باۋلىدى. ال، انامنىڭ ەسىمى – باحىتحان قىدىرمولداقىزى. ەكەۋى دە قازىر زەينەتكەر. كەزىندە تەرى شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. 1977 جىلعى اعام تۇنجاي قۇرىلىس سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى، 4 ۇل-قىزى بار. اپكەم زەينەپ تە وتباسىن قۇرعان. بالا-شاعاسى بار، ءوزى ءۇي شارۋاسىندا، جەزدەم بيزنەس سالاسىندا. وتباسىمداعى جانداردىڭ ءبارى دە امستەردامدا تۇرادى.
– اتا-اناڭ اتاجۇرتقا كەلگەن بە ەدى؟
– جوق. بيىل اتا-انامدى ەلگە اكەلىپ، تانىستىرماق بولعان ەدىم. بىراق، جاراقاتتانىپ قالدىم دا، بۇل جوسپارىم كەيىنگە قالدى. اتا-انام ەلگە كەلۋدى ارمانداپ ءجۇر. ماعان قارايلاپ، جاتتىعۋىما الاڭدايدى ولار. انامنىڭ تۋعان ءسىڭلىسى الماتىدا تۇرادى. سول جاققا دا ساپارلاپ بارعىسى كەلەدى. ءساتتى تۇسسە، الداعى ۋاقىتتا ولاردى ەلگە اكەلىپ، قۋانتسام دەپ وتىرمىن.

«بولاشاق جارىم پاريج قالاسىندا تۇرادى»

– امستەردامدا 50-گە جۋىق قازاق وتباسى تۇرادى دەپ ەستيمىز. ءبىر-بىرىڭمەن ارالاسىپ تۇراسىڭدار ما؟
– ونداعى ۇلكەن-كىشى اعايىننىڭ ءبارى دە ءبىر-ءبىرىن جاقسى تانيدى. توي-جيىندا بىرگە بولىپ، قۋانىشىنا ورتاقتاسادى. ەۋروپانىڭ مەنتاليتەتى بولەك قوي. سالقىنقاندى، سۋىقتاۋ. ال، قازاقتار ءبىر-ءبىرىن ءجيى-ءجيى قوناققا شاقىرادى. گوللانديالىقتار قازاقتاردىڭ وسى قوناقجايلىق قاسيەتىن ەرەكشە قادىرلەيدى. جالپى، ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىندا ءبارىمىز باس قوسىپ تۇرامىز. وندا ءتۇرلى جارىستار ۇيىمداستىرادى. وسى جيىندا ءار قالادان كەلگەن قازاقتار فۋتبول ويناپ، بي بيلەپ، شەرىمىزدى تارقاتىپ، مارقايىپ قايتامىز.
– شەتەلدەگى قازاقتار اراسىندا سالت-ءداستۇرىمىز قانشالىقتى دەڭگەيدە ساقتالعان؟
– قازاق بولعاننان سوڭ سالت-ءداستۇردى ساقتاۋعا، حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرپىن ورىنداۋعا بارىنشا تىرىسامىز. تۋعان كۇن مەن ءتۇرلى مەرەكەلەردە ءار وتباسىندا باۋىرساق ءپىسىرىلىپ، ۇلتتىق تاعامدار ازىرلەنەدى. بەتاشار جاسايمىز، اتا-بابامىزدىڭ داستۇرىنە سايكەس، قالىڭمال تولەيمىز. مال سويىپ، اتا-بابالار رۋحىنا قۇران باعىشتاپ تۇرامىز.
– قاي كومانداعا جانكۇيەرسىڭ؟
– بالا كۇنىمدە گوللانديالىق «اياكس»-ءتىڭ تىلەۋىن تىلەپ وتىراتىنمىن. ال، قازىر مادريدتىك «رەال» كومانداسىنىڭ بەلسەندى جانكۇيەرىمىن.
– ەندى بولاشاق جوسپارلارىڭمەن بولىسسەڭ…
– بولاشاقتا شىمكەنتتەن جەكە مەكتەبىمدى اشىپ، بالالاردى فۋتبولعا تاربيەلەگىم كەلەدى. ال، قازىرگى ماقساتىم، جاقسى جار تاۋىپ، ۇلكەن ومىرگە قادام باسۋ. ەرتەڭ قاي كلۋبتا وينايتىنىمدى ءبىر اللا بىلەدى عوي. كەلىنشەگىم ەرتەڭ مەنىمەن بىرگە تۇرا الا ما، فۋتبولشىنىڭ قىزىعى مەن قيىندىعىنا كوندىگە الا ما، وسى جاعىن كەلىسىپ الۋىم كەرەك.
– شىنىندا، وردا بۇزار وتىز جاسقا تاياپ قالدىڭ. اتا-اناڭنىڭ قولىن ۇزارتىپ، وتباسىڭا قاشان كەلىن تۇسىرمەكسىڭ؟
– جاسىم قازىر 27-دە. ەندى وسى جىلدىڭ سوڭىنا تامان وتباسىن قۇرىپ، ۇيلەنۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن.
– ءسوز بايلاسىپ جۇرگەن قىزىڭ بار ما ەدى؟
– بار عوي، ارينە (كۇلدى). بولاشاق جارىم پاريج قالاسىندا تۇرادى. قازاق قىزى. وقۋىن اياقتاسا، ەلگە اكەلىپ، بەتاشار جاساپ، سىزدەرمەن بىرگە قۋانىشىمدى بولىسپەك نيەتتەمىن.
– اڭگىمەڭە راحمەت! ساتتىلىكتەر تىلەيمىز!
سۇحباتتاسقان
ءسابيت تاستانبەك

قىسقا-نۇسقا
تۋعان كۇنى، ايى، جىلى: 20. 07. 1987 ج.
بويى: 179 سم
سالماعى: 76 كەلى
الاڭداعى پوزيتسياسى: جارتىلاي قورعاۋشى
ءحوببيى: بالىق اۋلاۋ، كينو كورۋ