Däulet ESENOV. Täuekel han twsındağı qazaq-orıs qatınası
kerey.kz
«Wranımız alaş, keregemiz ağaş» dep ömir sürgen qazaq halqınıñ qatparlı tarihında nebir tarihi derekter bar. Onıñ bizge jetkenderinen bölek beymälim, äli de zertteu qajet twstarı barşılıq. Biıl qazaq handığınıñ 550 jıldıq mereytoyı. Iisi qazaqqa qajet wlıq merekeniñ qarasañında tarihşılar qauımı bwl aytulı merekede öz ülesterin qosuı qajet dep sanaymın. Sebebi tarihi bwrmalauşılıq, zertteudi qajet etetin keybir derekter tarihşılardıñ eleginen ötui qajet. Osığan oray, qazaq tarihında öziñdik ornı bar Täuekel han turalı qauzalğan taqırıbımdı jwrtşılıq nazarına wsınğım keledi.
Qazaqstan men Resey arasındağı qatınastar belgilengen qwjattardıñ bastapqı tizimi Fedor Ivanoviçtiñ Täuekel hanğa 1595 jılı Mäskeu patşasınıñ qol astına qazaqtardı qabıldau turalı Gramotasınan bastaladı. Al, Mäskeu memleketiniñ tarapınan mwnday poziciyanı qalay tüsinuge boladı? 1595 jılı orıs patşalığı qazaq hanı Täuekeldi qol astına kirgizu ideyası qaydan payda bolğan? Orıs-qazaq qatınastarın zerttegen tarihşılar osınday şetin mäseleni qozğamay jäne bwl mindetti boluı tiis qwbılıs retinde qarastırğan.
Bwl qanday da zañnıñ bwzılğanı nemese hronologiyadağı qatelikti körsetu maqsatında bayandalıp otırğan joq. Qazaqtardıñ Resey memleketiniñ qol astına kiruiniñ zañdı räsimdelui meyli XVI ğasırdıñ ayağı, nemese XVIII ğasırdıñ 30 jıldarı bolsın äyteuir ol jüzege asqan. Bwl jerde bir qwbılıstıñ ädeyi aldın-alğan sayasi-ärekettiñ özinen-özi belgili boluı kümän tudıradı. Onda täuelsiz qazaq hanına onıñ qol astına kiruin jäne onıñ bwyrıqtarın orındauın talap etui, sırtqı jaulardan qorğauğa uäde beruine däleldi negizderi boluı tiis. XVI ğasırdıñ ayağında Mäskeu memleketiniñ sol kezdegi sırtqı jäne işki jağdayın esepke alatın bolsaq, qazaqtardı qol astına kirgizu turalı mäseleni köteruge qauqarsız bolatın. Öytkeni atalğan merzimde orıs patşalığı şved, polyaktarmen soğısıp jatqan bolatın jäne bilik üşin işki talas-tartıs küşeyip twrğan kezeñmen säykes keledi. Qay jağınan qarasañda 1595 jılı Orıs patşasınıñ Fedor Ivanoviçtiñ qol astına kiruin talap etuine eşqanday negiz bolmağan, al Täuekel hannıñ onı ötinui mümkin emes. Bwl kezeñde Täuekeldiñ Ortalıq Aziyanıñ sayasi sahnasında atağı asqaqtap twrğan kezeñmen twspa-tws kelip otır.
Sonımen, bwl qwjattıñ payda bolu tarihı turasında aytsaq. Onıñ tüpki nwsqası bılay: 1594 jılı qañtarda qazaq hanı Täuekel orıs patşası Feodor Ivanoviçke Qwlmwhammed bastağan öziniñ elşiligin jiberedi. Oğan Qazaq handığınıñ Bwqarmen küresiniñ şielenisip, eki memlekettiñ arasındağı sayasi qarım-qatınastardıñ naşarlay bastauı sebep boldı. Qazaq elşiliginiñ aldına birneşe mindet qoyıldı. Olar: Bwhar hanı Abdolla jäne Sibir patşası Köşimmen küreste, orıs memleketiniñ äskeri kömek beruin jäne soğısta qoldanılatın ot qaru swraydı. Sonday-aq negizgi maqsatı öziniñ nemere inisi Oraz-Mwhammed swltandı twtqınnan bosatıp alu bolğan. Onıñ üstine Täuekel öz elşisi arqılı Orıs patşalığınan Qazaq handığın qol astına aluın ötingen. [Kazahsko-russkie otnoşeniya v XVI-XVIII vekah: Sb. dokumentov i materialov. — Alma-Ata, 1961. — S. 40. Dalee: — KRO-1.]. Biraq qazaq elşisi Qwlmwhammedtiñ Mäskeude jürgizgen kelissözderine qarağanda, Qazaq hanı Täuekel Mäskeu memleketiniñ qol astına aludı ötingende, Qazaq handığınıñ sayasi täuelsizdigin müldem joyu dep tüsinbegen. Qayta, Bwqar jäne Sibir handıqtarına qarsı küresu üşin äskeri odaqtasu retinde qarağanı körinedi. Bwl kezeñde oyrattardıñ (qalmaq) bir böligi Täuekel hanğa bağındı. Täuekel han Mäskeuge joldağan hatında özin qazaq pen qalmaqtıñ patşası dep atağan. Barğan elşiliginde Qwlmwhammed bek osında jatqan Iran elşisi Ğadi bekpen tanısıp, ortaq jau – Bwhar hanı Abdollağa qarsı küres turalı kelissözder jürgizip, küres şartınıñ negizin saladı. Bas uäzir Boris Godunov eki elşiliktiñ erkin jüzdesuine jağday jasap beredi.
Endi qazaq hanı Täuekeldiñ Orıs memleketiniñ qol astına aluın swrağandağı sebebi turalı söz qozğalıq: Birinşiden, 1588 jılı Batıs sibirde Danil Çulkov Sibir handığınıñ qıpşaq bileuşileriniñ dinastiyasınan şıqqan Seyd-Ahmed pen qazaq swltanı Oraz-Mwhammedti twtqınğa tüsiredi. Onımen birge onıñ äjesi Şığay hannıñ äyeli Ondan swltannıñ anası Azi patşayım da bolğan. Altın hanım Ondan swltannıñ äyeli, Oraz-Mwhammedtiñ anası, Täuekeldiñ ülken jeñgesi jäne eki nemere qarındastarı Baqtıhanım jäne Künhanım bolğan. Olardıñ barlığın twtqındap, Danil Çulkov mäskeulik sarayğa äkelgen, jäne wzaq jıldar boyı olarğa qwrmet körsetilgen. [Sultanov T.I. Podnyatıe na beloy koşme. Potomki Çingiz-hana. – Almatı, 2001]. Qadırğali Jalayır öziniñ «Şejirler jinağı» attı eñbeginde Şığay hannıñ üş äyelin erekşe atap ötedi. Birinşisi – Bayım begim. Odan Seydqwl swltan, Ondan swltan, Altın hanım; Ekinşisi – şağataylıq YAqşım begim. Odan Täuekel han, Esim han, Swltan; Üşinşisi – Bwrındıqtıñ qızı Dadim hanım. Odan Äli swltan, Swlwm swltan, Ibrahim swltan, Şahım swltan degen wldarı bolğan. Soğan qarağanda, Täuekeldiñ orıs twtqınan öziniñ tuğan-tuıstarın qwtqaru oyımen, qol astına alu turalı ötinişin bildirui mümkin. Bwl turalı belgili tarihşı M.Vyatkin 1588 jılı Qazaq hanı Täuekeldiñ inisi Oraz-Mwhammedti orıstardıñ twtqındağanı turalı jäne sol üşin 1594 jılı orıs patşasına Täuekel hannıñ elşi jibergendigin jazadı. Avtordıñ aytqanınday: «Şın mäninde Qwlmwhammedtiñ keluiniñ sebebi swltan Oraz-Mwhammedti twtqınnan bosatu edi», — dep, eki el arasındağı diplomatiyalıq baylanıstıñ sırtqı sayasattağı iri oqiğa ekendigin atap ötedi. Ekinşiden derekterge köz tastasaq, Oraz-Mwhammed pen qazaq elşisi Qwl-Mwhammedtiñ arasındağı 1594 jılı Mäskeudegi sarayda swltannıñ jayındağı swhbatında: “Bizge sağan patşanıñ oñ qabaq tanıtatını jäne barlığınıñ qosıluın qalaytını turalı habar estidik. Seniñ ornıña Täuekel hannıñ wlın jibergen künde ğana bosatadı dep estidik”. Elşiniñ habardı «estidik» degen sözi orıs elşileriniñ tikeley wsınıstarınan keyin aytılıp twr jäne dumalıq orıs şeneunikter tarapınan qısım körsetilgeni körinip twr. Täuekel hannıñ elşisinen öz erikterimen Mäskeu patşalığınıñ qol astına kirgizuge qol jetkizgisi keletini körinedi. Oraz-Mwhammed kelgen elşige: “Fedor Ivanoviç wlı märtebeli jäne senimdi patşa, oğan köp adamdar qızmet etedi, bizde onıñ qol astına kiruimiz kerek ekendigin meniñ Täuekel ağam tüsinbeydi”. Elşiniñ oğan bergen jauabı: “Eger Täuekel han onı qalamasa meni mwnda jibermes edi”. Orıs patşalığınıñ qol astına kirgisi keledi degen sözdi qara äripen jazamın. Öytkeni hannıñ mwnday şeşimi erikti emes, tek qısım körsetilui arqılı boluı mümkin degen boljamım bar.
Orıs patşalığına barğan elşilik Täuekel han kütkendey nätije bergen joq. Orıs patşası ıñğaylı kezeñdi paydalana otırıp, qazaq handığın qol astına kirgizuge itermeledi. Onıñ bwyrığı boyınşa Bwhara bileuşisimen jäne Sibir hanı Köşimmen soğısuğa mindetteydi. Al, Täuekeldiñ nemere inisi Oraz-Mwhammed swltandı elge qaytarudı ötingen tilegine orıs patşası onıñ ornına balası Üseyin qojanı amanatqa jibergen jağdayda ğana bosata alatının bildirgen. Orıs ükimeti Oraz-Mwhammed swltandı Qazaq handığı men Mäskeu arasındağı qatınastardı nığaytuğa järdem etedi dep sanağan. Qazaq ordasına orıs patşalığınıñ şeşimi boyınşa Vel'yamin Stepanov bastağan orıs elşiligi jiberiletin bolıp belgilendi.
1595 jılı 28 naurızda Mäskeuden şıqqan patşa elşileri sol jıldıñ 30-mamırında Täuekel hannıñ ordasına jetken. Patşanıñ bergen sıylıqtarın elşi aman-esen tabıstaydı. Han onı jaqsı qabıldap, qonaqjaylıq tanıtadı. Qazaq hanımen kelissözder jürgizuden basqa orıs elşisi V.Stepanov qazaqtardıñ sanın, olardıñ negizgi käsibin, äskerleriniñ qwramımen qaru jaraqtarın, qalmaqtar jäne basqa da körşiles memlekettermen qarım qatınastarın bilip, osılar jöninde patşa ökimetine tügeldey mälimet beruge tiisti bolatın. Bwl sekildi derekter Reseydiñ basqa eldermen qarım-qatınas ornatuda asa qajetti dep twjırımdaladı.
Orıs elşisiniñ Täuekel hanmen jürgizgen kelissözderi, negizinen, eki mäseleniñ töñireginde boldı. Birinşi — qazaq-orıs äskeri odağın qwru, ekinşi — Qazaq handığınıñ Resey qol astına qarauı turalı boldı. Keri qaray elşiler 1595 jılı 30 şildesinde qaytadı. Olarmen birge Mäskeuge Täuekel hannıñ balası Mwrat jäne elşi Qwlmwhammedpen onıñ qasında üş adam jol tartadı. Qwjattarğa qarağanda, Mäskeu memleketi Qazaq handığın qol astına qarau turalı ötinişine rizaşılıqpen qarap, oğan äskeri kömek körsetuge äzir ekendigin bildirgen. Degenmen sol uaqıtta Qazaq handığına äskeri kömek körsetpedi. Täuekel han eşqanday kömeksiz Bwhar bileuşisin öz küşimen jeñe aldı.
Sibir tarihın zerttegen tarihşı A.Millerdiñ «Mejdunarodnoe polojenie Kazahstana vo vtoroy polovine XVI veka» attı ğılımi maqalasında eki el arasındağı baylanıstar birşama taldanadı. Avtor qazaqtardıñ körşi noğaylar men şaybanilermen Haqnazar, Şığay, Täuekel handar twsındağı halıqaralıq qatınastarın zerttey kelip, 1594-1595 jıldarı qazaq-orıs qatınastarın taldap, ol kezeñde alşaqta jatqan Resey qazaqtarğa şınayı kömek körsete almağanın atap ötedi. Avtor 1594-1595 jıldarğı qazaq-orıs qarım-qatınastarınıñ uaqıtşa ayaqtaluına baylanıstı Täuekeldiñ orıs eliniñ qol astına kirgisi kelmegenimen tüsindiredi. Ärine, maqalada sol kezeñdegi sayasatqa jat, handardıñ tarihi twlğası men olardıñ qazaq halqınıñ basın qwru üşin jürgizgen küresi totalitarlıq jüyeniñ ideologiyasına qarama-qayşı keledi.
Qazaq ordasınıñ qayratkerleri Mäskeu memleketiniñ sırtqı sayasatın birjola tanidı. Bwqarğa qarsı küreste tek öz küşine senu keregin bayqaydı. Qalıptasqan jağdayda qamqorlıq turalı mäsele jöninde kelisimge kelu mümkin bolmay şıqqanımen, diplomatiyalıq qatınastar, sonday-aq, sauda baylanıstarı jalğasa berdi. Nege ekeni belgisiz, Oraz-Mwhammedtiñ ornına jibergen Täuekel hannıñ wlı Mwratqa ne boldı, jäne eki taraptan jasalğan talpınıstar nege üzildi, ol turalı sol kezeñde, keyin de zertteuşiler auız aşpaydı.
Şındığın aytuğa tiispiz, keşegi keñestik bilikke kelgen uaqıtta XVI ğasırdıñ ayağındağı qazaq-orıs qarım-qatınastarı arnayı türde jüyeli zerttelmedi. Oğan sebep: derekter men faktilerdiñ şekteuligi, orıs mwrağattarına qazaq halqınıñ müddesin bildiretin qwjattardıñ jolatılmauı.
Sondıqtan, küni büginge deyin orısşıl tarihşılarmız tarihi kitaptardı jasırıp, Täuekel handı da Reseyge bodan bolğan dep bwrmalap keledi. Qazaq handığı äskeri odaq jasasqan elderdiñ bodanı bolıptı degendi tarihta estimedik. Demek, tek qazaq hanı ğana emes qalmaqtıñ da hanı atanğan Täuekel handı, Reseyge bodan boldı deu wlttıq tanımımızğa jat, twğırlı tarihımızğa qoldan jasalğan «qastandıq» dep bilemin.
qasym.kz
Pikir qaldıru