داۋلەت ەسەنوۆ. تاۋەكەل حان تۇسىنداعى قازاق-ورىس قاتىناسى
kerey.kz
«ۇرانىمىز الاش، كەرەگەمىز اعاش» دەپ ءومىر سۇرگەن قازاق حالقىنىڭ قاتپارلى تاريحىندا نەبىر تاريحي دەرەكتەر بار. ونىڭ بىزگە جەتكەندەرىنەن بولەك بەيمالىم، ءالى دە زەرتتەۋ قاجەت تۇستارى بارشىلىق. بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى. ءيىسى قازاققا قاجەت ۇلىق مەرەكەنىڭ قاراساڭىندا تاريحشىلار قاۋىمى بۇل ايتۋلى مەرەكەدە ءوز ۇلەستەرىن قوسۋى قاجەت دەپ سانايمىن. سەبەبى تاريحي بۇرمالاۋشىلىق، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن كەيبىر دەرەكتەر تاريحشىلاردىڭ ەلەگىنەن ءوتۋى قاجەت. وسىعان وراي، قازاق تاريحىندا وزىڭدىك ورنى بار تاۋەكەل حان تۋرالى قاۋزالعان تاقىرىبىمدى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنعىم كەلەدى.
قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى قاتىناستار بەلگىلەنگەن قۇجاتتاردىڭ باستاپقى ءتىزىمى فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ تاۋەكەل حانعا 1595 جىلى ماسكەۋ پاتشاسىنىڭ قول استىنا قازاقتاردى قابىلداۋ تۋرالى گراموتاسىنان باستالادى. ال، ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ تاراپىنان مۇنداي پوزيتسيانى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ 1595 جىلى ورىس پاتشالىعى قازاق حانى تاۋەكەلدى قول استىنا كىرگىزۋ يدەياسى قايدان پايدا بولعان؟ ورىس-قازاق قاتىناستارىن زەرتتەگەن تاريحشىلار وسىنداي شەتىن ماسەلەنى قوزعاماي جانە بۇل مىندەتتى بولۋى ءتيىس قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرعان.
بۇل قانداي دا زاڭنىڭ بۇزىلعانى نەمەسە حرونولوگياداعى قاتەلىكتى كورسەتۋ ماقساتىندا باياندالىپ وتىرعان جوق. قازاقتاردىڭ رەسەي مەملەكەتىنىڭ قول استىنا كىرۋىنىڭ زاڭدى راسىمدەلۋى مەيلى XVI عاسىردىڭ اياعى، نەمەسە XVIII عاسىردىڭ 30 جىلدارى بولسىن ايتەۋىر ول جۇزەگە اسقان. بۇل جەردە ءبىر قۇبىلىستىڭ ادەيى الدىن-العان ساياسي-ارەكەتتىڭ وزىنەن-ءوزى بەلگىلى بولۋى كۇمان تۋدىرادى. وندا تاۋەلسىز قازاق حانىنا ونىڭ قول استىنا كىرۋىن جانە ونىڭ بۇيرىقتارىن ورىنداۋىن تالاپ ەتۋى، سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋعا ۋادە بەرۋىنە دالەلدى نەگىزدەرى بولۋى ءتيىس. XVI عاسىردىڭ اياعىندا ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ سول كەزدەگى سىرتقى جانە ىشكى جاعدايىن ەسەپكە الاتىن بولساق، قازاقتاردى قول استىنا كىرگىزۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەرۋگە قاۋقارسىز بولاتىن. ويتكەنى اتالعان مەرزىمدە ورىس پاتشالىعى شۆەد، پولياكتارمەن سوعىسىپ جاتقان بولاتىن جانە بيلىك ءۇشىن ىشكى تالاس-تارتىس كۇشەيىپ تۇرعان كەزەڭمەن سايكەس كەلەدى. قاي جاعىنان قاراساڭدا 1595 جىلى ورىس پاتشاسىنىڭ فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ قول استىنا كىرۋىن تالاپ ەتۋىنە ەشقانداي نەگىز بولماعان، ال تاۋەكەل حاننىڭ ونى ءوتىنۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل كەزەڭدە تاۋەكەلدىڭ ورتالىق ازيانىڭ ساياسي ساحناسىندا اتاعى اسقاقتاپ تۇرعان كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر.
سونىمەن، بۇل قۇجاتتىڭ پايدا بولۋ تاريحى تۋراسىندا ايتساق. ونىڭ تۇپكى نۇسقاسى بىلاي: 1594 جىلى قاڭتاردا قازاق حانى تاۋەكەل ورىس پاتشاسى فەودور يۆانوۆيچكە قۇلمۇحاممەد باستاعان ءوزىنىڭ ەلشىلىگىن جىبەرەدى. وعان قازاق حاندىعىنىڭ بۇقارمەن كۇرەسىنىڭ شيەلەنىسىپ، ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناستاردىڭ ناشارلاي باستاۋى سەبەپ بولدى. قازاق ەلشىلىگىنىڭ الدىنا بىرنەشە مىندەت قويىلدى. ولار: بۇحار حانى ابدوللا جانە ءسىبىر پاتشاسى كوشىممەن كۇرەستە، ورىس مەملەكەتىنىڭ اسكەري كومەك بەرۋىن جانە سوعىستا قولدانىلاتىن وت قارۋ سۇرايدى. سونداي-اق نەگىزگى ماقساتى ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى تۇتقىننان بوساتىپ الۋ بولعان. ونىڭ ۇستىنە تاۋەكەل ءوز ەلشىسى ارقىلى ورىس پاتشالىعىنان قازاق حاندىعىن قول استىنا الۋىن وتىنگەن. [كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆەكاح: سب. دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. — الما-اتا، 1961. — س. 40. دالەە: — كرو-1.]. بىراق قازاق ەلشىسى قۇلمۇحاممەدتىڭ ماسكەۋدە جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرىنە قاراعاندا، قازاق حانى تاۋەكەل ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ قول استىنا الۋدى وتىنگەندە، قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن مۇلدەم جويۋ دەپ تۇسىنبەگەن. قايتا، بۇقار جانە ءسىبىر حاندىقتارىنا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن اسكەري وداقتاسۋ رەتىندە قاراعانى كورىنەدى. بۇل كەزەڭدە ويراتتاردىڭ (قالماق) ءبىر بولىگى تاۋەكەل حانعا باعىندى. تاۋەكەل حان ماسكەۋگە جولداعان حاتىندا ءوزىن قازاق پەن قالماقتىڭ پاتشاسى دەپ اتاعان. بارعان ەلشىلىگىندە قۇلمۇحاممەد بەك وسىندا جاتقان يران ەلشىسى عادي بەكپەن تانىسىپ، ورتاق جاۋ – بۇحار حانى ابدوللاعا قارسى كۇرەس تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، كۇرەس شارتىنىڭ نەگىزىن سالادى. باس ءۋازىر بوريس گودۋنوۆ ەكى ەلشىلىكتىڭ ەركىن جۇزدەسۋىنە جاعداي جاساپ بەرەدى.
ەندى قازاق حانى تاۋەكەلدىڭ ورىس مەملەكەتىنىڭ قول استىنا الۋىن سۇراعانداعى سەبەبى تۋرالى ءسوز قوزعالىق: بىرىنشىدەن، 1588 جىلى باتىس سىبىردە دانيل چۋلكوۆ ءسىبىر حاندىعىنىڭ قىپشاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ديناستياسىنان شىققان سەيد-احمەد پەن قازاق سۇلتانى وراز-مۇحاممەدتى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ونىمەن بىرگە ونىڭ اجەسى شىعاي حاننىڭ ايەلى وندان سۇلتاننىڭ اناسى ازي پاتشايىم دا بولعان. التىن حانىم وندان سۇلتاننىڭ ايەلى، وراز-مۇحاممەدتىڭ اناسى، تاۋەكەلدىڭ ۇلكەن جەڭگەسى جانە ەكى نەمەرە قارىنداستارى باقتىحانىم جانە كۇنحانىم بولعان. ولاردىڭ بارلىعىن تۇتقىنداپ، دانيل چۋلكوۆ ماسكەۋلىك سارايعا اكەلگەن، جانە ۇزاق جىلدار بويى ولارعا قۇرمەت كورسەتىلگەن. [سۋلتانوۆ ت.ي. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. پوتومكي چينگيز-حانا. – الماتى، 2001]. قادىرعالي جالايىر ءوزىنىڭ «شەجىرلەر جيناعى» اتتى ەڭبەگىندە شىعاي حاننىڭ ءۇش ايەلىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. ءبىرىنشىسى – بايىم بەگىم. ودان سەيدقۇل سۇلتان، وندان سۇلتان، التىن حانىم; ەكىنشىسى – شاعاتايلىق ياقشىم بەگىم. ودان تاۋەكەل حان، ەسىم حان، سۇلتان; ءۇشىنشىسى – بۇرىندىقتىڭ قىزى داديم حانىم. ودان ءالى سۇلتان، سۇلۇم سۇلتان، يبراحيم سۇلتان، شاحىم سۇلتان دەگەن ۇلدارى بولعان. سوعان قاراعاندا، تاۋەكەلدىڭ ورىس تۇتقىنان ءوزىنىڭ تۋعان-تۋىستارىن قۇتقارۋ ويىمەن، قول استىنا الۋ تۋرالى ءوتىنىشىن ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى بەلگىلى تاريحشى م.ۆياتكين 1588 جىلى قازاق حانى تاۋەكەلدىڭ ءىنىسى وراز-مۇحاممەدتى ورىستاردىڭ تۇتقىنداعانى تۋرالى جانە سول ءۇشىن 1594 جىلى ورىس پاتشاسىنا تاۋەكەل حاننىڭ ەلشى جىبەرگەندىگىن جازادى. اۆتوردىڭ ايتقانىنداي: «شىن مانىندە قۇلمۇحاممەدتىڭ كەلۋىنىڭ سەبەبى سۇلتان وراز-مۇحاممەدتى تۇتقىننان بوساتۋ ەدى»، — دەپ، ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ءىرى وقيعا ەكەندىگىن اتاپ وتەدى. ەكىنشىدەن دەرەكتەرگە كوز تاستاساق، وراز-مۇحاممەد پەن قازاق ەلشىسى قۇل-مۇحاممەدتىڭ اراسىنداعى 1594 جىلى ماسكەۋدەگى سارايدا سۇلتاننىڭ جايىنداعى سۇحباتىندا: “بىزگە ساعان پاتشانىڭ وڭ قاباق تانىتاتىنى جانە بارلىعىنىڭ قوسىلۋىن قالايتىنى تۋرالى حابار ەستىدىك. سەنىڭ ورنىڭا تاۋەكەل حاننىڭ ۇلىن جىبەرگەن كۇندە عانا بوساتادى دەپ ەستىدىك”. ەلشىنىڭ حاباردى «ەستىدىك» دەگەن ءسوزى ورىس ەلشىلەرىنىڭ تىكەلەي ۇسىنىستارىنان كەيىن ايتىلىپ تۇر جانە دۋمالىق ورىس شەنەۋنىكتەر تاراپىنان قىسىم كورسەتىلگەنى كورىنىپ تۇر. تاۋەكەل حاننىڭ ەلشىسىنەن ءوز ەرىكتەرىمەن ماسكەۋ پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرگىزۋگە قول جەتكىزگىسى كەلەتىنى كورىنەدى. وراز-مۇحاممەد كەلگەن ەلشىگە: “فەدور يۆانوۆيچ ۇلى مارتەبەلى جانە سەنىمدى پاتشا، وعان كوپ ادامدار قىزمەت ەتەدى، بىزدە ونىڭ قول استىنا كىرۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن مەنىڭ تاۋەكەل اعام تۇسىنبەيدى”. ەلشىنىڭ وعان بەرگەن جاۋابى: “ەگەر تاۋەكەل حان ونى قالاماسا مەنى مۇندا جىبەرمەس ەدى”. ورىس پاتشالىعىنىڭ قول استىنا كىرگىسى كەلەدى دەگەن ءسوزدى قارا ارىپەن جازامىن. ويتكەنى حاننىڭ مۇنداي شەشىمى ەرىكتى ەمەس، تەك قىسىم كورسەتىلۋى ارقىلى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامىم بار.
ورىس پاتشالىعىنا بارعان ەلشىلىك تاۋەكەل حان كۇتكەندەي ناتيجە بەرگەن جوق. ورىس پاتشاسى ىڭعايلى كەزەڭدى پايدالانا وتىرىپ، قازاق حاندىعىن قول استىنا كىرگىزۋگە يتەرمەلەدى. ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا بۇحارا بيلەۋشىسىمەن جانە ءسىبىر حانى كوشىممەن سوعىسۋعا مىندەتتەيدى. ال، تاۋەكەلدىڭ نەمەرە ءىنىسى وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى ەلگە قايتارۋدى وتىنگەن تىلەگىنە ورىس پاتشاسى ونىڭ ورنىنا بالاسى ۇسەيىن قوجانى اماناتقا جىبەرگەن جاعدايدا عانا بوساتا الاتىنىن بىلدىرگەن. ورىس ۇكىمەتى وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى قازاق حاندىعى مەن ماسكەۋ اراسىنداعى قاتىناستاردى نىعايتۋعا جاردەم ەتەدى دەپ ساناعان. قازاق ورداسىنا ورىس پاتشالىعىنىڭ شەشىمى بويىنشا ۆەليامين ستەپانوۆ باستاعان ورىس ەلشىلىگى جىبەرىلەتىن بولىپ بەلگىلەندى.
1595 جىلى 28 ناۋرىزدا ماسكەۋدەن شىققان پاتشا ەلشىلەرى سول جىلدىڭ 30-مامىرىندا تاۋەكەل حاننىڭ ورداسىنا جەتكەن. پاتشانىڭ بەرگەن سىيلىقتارىن ەلشى امان-ەسەن تابىستايدى. حان ونى جاقسى قابىلداپ، قوناقجايلىق تانىتادى. قازاق حانىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدەن باسقا ورىس ەلشىسى ۆ.ستەپانوۆ قازاقتاردىڭ سانىن، ولاردىڭ نەگىزگى كاسىبىن، اسكەرلەرىنىڭ قۇرامىمەن قارۋ جاراقتارىن، قالماقتار جانە باسقا دا كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن قارىم قاتىناستارىن ءبىلىپ، وسىلار جونىندە پاتشا وكىمەتىنە تۇگەلدەي مالىمەت بەرۋگە ءتيىستى بولاتىن. بۇل سەكىلدى دەرەكتەر رەسەيدىڭ باسقا ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدا اسا قاجەتتى دەپ تۇجىرىمدالادى.
ورىس ەلشىسىنىڭ تاۋەكەل حانمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرى، نەگىزىنەن، ەكى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە بولدى. ءبىرىنشى — قازاق-ورىس اسكەري وداعىن قۇرۋ، ەكىنشى — قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي قول استىنا قاراۋى تۋرالى بولدى. كەرى قاراي ەلشىلەر 1595 جىلى 30 شىلدەسىندە قايتادى. ولارمەن بىرگە ماسكەۋگە تاۋەكەل حاننىڭ بالاسى مۇرات جانە ەلشى قۇلمۇحاممەدپەن ونىڭ قاسىندا ءۇش ادام جول تارتادى. قۇجاتتارعا قاراعاندا، ماسكەۋ مەملەكەتى قازاق حاندىعىن قول استىنا قاراۋ تۋرالى وتىنىشىنە ريزاشىلىقپەن قاراپ، وعان اسكەري كومەك كورسەتۋگە ءازىر ەكەندىگىن بىلدىرگەن. دەگەنمەن سول ۋاقىتتا قازاق حاندىعىنا اسكەري كومەك كورسەتپەدى. تاۋەكەل حان ەشقانداي كومەكسىز بۇحار بيلەۋشىسىن ءوز كۇشىمەن جەڭە الدى.
ءسىبىر تاريحىن زەرتتەگەن تاريحشى ا.ميللەردىڭ «مەجدۋنارودنوە پولوجەنيە كازاحستانا ۆو ۆتوروي پولوۆينە XVI ۆەكا» اتتى عىلىمي ماقالاسىندا ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستار ءبىرشاما تالدانادى. اۆتور قازاقتاردىڭ كورشى نوعايلار مەن شايبانيلەرمەن حاقنازار، شىعاي، تاۋەكەل حاندار تۇسىنداعى حالىقارالىق قاتىناستارىن زەرتتەي كەلىپ، 1594-1595 جىلدارى قازاق-ورىس قاتىناستارىن تالداپ، ول كەزەڭدە الشاقتا جاتقان رەسەي قازاقتارعا شىنايى كومەك كورسەتە الماعانىن اتاپ وتەدى. اۆتور 1594-1595 جىلدارعى قازاق-ورىس قارىم-قاتىناستارىنىڭ ۋاقىتشا اياقتالۋىنا بايلانىستى تاۋەكەلدىڭ ورىس ەلىنىڭ قول استىنا كىرگىسى كەلمەگەنىمەن تۇسىندىرەدى. ارينە، ماقالادا سول كەزەڭدەگى ساياساتقا جات، حانداردىڭ تاريحي تۇلعاسى مەن ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ باسىن قۇرۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ يدەولوگياسىنا قاراما-قايشى كەلەدى.
قازاق ورداسىنىڭ قايراتكەرلەرى ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتىن ءبىرجولا تانيدى. بۇقارعا قارسى كۇرەستە تەك ءوز كۇشىنە سەنۋ كەرەگىن بايقايدى. قالىپتاسقان جاعدايدا قامقورلىق تۋرالى ماسەلە جونىندە كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىن بولماي شىققانىمەن، ديپلوماتيالىق قاتىناستار، سونداي-اق، ساۋدا بايلانىستارى جالعاسا بەردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وراز-مۇحاممەدتىڭ ورنىنا جىبەرگەن تاۋەكەل حاننىڭ ۇلى مۇراتقا نە بولدى، جانە ەكى تاراپتان جاسالعان تالپىنىستار نەگە ءۇزىلدى، ول تۋرالى سول كەزەڭدە، كەيىن دە زەرتتەۋشىلەر اۋىز اشپايدى.
شىندىعىن ايتۋعا ءتيىسپىز، كەشەگى كەڭەستىك بيلىككە كەلگەن ۋاقىتتا XVI عاسىردىڭ اياعىنداعى قازاق-ورىس قارىم-قاتىناستارى ارنايى تۇردە جۇيەلى زەرتتەلمەدى. وعان سەبەپ: دەرەكتەر مەن فاكتىلەردىڭ شەكتەۋلىگى، ورىس مۇراعاتتارىنا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن قۇجاتتاردىڭ جولاتىلماۋى.
سوندىقتان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىسشىل تاريحشىلارمىز تاريحي كىتاپتاردى جاسىرىپ، تاۋەكەل حاندى دا رەسەيگە بودان بولعان دەپ بۇرمالاپ كەلەدى. قازاق حاندىعى اسكەري وداق جاساسقان ەلدەردىڭ بودانى بولىپتى دەگەندى تاريحتا ەستىمەدىك. دەمەك، تەك قازاق حانى عانا ەمەس قالماقتىڭ دا حانى اتانعان تاۋەكەل حاندى، رەسەيگە بودان بولدى دەۋ ۇلتتىق تانىمىمىزعا جات، تۇعىرلى تاريحىمىزعا قولدان جاسالعان «قاستاندىق» دەپ بىلەمىن.
qasym.kz
پىكىر قالدىرۋ