م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىندەگى پسيحولوگيالىق پورترەتتەردىڭ بەينەلەنۋ ماسەلەلەرى
kerey.kz
گۇلزيا ءپىرالى
لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان ستۋدەنتتىك جىلدار مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ ءبىر جەمىستى جىلدار بولعانى بەلگىلى. ستۋدەنت-سۋرەتكەر سول جىلدارى «قاراش-قاراش وقيعاسى» (1927), «قيلى زامان» (1928) اتتى پروزالىق شىعارمالارى مەن «حان كەنە»، «قاراگوز» اتتى داڭقتى پەسالارىن جازدى. قازاق حالقىنىڭ ءومىرى مەن تاريحىن، ادامداردىڭ مەنتاليتەتى مەن پسيحولوگياسىن، تابيعي ەرەكشەلىگى مەن ويلاۋ جۇيەسىن جەتىك بىلەتىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سۋرەتكەرلىك زەردەسى ءوز زامانىنداعى تاريحي شىندىقتىڭ قيم-قيعاش قۇبىلىستارى مەن وقيعالارىن، زامان اعىمىنىڭ ىشكى دامۋ زاڭدىلىقتارىن تەرەڭ تانىپ، تالداۋعا مۇمكىندىك بەردى. جوعارىدا اتالعان تۋىندىلارىنىڭ ءبارى دە ۇلت ادەبيەتىندە ۇلكەن جانردىڭ تۋعاندىعىن، كوركەم پروزانىڭ كوشى باستالىپ، نەگىزى قالانعانىن دالەلدەگەن دۇنيەلەر ەدى.
ۇلتتىق ءسوز ونەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان بۇل پوەتيكالىق قۇبىلىس پروفەسسيونالدىق شەبەرلىكتى تولىق مەڭگەرگەن اسا ءىرى تالانت يەسىنىڭ عانا ۇلەسىنە تيەسىلى تۆورچەستۆولىق ەرلىك بولاتىن. كوركەمدىك الەمى بيىك «قيلى زامانداعى» زاپىراندى زارداپتار، وتارشىلدار مەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىنداعى بىتپەس داۋلار، قيان كەستى قاقتىعىستار ءوڭىن وزگەرتىپ، ءوزىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن بۇگىن دە العا تارتادى.
مۇحتار اۋەزوۆ كوتەرىپ وتىرعان تاريحي تاقىرىپ قازاق دالاسىندا ستيحيالى تۇردە بولسا دا تۋىنداپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسى، رۋحى بار ەكەندىگىن وتارشى ورىس بيلەۋشىلەرىنە مويىنداتقان رەسمي تۇردەگى دەرەك بولاتىن. ەل ىشىندەگى دۇمپۋگە دانەكەر بولعان 1916-شى جىلعى البان كوتەرىلىسى كەيىن 1917-ءشى جىلدىڭ وقيعاسىنا سەبەپكەر بولۋ فاكتىسىنىڭ ءوزى قازاق تاريحى ءۇشىن ورنى بولەك دۇنيە.
م.اۋەزوۆتىڭ وسى تۋىندىسىندا قازاق ومىرىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تاريحى، باي مەن بولىستىڭ، ءتىلماش پەن تورەلەردىڭ، كەيبىر وقىعانداردىڭ ءوز حالقىنا جاساعان وزبىرلىقتارى شىنايى ءارى شەبەر سۋرەتتەلەدى. جانە «قيلى زامان» – اۋەزوۆتىڭ كەڭ تىنىستى ەپيكالىق بايانداۋ ءتاسىلىن سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكپەن يگەرگەن كاسىبيلىگىنىڭ كۋاسى.
حح عاسىر باسىنداعى الاساپىران كەزەڭنىڭ قيىندىعىنا قاراماي قازاق حالقىنا جاسالىپ وتىرعان وتارشىلدىق زارداپتارىن، ءالدىنىڭ السىزگە جاساعان قياناتتارىن قالامگەر باتىل كوتەرگەن.
م.اۋەزوۆ بۇل تاقىرىپقا ۇلكەن دايىندىقپەن، ويىنداعى باي مالىمەتىمەن، جۇرەگىندە جىلدار بويى جازىلىپ جۇرگەن مۇڭ-شەرىمەن كەلگەن سۋرەتكەر. شىعارمانىڭ جىلدام جازىلۋىنىڭ سىرى مەن قۇپياسى دا وسىندا جاتسا كەرەك. ارناسىنان اسقان ىشكى اشۋ مەن ىزا، قوردالانعان قورلىق، كەك كورىنىستەرى ءاربىر كەيىپكەردىڭ ءىس-ارەكەتى، ىقتيارعا كونبەگەن اساۋ سەزىمدەرى ارقىلى وي مەن ءسوز اعىنى بولىپ اقتارىلىپ جاتادى. جازۋشىنىڭ ءوز باسىنان وتكەرىلىپ، سەزىمىمەن سۋارىلعان ۇلتىنا جاسالعان وكتەمدىكتەر وزەگىن ورتەگەن وكىنىش جەتىسۋ گۋبەرنياسىنىڭ جاركەنت ۋەزىندەگى قارقارا جارمەڭكەسىندە بولعان تاريحي وقيعانى بايانداۋعا تۇرتكى بولادى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ شىعۋ سەبەپتەرى مەن وتارلاۋ-جازالاۋ ساياساتىنىڭ زارداپتارى 1918 جىلى پاتشالىق جازالاۋ اسكەرىنىڭ قىرعىنىنا ۇشىراپ شەت ەل اۋىپ كەتكەن جەتىسۋ قازاقتارىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن سەمەيدە ۇيىمداستىرىلعان «الاش» قورىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولعان مۇحتار اۋەزوۆكە تانىس ەدى.
1952 جىلدىڭ اياعىندا جازۋشى جاسىرىن تۇردە «قيلى زامان» پوۆەسىن ورىس تىلىنە اۋدارتقان. سوندا شولپان اتادا بىرگە بولعان ا.پانتيەلەۆكە م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى : «…وسى ءبىر دۇنيەنى جانىم قانشاما ازاپتانىپ، قينالا وتىرىپ جازعانىمدى سەزەتىن شىعارسىز دەپ ويلايمىن، قازىر قازاق حالقىنىڭ قانشالىقتى تۇڭعيىق تۇبىنەن باس كوتەرىپ، بوي جازىپ شىققاندىعىن ويلاۋدىڭ ءوزى سونشاما قورقىنىش. بۇل تۇڭعيىق تۇنەكتىڭ اتى – پاتريارحالدىق. ورتا ازياداعى 1916-جىلعى كوتەرىلىس رەۆوليۋتسياعا كەلىپ ۇلاستى، بىراق بار جەردە بىردەي دارەجەدە دامىعان جوق. تورعايدا ول كەيىن ازامات سوعىسىنىڭ ەرلەرى بولعان امانكەلدى يمانوۆ پەن ءالىبي جانگەلديندى شىعاردى. مەنىڭ گەرويلارىم ۇزاق ساۋرىقوۆ پەن جامەڭكە مامبەتوۆ – بۇلار دا تاريحي ادامدار، حالىق باسشىلارى، بىراق ولاردىڭ تاعدىرلارى باسقاشا، ويتكەنى وقيعا اتى شۋلى تورعايدا ەمەس، «تىپ-تىنىش» قارقارادا، جەتىسۋدا، مومىن البان رۋىنىڭ ۇياسىندا، باسقاشا ايتقاندا، تەك ستيحيالىق جەلپىنىستى عانا تۋعىزعان الەۋمەتتىك مەشەۋلىكتىڭ الگى ايتىلعان تۇڭعيىق تۇنەگىندە بولدى. ال بۇل جەلپىنىستىڭ نەگىزىنە بارىپ تۇرعان ساياسي سوقىرلىق، تاجىريبەسىزدىك، الدارتقان سابيلىك اڭقاۋلىق، ساعىم قۋعان قيال مەن جالعان سەنىم، پاتريارحالدىق قاراڭعىلىق پەن دارمەنسىزدىك قانا بار ەدى»، – دەپ ايتقان سىرى بار ەكەن («قيلى زامان». عىلىمي تۇسىنىك.ت.جۇرتباي. و.قاۋعاباي. م.اۋەزوۆ «شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى. 5-ت. الماتى: «عىلىم» عىلىمي – باسپا ورتالىعى، 2001.-376 ب . 352 بەت.).
اۆتوردىڭ ماقساتى – ۇلت – ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ سوڭى ءساتسىز اياقتالسا دا «جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» دەپ قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن جۇرتتىڭ دا شىدامى شەكتەن شىقسا ەل بولىپ ەڭسەسىن كوتەرۋگە رۋحى جەتەتىنىن جەرىنە جەتكىزە ايتۋ بولاتىن. جانە ساناعا وي سالعان وقيعالاردىڭ كۇردەلى ساياسي قۇبىلىستارعا اينالۋىنا دەيىنگى ەل اراسىنداعى داۋ-تارتىستاردىڭ دامۋ بارىسىن، وسى ۇدەرىستەر ۇستىندەگى وتارشىلدار مەن قاراپايىم قازاق جۇرتىنىڭ قاقتىعىستارىنىڭ قاتپارلى سىرلارىن كوركەم دەتالدار مەن ءساتتى شتريحتار ارقىلى اجارلاۋ كوزدەلگەن.
پوۆەستىڭ باستالارىندا-اق انىقتالعانداي : «…ساۋداگەر سوماسى، قازاق دالاسىنا قۇدا ءتۇسىپ، قۇيرىق-باۋىردى اساپ، اۋزى قاندانىپ، قولى مايلانىپ، جوندانىپ تۇر»،-دەپ «كەڭ قولتىق، مول قولدى، اڭقاۋ باي ەل: البان، بۇعىنىڭ» و باستان-اق وزگەگە جەم بولىپ كەلە جاتقانى اياۋسىز اشكەرەلەنەدى. جالعىز البان ەمەس بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ جەم بولعانى، ءتۇرلى سالىقتارمەن سۇلىكتەي سورىپ وتىرعانىمەن قويماي «ەندى ەلدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن قارا جۇمىسقا الماقشى. بۇدان وتكەن قورلاۋ بار ما؟» (171 ب). قالامگەردىڭ ءوز ەلىنىڭ ۇلتجاندى پەرزەنتى رەتىندە قاشاننان قانىن قايناتىپ، قولىنا قالام قارۋىن الۋعا ماجبۇرلەگەن دە وسى قورلىق ، ۇلتقا جاسالعان وزبىرلىق، قيانات بولاتىن.
وتارشىلىقتان كەلگەن وبىردى تۋعىزعان «انا جات ءپىشىندى، جالماۋىز ءتۇستى ۇلىق» پەن ونىڭ جاندايشاپتارىنىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتتەرىن سۋرەتكەر سوندىقتان دا سونشالىقتى ىزالى كەكەسىنمەن بەينەلەيدى: «…بۇنىڭ جارمەڭكە باسىنداعى ءتىرى جۇرگەن قولدارى – اتقان وق، شاپقان قىلىش، جەمقور سەمىز قارىندى پريستاۆ «اقجەلكە» پادپوروكوۆ تا، اينالاسىنداعى جورعا قۇلدارى: ۇساق تورەشىكتەر، بۇنىڭ ىشىندە قازاقتان شىققان ءوڭى جىلتىر، قارنى تومپاق ءتىلماشتار. سوڭعىلاردا ماڭايىنا قارايتىن ەكى ءتۇرلى كوز بار. ءبىرى – جار توسەگىن ارامداپ قويعان، ءجۇرىسى سۇيىق توقالداي، جان-جاعىنا جالتاڭداي، جورعالاي قارايتىن جاسقانشاق كوز. بۇل – پريستاۆقا، سۋدياعا، جارمەڭكە ۇلىعىنا قارايتىن كوزى. ەكىنشىسى – سىزدانا، كەسىرلەنە، كەرگي قارايتىن، اسقاق، ماقتانشاق جەمگە قادالعان قوماعاي كوز. ول قازاققا، ەلگە قارايتىن كوزى» (173 ب). جاپ-جاس ستۋدەنت سۋرەتكەردىڭ سول «قيلى زامانداعى» سان قۇبىلعان ساياسي قاقتىعىستاردان قايمىقپاي اشىق ءارى كەكەسىنمەن جازۋى كوپ جىلدار بويعى كوكەيىندە ساقتالعان اشۋدىڭ ايقىن ايعاعى-تىن.
وسى رەتتە جازۋشى قايتىس بولعاننان كەيىن 11 جىلدان سوڭ موسكۆاداعى «نوۆىي مير» جۋرنالىندا جارىق كورگەن پوۆەستكە العى ءسوز جازعان كورنەكتى سۋرەتكەر شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ پىكىرىنە توقتالساق ارتىق ەمەس: «…تساريزمگە، ونىڭ زورلىقشىل اپپاراتىنا دەگەن وشپەندىلىكتى جاس اۋەزوۆتەي سونشالىق سۋرەتكەرلىك نانىمدىلىقپەن كورسەتكەن، پاتشالىق وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ بەزبۇيرەك قاتالدىعى مەن ايۋاندىعىن سونشالىقتى اشىنا اشكەرەلەگەن، كوشپەندى حالىقتىڭ وزىنە جات پاتشالىق اكىمشىلىك جۇيەسىن قابىلداماۋىنىڭ تابيعاتىن مول مىسالمەن الا وتىرىپ، سونشالىق تەرەڭدىكپەن اشىپ بەرگەن، سورىنا قاراي كوتەرىلىسكە شىعىپ، سونىسى ءۇشىن قان جوسا قىرعىنعا ۇشىراپ، تۋىپ-وسكەن جەرىنەن قۋىلعان قاراپايىم حالىقتىڭ قاسىرەت-قايعىسىن ەت جۇرەگى ەزىلە وتىرىپ ايتىپ بەرگەن مۇنداي شىعارمانى مەن شىعىس ادەبيەتتەرىنەن سيرەك كەزدەستىردىم» (355 ب). الەم ادەبيەتىن تەرەڭ مەڭگەرگەن «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» اتانعان شىڭعىستىڭ بۇل ءسوزى جازۋشىنىڭ تۋىندىسىنا بەرىلگەن ءادىل باعا بولاتىن.
ءوزىنىڭ العاشقى «…قازاق قاشان جەتىلەدى؟»، «ادامدىق نەگىزى – ايەل»، «مادەنيەت ءھام ۇلت»، «ءولىپ تاۋسىلۋ قاۋپى»، «قازاق وقىعاندارىنا اشىق حات» ت.ب دەگەن كوسەمسوزدەرىندە كوكسەگەن ۇلت-ازاتتىق ماسەلەلەر مۇندا كەڭىنەن ءارى كوركەمدىك شىندىق رەتىندە قوزعالعان. ءوز تاۋەلسىزدىگى، ەلىنىڭ ەركىندىگى جولىنداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىس وسى قۇرباندىقتىڭ كۇردەلى كورىنىسى. اسىرەسە، سول كەزەڭدەگى تولقۋلاردى، ادامدار باستان كەشكەن قاسىرەتتەردى، قارقارا جارمەڭكەسىن، ونى جاعالاعان پاتشا قىزمەتكەرلەرى مەن ولاردى تورىلداعان ءتىلماشتاردىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتتەرىن بەرۋدەگى دالدىك، اششى اجۋاعا تولى ۋلى ساركازمدەر، مىسقىلمەن مۇسىندەلگەن وبرازدار، ءسوز جوق ارنايى زەرتتەۋدىڭ ماسەلەسى.
وتارشىلدىققا قارسى ستيحيالىق كوتەرىلىستى جازۋشى تاريحي شىندىق نەگىزىندە تاراتىپ، تالداپ، شىنايىلىقپەن، سەزىمتال سۋرەتكەرلىكپەن بەينەلەيدى.
سونىڭ ءبىر ايعاعى – اقجەلكەنىڭ ءارى سايقىمازاق ءارى تراگەديالىق پورترەتىنىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان نانىمدى ءارى شەبەر بەينەلەنۋى دەر ەدىك.
«…سەن اقىماقتار جارمەڭكەگە كەلگەن ساۋداگەردىڭ الدىنان شىعىپ قارسىلىق قىلاسىڭدار! سەندەرگە مۇندا كەرەكتىڭدى اكەلىپ بەرىپ جاتقان كىم؟! ساۋداگەر بولماسا، سەن الماتىعا شۇبار ەدىڭ، ولاردىڭ مالىن جەرىمىزگە ءتۇستى دەپ قۋالايسىڭ، سەندەردە جەر بار ما؟ جەر پاتسانىكى. ول ساۋداگەر مالى دا پاتسانىكى….»، – دەگەن سويلەمدەر قازاقتىڭ توپىراعىن باسىپ تۇرىپ وسىلاي استامشىلىققا بارعان ۇلىقتىڭ تيپتىك بەينەسىن ايقىنداپ بەرەدى (174 ب). اقجەلكەنىڭ ارىز ايتىپ كەلگەن قازاقتاردى قورلاپ تاقتاي تەپسىنىپ تۇرعان بەينەسى سوندايلىق سايقىمازاقتىقپەن سۋرەتتەلىپ، ءسوز بەن ارەكەت، وي مەن سەزىم، ەسەپ پەن ەسسىزدىك اراسىنداعى درامالىق قايشىلىققا ۇلاسادى. تراگيكومەديانىڭ نىشانى بايقالعان بۇل كورىنىستى كۇلكىمەن كومكەرە وتىرىپ، كۇرسىنىستى كۇي كەشتىرەدى: «قولدان جاساعان اشۋلى ءپىشىن، تىكيگەن سۋىق مۇرتىنىڭ ارقاسىندا شىن تۇيىلگەن ىزا سياقتانىپ، ايدىن بەرىپ تۇردى»، – دەگەن سويلەمدە جالعاندىق پەن جاساندىلىقتى «جاقسى» مەڭگەرگەن ورىس ۇلىعىنىڭ «ۇرى» ىستەرىن جازۋشى ادەمى شتريحتارمەن شەبەر اشكەرەلەگەن.
«– سەندەردە باس جوق. سەندەر يت، ءبىلدىڭ بە؟ – دەپ قارتبايدىڭ كوزىنە قادالىپ، سۇق قولىمەن نۇقىپ تۇرىپ سويلەدى» ،- دەگەن ديالوگتاعى دورەكىلىك وقىرمان دەنەسىن ءدىر ەتكىزەرى حاق (175 ب). ءوز ەلى مەن جەرىندە تۇرىپ «نە باسى، نە جەرى جوق» مۇنداي مومىن، سورلى حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن وتىزداعى سۋرەتكەر وسىنداي ۇلتتىق نامىستى نايزالايتىن نالامەن ناقىشتايدى.
ال «جەمتىك جاعالاعان بۇرالقى يتتەي بولىپ وي، ادامشىلىق بۇرالقىسى» اتانعان تىلماشقا بەرىلگەن پسيحولوگيالىق مىنەزدەمە ودان دا سوراقى:
«ۇلىعىنىڭ ماشىقتى شابىتى كەلىپ تۇرعانىن ءيىسشىل تۇمسىعىمەن سەزىپ قالدى. ەسىكتەن كىرە و دا اقجەلكەگە كوزى تۇسىسىمەن تەز عانا ءتۇسىن قۇبىلتىپ ۇلىعىمەن بىرگە ءدال سولشا سىزدانىپ اشۋلى تۇسكە ءمىنىپ، قازاقتارعا وقتى كوزىمەن قارادى.
جورعا توقال، قابىعىن توسەۋگە الدەقاشان ماشىقتانعان. وقىعانى سول ونەر سياقتى.تالابى، اتاعان مۇراتىنا جەتىپ ەدى. جارمەڭكەدەن از بۇرىن جولداس بولسا دا، اقجەلكە بۇنىڭ بويىنداعى اسىلىن ۇعىپ، وزىنە كەرەك مولشەرگە شەيىن جاقىنداتىپ، جەم سىرىنا ارالاستىرىپ العان» دەگەن پورترەتتە دە «اپكەمە جەزدەم سايدىڭ» سىرىن ۇقتىرادى. سۋرەتكەر شىعارما سوڭىندا البان قازاقتارىن قىرىپ سالعان وتىرشىل ۇلىقتىڭ سوڭىنان ەرگەن وسپاندى – «ار ماڭدايى كون تەرىدەي قالىڭ ەدى. سولار مىزعىماي، قايىسپاي وتىرىپ الىپ شىقتى»، – دەپ سونشالىقتى جيىركەنىشپەن ولتىرە شەنەپ جازادى (328 ب). جازۋشىنىڭ ءاربىر ءسوز، سويلەمىندە، كەيىپكەرلەرىنە بەرگەن مىنەزدەمەلەرىندە وتارشىلدىققا، ونىڭ جەندەتتەرىنە دەگەن وشپەندىلىك، ىزا مەن اشۋ، كەك پەن شەر كورىنىس بەرەدى. كوپتەن كوكەيىندە كەپتەلگەن كەك ءساتى ءتۇسىپ كوزى اشىلعان بۇلاقتاي ىرىققا كونبەي نەبىر تەڭەۋلەر بولىپ توگىلەدى. تۋىندى ءتۇپ-تۇگەل اشۋ مەن ىزادان تۇراتىنداي، جايبارات وقي المايسىز. ءاربىر سويلەمدەگى ىرعاق پەن ەكپىن وردا بۇزار وتىزداعى ويلى جازۋشىنىڭ جان ايعايى مەن ازابىن اينىتپاي بەرەدى.
ءبىر عانا مىسال، بازار ورتاسىنداعى اق جالاۋداعى سامۇرىقتىڭ سۋرەتىن سۋرەتكەر: «…بۇل قوماعاي قارىندى، جالماۋىز تىلەكتى ەرتەگى وبىرىنىڭ ايقىن تۇرعان بەلگىسى ەدى» (172 ب) دەپ جات ءپىشىندى، جامان پيعىلدى كەلىمسەكتەردى وسىنداي جەكسۇرىن انىقتامالارمەن اشكەرەلەيدى. شىعارماداعى ىزاعا ىستالىپ، قاسىرەتكە قاقتالعان قاتال ءتىل بۇكىل قازاقتىڭ ايتا الماي جۇرگەن جۇرەكتەگى سوزدەرىن جەتكىزەدى. جاپ-جاس جازۋشى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءاربىر ارەكەتىندەگى، ءىس-قيمىلىنداعى جالعان قىلىقتار مەن قۇپيا ويلاردى ۇتىمدى دەتالدار، ءساتتى شتريحتار، جاندى بەينەلەر، ت.ب ارقىلى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان نانىمدى ناقىشتاعان. كوز الدىڭىزداعى قاندى قىرعىن، ءومىر مەن ءولىم الدىنداعى ەكسيزتەنتسيونالدىق ماسەلەلەر، ادامدار اراسىنداعى كوزقاراس قاقتىعىستارى مەن ار ارپالىستارى، قاس-قاباق باققان پسيحولوگيالىق پاۋزالار، ءىس-ارەكەت قايشىلىقتارى، ىم-يشاراتتارداعى ىرىقسىز سەزىمدىك-ەموتسيالىق قۇبىلىستار جاندى سۋرەتتەرگە اينالىپ، شىعارمانىڭ كوركەمدىك الەمىن قۇرايدى . سۋرەتكەرلىك سۇڭعىلالىق، ادامنىڭ ىشكى الەمىندەگى بار بۇقپا ويلاردى بۇگە-شەگەسىنە دەيىن زەردەلەي الاتىن زەرەكتىك، «ءۇشىنشى»، «ءتورتىنشى»، ءتىپتى بىرنەشە كوزى بار كورەگەندىلىك، كاسىبي شەبەرلىك تۋىندى جەتىستىگىن تانىتادى. شىعارمانىڭ كەز-كەلگەن جەرىنەن ويىپ الىنعان ويلى ءماتىنىنىڭ ءمانىسى ءسىزدىڭ قانداي دا دالەلىڭىزگە جاراپ-اق جاتىر.
قالامگەردىڭ كوكەيىندەگى «ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ەركىندىككە يە بولۋى كەرەك» دەگەن يدەيانى قوزعاپ، ەركىن كوسىلۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن «قيلى زاماندا» كوتەرىلگەن ماسەلەلەر بۇگىن دە كوكەيكەستى. ماسەلەن، تۇرلىقوجانىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەلىك: «…جەردى الدى. قونىستى الدى. ەل كۇن كورىپ وتىرعان سۋدى الدى. اش ورىستى الىپ كەلدى. بۇل – ءۇش. ءوز جەرىمىزدى وزىمىزگە ساتتى. ءبىز وگەي بالا بولدىق…» (221 ب). جازۋشى وقيعانىڭ دامۋ بارىسىندا وتارلاۋشى مەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىنداعى داۋلاردى، قىرعي قاباق قاقتىعىستاردى پسيحولوگيالىق دەتالدار ارقىلى اجارلاپ، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ورنەك بەرەدى . م.اۋەزوۆتىڭ بۇل شىعارماسىنداعى وتكىر سىندار، كەيىپكەرلەر قارەكەتى مەن ءىس-ارەكەتتەرى تەرەڭ ماعىنالى ماتىندەرمەن مۇسىندەلگەن. جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەيىپكەرلەردىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتتەرىنىڭ استارىندا جاتىپ اتارلىق وتكىر مىسقىل بار. ستۋدەنت مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سۋرەتكەرلىك ەرەكشەلىگىنىڭ ءوزى ەل ىشىندەگى بىرلىكتىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ جۇرگەن الاياق، وزبىر ۇلىقتار مەن بولىستاردىڭ تيپتىك بەينەسىن، دالا ومىرىندەگى دەرتتى قۇبىلىستاردى اياۋسىز اشكەرەلەۋىندە بولسا كەرەك.
«قيلى زامان» تۋىندىسى ارقىلى اۆتور جەرى، سۋى، قازىناسى، ءتىلى مەن ءدىلى، ءدىنى ءۇشىن قانداي قۇرباندىققا دا بارا الاتىن ۇلتتىڭ تاريح پەن ۇرپاق الدىندا ، جالپى ادامزاتتىڭ الدىندا دا رۋحى سىنباي ارقاشان ادىلدىكتىڭ، ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ قالاتىنىن دالەلدەدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وردا بۇزار وتىز جاسىندا جازعان «قيلى زامان» پوۆەسىن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قايتا قاراپ شىققاندا بايقاعانىمىز-سۋرەتكەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋدا ءجۇرىپ تە ساياساتتىڭ قول شوقپارىنا اينالىپ كەتپەي ۇلت پەن ۇرپاق الدىنداعى ادامي، كاسىبي مىندەتىن ادال ورىنداپ، تۇلعالىق تابيعاتىن ساقتاي العاندىعى. جانە ۇلى سۋرەتكەردىڭ قازاق تىلىنە جاساعان كوركەمدىك رەفورماسىنىڭ العاشقى ارنالارى «قيلى زامانداعى» پسيحولوگيالىق پورترەتتەر الەمىندە جاسالعاندىعى. مۇنى بىزگە ءادىل تورەشى – ۋاقىت، تاريح تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىنداپ بەرىپ وتىر.
ادەبي كوركەم قوعامدىق-الەۋمەتتiك جۋرنال
پىكىر قالدىرۋ