Wltına, jwrtına qızmet qılu bilimnen emes, minezden».

Älihan Bökeyhanwlı

Wlttıq ruhtı asqaqtatatın – eldik sana. Eldik sana – wlttıq ideologiyanıñ özegi.  Eldik sana wlttıq ruhtıñ körsetkişi. Eldik sana biik bolsa ana tili jat ideologiyanı taratuşı qwralğa aynalmay, öziniñ dittegen maqsatına jetedi. Eldik sana men memleketşildik sana egiz wğımdar. Ruhani tamırlar negizinde memleketşildik sana tamırın tereñge jayadı. Memleketşildik sanağa jol aşatın twlğa boyındağı wlttıq ruh. Adam sayasi ilimder, sayasi teoriyalar mazmwnın zerdesine qwyğanımen memleketşildik sanamen qarulana almaydı. Memleketşildik sana wlttıq sayasi bilimder arqılı qalıptastın dünie. Mäselen, tarihımızdağı  birtuar handar öz zamanınıñ älemdik sayasi twjırımdarın bilmese de, halqınıñ töl tarihın, bolmısın, tüytkilderin jetik bilgendikten, alasapıran uaqıttarda eliniñ etek – jeñin jinap, eldikti bekemdep, wlttıq ruhtıñ qazığı bola bildi. Biler men jıraularımız zamanına qaray amalı dep, wlt bolaşağın boljap, tönip kele jatqan qauipten jwrtın wlttıq ruh sezimin küşeytu, memleketşildik sananı köteru arqılı qorğay bildi.

Wlttıq ruhtıñ diñgegi – wlttıq namıs. Sözimizge halqımızdıñ namıs kategoriyasına qatıstı etnografiyalıq mäni zor maqal-mätelder dälel. Wlttıq namıs degenimiz öziñdi jatqa qadirletu, wrpağıña ata-babañnıñ tegin ayaq astı etkizbeytindey biiktikte ğwmırlıq tärbie beru, eliñdi özge nietke qor etkizbeu. Eldik sana wlttıq minezdiñ qalpına oray tamırın jayadı. Wlttıq minezdi qalıptastıratın birneşe faktorlar bar. Wlt mineziniñ mäyegi geografiyalıq ortanıñ erekşeligine oray beyimdele qalıptasatın şaruaşılıq qalpı. Şaruaşılıq qalpınıñ halıqtıñ twrmısın tikeyte bilu haline qaray  äleumettik ömir körinis beredi. Egerde şaruaşılıq qalpı halıqtıñ baquattı ömirin qamtamasız ete almasa, onda sol eldiñ zamana biigine şığuı düdämäl bolatındığı anıq. Tüyindep aytarımız, kez-kelgen bilim wlttıq tärbieniñ quattılığın küşeytuge qızmet etui tiis. Mäselen, «Qazaq» gazetinde jariyalanğan maqalalarda eldik sana, wlttıq namısqa qatıstı mäseleler köp köterilgen. «Qaytsek jwrt bolamız» degen maqalada «Jwrt boludağı maqsat osı küngi tiri jürgen adam balasına ğana emes, keyingi näsil-näsip, ürim-bwtaqtıñ kem – qor bolmauı üşin kerek zat. … Keyingi buınnıñ ata – babası osı küngi tiri jürgen bizder. …Alla qwzırında, tarih aldında biz jauapker emespiz be?!…Alaş tilegine qarsı bolatın kimder ekeni belgili. Bwlar eki türli. Biri – qanı qarayğan, wlt namısı degennen beyhabar, jamandıqtı käsip qılıp qalğan ant wrğandar. …Bwlarğa eldiñ tınıştığınan bülingeni kerek.  Jwrt tınış bolsa, mwndaylarğa abıroy joq. Osını olar jaqsı biledi. Ekinşi türi – el işindegi partiya qwmarlar. Bwar istep jürgen isteri jwrtqa ziyandı ekenin oylamay, partiya quğanın, «baqqa talasıp jürmiz» dep adasıp jürgen nadandar. …ärkim betimen jayılıp, «baqqa talasıp», bayağı Ivanğa şauıp baratın bolsa, Alaş tilegine qarsı boldı degen osı» [1, 440 b.],- dep jazılıp, odan äri birlik – bereke qılğan wlttıñ bolaşağı zor ekendigi tüyindelip, halıqqa wğındırılğan. Wlttıq namıs bolğan jerde Alaş ideyasınıñ ömirşeñ bolatındığı däleldengen. Körip otırğanımızday, melekettiliktiñ damuına qauipti närseler – qanı qarayğan, wlt namısı degennen beyhabar, jamandıqtı käsip qılıp qalğan ant wrğandar; partiya quğanın, «baqqa talasıp jürmiz» dep adasatın nadandar.

Qazaq wltınıñ wlttıq ruhı twrğısında payımdau jasağanda, eñ aldımen özimizdiñ wlt ziyalılarınıñ osı mäsele twrğısındağı twjırımdarına süyenuimiz şart. Europaortalıqtanğan közqarastardıñ jeteginde ketsek, wlttıq ruh kategoriyasın keyingi wrpaqqa wğındıra almağanımız. Ahmet Baytwrsınov «Ruh wlı maqsat, wlı mwrat üstinde kerek. Jwrt üşin, köp üşin qwrbandıqqa şalınuğa dayar bolğan keziñde sezinesiñ… ruh üşin qımbat dünie – jwrt qamı, jwrt isi» [2, 114 b.],-  – dep wlttıq ruhtıñ mazmwnın ayqındadı. Al Şäkärim ğwlama: «Ruh degen dinsiz taza aqıl, minsizdiñ isi şın maqwl. Näpsi der ruhsız jandardı» [3, 25 b.],- – dep wlttıq ruhtıñ mazmwnın minsizdik probleması arqılı wğındırdı. Esti, parasattı, bilikti de bilimdi, bir sözben aytqanda, tektilik (bwl jerde azamattıñ jeke basınıñ tektiligin aytıp otırmız – avtor) kelbeti joğarı adamdı ruhı biik twlğa deymiz. Wlttıq ruh tarihımızdağı qazaqı kelbetpen däyekteledi.  Eldik sananıñ tamırın tereñ jayuı ziyalılardıñ jwrt isi jolındağı san-salalalı qızmetimen parıqtaladı. Al, qazaq ziyalısınıñ tarih örisindegi özindik kelbeti bar. Ziyalılıq deñgeyin anıqtaytın wğımdardıñ negizgisi adaldıq desek-te qatelespegen bolar edik. Adaldıq – ar quatınıñ közi. Oyşıl Şäkärim aytqanday – wjdan däleli. Şäkärim ğwlama: Adamdıq borıştı halqıña eñbek qılıp, aq joldan aynımay, onı ar saqtau qajettigin tereñnen tüsindirgen edi.

Alaş ziyalıları halıqtı şındıqpen tärbielep, aqiqattan ajıramauğa şaqırdı. Aqiqat degenimiz talqılauğa kelmeytin äri adamnıñ jeteginde jürmeytin kategoriya. Adam balası kerisinşe aqiqattıñ jeteginde jürui tiis ekendigin de zerdeley biluimiz qajet. Aqiqattı aqıl közimen köre bilgender şındıqtan ajıramaydı. Al, şındıqtıñ jalınan ayrılmağan jandar aqiqattan adaspaydı. Aqiqattan adasu adam bolasın essizdikke iteredi. Essizdik aqıldan adastırıp, ardı aramdıqqa aparıp bılğanış etedi. Mine, osı twsta nağız tragediya bastaladı. Ar ilimin ayaq astı etkender eldik sananıñ irgesin öz qoldarımen sögetinder. Aramğa bılğanış bolğan ardıñ adaldanuı eki talay. Bwl mäseleni Şäkärim qajı

«Qazaqtıñ közsiz balasın,

qañğıtıp qayda barasıñ?

Arıñdı satıp aramğa,

Adaldap qalay alasıñ?»[3, 38]-

dep tötesinen qoyğan edi. Wlt ziyalıları tüzu dini bilimniñ arqasında aqiqattı ömirlik wstanım etken-di.

Mirjaqıp Dulatwlı «Qazaq ziyalıları» degen maqalasında «Adamnıñ aldımen adam sipatı boluı şart. Özinen basqanıñ tilegin tiley almağan, arın, imanın qara basınıñ paydası üşin qısqa künde qırıq satatın soğılğandardan qanı tamıp twrğan wltşıl artıq. Biraq, bizdiñ qazaqtıñ wltşıldarı özge juan elderdiñ wltşıldarınday emes ekeni bärimizge belgili. Bizdi wltşıl qılğan närse – bizdiñ kemdikte, qorlıqta jürgendigimiz edi… » [4, 54 b.], – dep jazğan-dı. Qazaq ziyalılarınıñ bastı erekşeligi bärinen de adam mäselesin joğarı qoyğandığı edi. Qazaq ziyalıları wltşıl dep wltın süygen adamdı zerdeledi. Mirjaqıp Dulatwlınıñ: «Şının aytqanda, kü­ni keşe bärimiz de wltşıl emes pe edik? Qazaq oqığandarınıñ eñ äuelgi tobı wltşıldar emes pe edi? -dep jazğanı tarihi şındıqtı körsetedi. Wltşıldıq tüsinigin keñestik bilik twsında qalıptasqan «ülgige» saludıñ eş qisını joq. Nağız wltşıldardı tamırınan qiğan, wltsızdandıru sayasatınıñ zardabınan tolıq arılu üşin wltşıldıqtı öz mäninde qayta jañğırtudıñ qajeti artıp twr. Wltşıl dep öz wltına qaltqısız qızmet etetin, özge wlttardı özindey qadirleytin adamdı aytamız. Wltşıldıqtı dwrıs wğınsaq, ziyalılardıñ qızmetin de bağalay bilemiz.

Tarihşı ğalım M.Qoygeldiev jazğanday:  «…bizdiñ qazaq wltşıldığınıñ negizin qalıptastırğan tağı da – Älekeñ. Qazaq ağartuşılığımen birge, qazaq wltşıldığı da ömirge keldi. Bwl da qajettilikten tuğan närse bolatın. Mısalı, kez kelgen wlttıñ ağartuşılıq kezeñinde wltşıldıq ağımı qalıptasadı. Qazaq wltşıldığınıñ qalıptasuı da – HH ğasırdıñ basında qazaq wltınıñ dwrıs damu jolına tüskendiginiñ körinisi. Al Reseydiñ patşa ökimeti men odan keyingi Keñes ökimetiniñ ideologiyalıq orındarı öz qwraldarı arqılı bas kötergen wltşıldıqqa müldem basqaşa mazmwn-sipat beruge tırıstı» [5].

Ziyalılıq tüsinigine keñ mağınada qarağan jön. Nağız ziyalı wltın süyedi. Onı qazaqı tüsinikpen wltşıldıq qalıp dep te ataymız. Mağjan Jwmabaywlı «Oylau» maqalasında oylaudıñ wğımdardan jasalatındığın, eñ jalpı, eñ joğarğı wğım kategoriya dep atalatındığın tereñnen tüsindirgen edi[6, 151 b.]. Mäselen, estilik, eldik, erlik, danalıq pen daralıq, wltşıldıq wğımdarın örimtal jas öz deñgeyinde wğına ala ma? – degen de saual eriksiz tuındaydı. Olardı öz biiginen tüsinu üşin bilerdiñ, jıraulardıñ, Abay, Şäkärim, Älihan, Ahmet, Mirjaqıp, Jüsipbek jäne özge de wlt ziyalılarınıñ şığarmaşılığımen tereñ susındau qajet. Qazirgi tañda Alaş ideyasın jas wrpaq sanasına tereñnen siñirudiñ qajettiligi de artıp-aq twr. Bwlay deytin sebebimiz, Alaş ruhı degenimiz qazaq ruhı, demek qazaq iisi añqığan wrpaqtı tärbieleu isi. Alaş ideyası degenimiz qazaq wltın ömirşeñ qıludıñ qazığı, qazaq bolmısın zerdeleytin tağılım, äri talay wrpaqtı estilikke, eldikke, erlikke, danalıq pen daralıqqa tärbieleudiñ sonı ülgisi.

Jüsipbek Aymauıtov «Abay» jurnalınıñ 1918 jıldıñ 2 qazanında jariyalanğan «Wlttı süyu» degen maqalasında wtşıldıq turalı bılay degen edi: ««Öziñe tilegendi bireuge de tile», «adam balasın bauır twt» degen körkem tilek dalada qalıp, twrmıs küresi, qanişerlik maydandap twr. Wltı üşin qwrban boluğa şıdağandıq – wltşıldıqtıñ osı künde eñ berik erejesi.

Zorlıq, qiyanat, qanişerlik joğalıp, bir zamanda adam balası birin biri mañdayğa şertpeytin, jer jüzine wjmaq ornaytın şaq bola ma? Joq pa? Belgisiz bolsa, alıs. Özi kökseu – tätti qiyal; zaman köksetetin emes. Endigi maqsat – ayaq astında qalmay, tırbanıp tırna-qatar retke kiru, dünie jüzinen joğalıp ketpes qamın qılu. Wltın şın süyip, ayanbay qızmet qılğan azamatı köp jwrt küşti, önerli, bilimdi jwrt bolıp, küreste teñ tüsip, basqalarğa özin eletip otır. Wltı üşin qwrmet qılmay, bas qamın oylap jürgen azamattardıñ eli artta qalıp otır. Wltşıl jwrttar, äne, Germaniya, YAponiya, Angliya, Türkiyalar, olardıñ balası jasınan «wltım» dep ösedi. Eseygen soñ bar bilimin, küşin öz jwrtınıñ küşeyuine jwmsaydı. Olardıñ är adamı – memlekettiñ keregi, qızmetkeri». Qazaq ziyalılarınıñ wltşıldıq qalpı özgelerge özindey qarağan  adami közqaraspen tüyindeledi. Alaş ziyalıları jazğanday: «…Teñdik jolında adam därejesi kim bolsa ol bolsın teñ bolarğa tiis. Türi, dini, tili, tegi, küşi, isi, äl-auqatı birdey bolmağanmen adam balasınıñ adamdığı birdey. Dinsiz bolsın, tilsiz maqau bolsın, teksiz qwl bolsın, malsız jarlı bolsın adam emes dep eşkim ayta almaydı. Adam bolğan soñ adamdıq därejesi birdey boluı tiis» [1, 350 b.]. Bwl joldar qazaqı bolmıstıñ tabiğatın aşıp twr. Qazaq bolmısına qatıstı anıqtamanı Alaş ziyalılarınan asıp eşkim de bere almaydı. Sonımen, bizdiñ oyımızşa eldik sananıñ bastı körsetkişi – adamnıñ wltın süyu qasieti. Älihan Bökeyhanwlı  jazğanday: «Oqu-bilim bolsa, maqsat bäri tabıladı degendey körinedi. Bwlay bolsa, ol – adasqandıq. Bilimmen maqsat şıqpaydı. İbilis jwmaqtan bilimsizdiginen quılğan joq, imansızdığınan quıldı. Wltına, jwrtına qızmet qılu bilimnen emes, minezden».

Al, wlttı süyuge jeteleytin tüzu tarihi bilimnen öriletin tarihi sana. Bizdiñ tarihi jadımız auızşa tarihpen wrpaqtan-wrpaqqa berilgen edi. Alaş ziyalıları aytqanday tarih tüzuşiliktiñ kitabı. Keleşek künniñ qanday bolaşağın biluge tarih anıq qwral boladı[1, 16 b.]. Keudesi qazına babalarımız auızşa tarih arqılı eldik sananı örimtal jastıñ jüregine  jetkizip, sanasına siñire bilgen edi. Al, qazaqtıñ tarihına özgeniñ közildirigimen qarağandar qalamınan tuğan töl tarihımız eldik sanağa qızmet ete almadı. Qazaq tarihınıñ bwrmalanbauı üşin Alaş ziyalıları «Qazaq» gazeti betterinde ğılımi maqalaların jariyaladı. Alaş tüsinigin taldauğa erekşe män berdi. Öytkeni, Alaş atauınıñ qazaq ömirinde, bügingi tilmen aytqanda, ideyalıq twrğıdan mañızı zor, al ötkenniñ tüsinigimen aytsaq, qazaq üşin qasieti zor boldı. Halqınıñ janın aqılmen wğınğan handar, batırlar, biler jäne basqa da ziyalılarımız Alaş söziniñ mänin wğındı, wlttıq ideyağa qızmet etti. Nätijesinde Mağjan aqınnıñ:

Altı Alaş Abılayday arğımağın,

Alaştıñ aruağına par qılatın.

Betine Abılayday ardagerdiñ,

Keludi altı alaşqa ar qılatın, –

degen jır joldarı tarihta qaldı[6, 150 b.]. Jalpı, qazaq balası qasiet pen kie, obal, sauap wğımdarına erekşe män bergen-di. «Men kieli Alaşpın» – degen mağınadağı jır jolı wlt ziyalıları öleñderinde tım jii kezdesedi.  Alaş ziyalıları alaş ideyasın halıq janınan ajıratpau üşin qazaq tarihınıñ teoriyalıq-ädistemelik mäselelerin qamtığan maqalalar da jazdı. Mäselen, Mirjaqıp Dulatwlınıñ «Qazaqtıñ tarihı» attı maqalasında qazaqtıñ tarihına qatıstı arabşa, türikşe, orısşa kitaptarda twşımdı tarihtıñ jazılmağandığı däyektelgen. Resey imperiyasınıñ qazaq pen qırğızdı ayırmauınıñ tüpki mänin zerdelep, «…Orısta bwrın atqa minu qajeti bolmağan. Osı küngi hoholşa siır jegip, ögiz minip kün körgen… Salt qızmet etip, bizdiñ qazaqqa wqsağan soñ, «kazaç'e» atanıp ketken. Orıstıñ attı ğaskeri «kazak» atanğandıqtan, bizdiñ qazaq atınan ayırılıp, «qırğız» atanıp jürmekşi emes. Qiyametke şeyin qazaq qazaq bolıp jasamaq. Osı ğasırdağı ğılım jarığında qazaq közin aşıp, betin tüzese, öziniñ qazaqşılığın joğaltpağanday jäne özimizdiñ şarq ğadetine ıñğaylı qılıp «qazaq mädenietin» qwrıp, bir jağınan qazaq ädebietin twrğızıp, qazaqşılığın saqtamaqşı»,- dep jazğan edi[4, 194 b.].  Al, «Qazaq» gazetiniñ 1913 jıldıñ 22 naurızdağı №7 sanında Türik balası jazğan «Qazaqtıñ tarihı» dep atalatın maqalada tömendegidey derekter jazılğan: Joşı wlısında altı ru bolğandıqtan «Altı Alaş» boladı. «Alaş» degen sözdiñ alğaş mağınası – Otan kisisi (sooteçestvennik) degen söz boladı…. Jäne qazaqta «Alañ kele me, Alaş kele me» degen bir mätel söz bar. Sondağı Alañ – şet eldiñ kisisi, Alaş – Otan kisisi mağınasında boladı». Osılayşa, Alaş ziyalıları qazaq tarihına qatıstı wlttıq bolmısqa say köptegen maqalalar jariyaladı. Qoja Ahmet Iassaui, Abay sındı tarihi twlğalar twrğısında qalam terbedi. Maqsat-wlttıñ ruhın köteru. Tarihi sanasın biiktetu.

Alaş ziyalılarınıñ eñbekterin zerdelegende wlttıq ruhtıñ quatın köremiz. «Biz sudı teris ağızğan atanıñ balasımız» (Mirjaqıp Dulatwlı aytqanı – avtor) degen joldar ata- babalarımızdıñ biik ruhın, ruhani sürleuden adaspaudı meñzeydi. Sol ruhpen qarulanğan ötken ğasır basındağı wltın süygender üş jüzdiñ balası bäriñ de qazaqsıñ, ataq üşin baratın jol bwl emes (bilik mäselesin aytıp otır), dep halıqtı tüzu tärbieledi.

Tüzu dini sana men bilim eldik sananı biiktetuge qızmet etedi. Ahmet Baytwrsınwlınıñ «balanı wlşa tärbieleseñ wl bolmaqşı, qwlşa tärbieleseñ qwl bolmaqşı» – degen danalığı nemese «elde joq ruh aqın sözinde qaydan bolsın» [2, 56 b.] – degen şındığı zerdeli janğa jaqsı tanıs. Al, Älihan Bökeyhanwlı «Ramazan ayı jaqındau taqırıptı» degen maqalasında: «Sadaqanı halıq mwqtajdığına jwmsau isin wğındıradı: «Alla tağala qwran kärimde payalı orınğa özderiñniñ süygen närseleriñ men maldarıñdı şığarmay twrıp izgilik, jaqsılıq degen närsege jetise almaysıñdar dep bütin adam balasın şın köñilimen wlt isine qızmet etuge qızıqtıradı. … Är neşik mwnday parız, uäjip sadaqalar bir kisiniñ paydasına ğana emes, bütin wlt paydasına beriledi. Ol wlt paydası mektep, medrese siyaqtı jwrttar salıp, bala oqıtu sekildi isterde tabıladı» [1, 307 b.], – dep Qwran kärimde bayandı etilgen sadaqa orındarın halıqqa tüsindirgen. Älihan Bökeyhanwlı sındı ziyalılarımız dästürge negizdelgen  mwsılmanşılıqtan ajıramauğa küş saldı. Qoşke Kemeñgerwlı twjırımdağanday: «Ükimettiñ qara quğın jasağan künderinde, aydauına da, abaqtısına da şıdap, el üşin basın qwrban qılğan at töbelindey ğana azamattıñ tobı boldı. Bwl toptı baulığan Älihan. Älihannıñ qazaq eline istegen tarihi qızmeti: ädebi til tuuına sebep boldı, özine ergen toptı dini fanatizmge qarsı tärbieledi. Bwdan barıp tatardan irgesin aulaq salğan qazaq wltı tudı»[7, 44 b.].

Ahmet Baytwrsınwlı «Bastauış mektep» attı maqalasında bastauış mektep qanday bolu kerek? – degen mäseleni köterip, «…bastauış mektepter oquı qazaq üşin bes jıldıq bolarğa tiis. Äuelgi üş jılda balalar kileñ qazaqşa oquı tiis. Soñğı eki jılda kileñ orısşa oqu kerek»[1, 100 b.],-dey kele qazaq balalarınıñ tegis oquı jöninde qwndı pikirlerin twjırımdaydı. Orıstandıru sayasatına tikeley qarsı pikir bildire otırıp, qazaqtı jazuınan, dininen ajıratu «ükimetke» orındalmaytın dünie ekendigin eskertedi.

Eldik sananıñ tamırlanuı sayasi elitanıñ qızmetine qatıstı ayqındalmaq-şı. HH ğasırdıñ basında Alaş ziyalıları wltına paydalı adamdardıñ beynesin bılayşa somdağan-dı: Aq jürek taza bolsa. Jwrttı ya satıp, ya aldap ketpeytin bolsa. Halıq üşin erinbey qızmet eterlik, eki talay jerde janın qiyarlıq er jürekti bolsa. Öz paydasınan jwrt paydasın artıq köretin bolsa. Sayasat isine jetik bolsa. Bilimdi, şeşen, kösem, oqığan bolsa. Halıqtıñ qalpına, saltına, twrmısına jete tanıs bolsa. Mine deputat boluğa osınday adamdar layıq [1, 413 b.]. Sonımen qatar, bilikke wmtılu ataq üşin qılatın is, jolım ketti dep ökinetin jol bwl emestigi, ärkim jaqınına, oblısına, uezine, wranına tartsa wlttıñ bolaşağı kümändi bolatındığı da Alaş ziyalılarınıñ nazarınan tıs qalmadı.

Eldik sananı halıqtan ajıratatın bölinuşilik. Wzaq ğasırlarğa sozılğan otarşıl sayasat zardabınan ruğa, jüzge, jerge bölinu tamır jaydı. Alaş ziyalıları «bölip al da, biley ber» sayasatına qarsı küresti. «Üş jüzdiñ balası bäriñ de qazaqsıñ. Alğan bäygeñ qazaqtiki boladı, aldarsıñ da, qazaqtı aldırasıñ. … jaqsı bolu üşin deputat bolu şart emes. Deputat bolu üşin jaqsı bolu şart. .. bizdiñ qazaq alaştan şıqqan jüyrikke üki tağu kerek. Sonıñ tilegin tileu kerek…»[1, 413 b.], – degen mazmwndağı joldar sözimizge dälel. Örimtal jas ataqtıñ adamğa joldas bolmaytındığın äriden wğınıp ösui şart. Ataqqwmarlıq – mädeniettiñ qas jauı. Qızıldar ılañınıñ «mwrası» bolıp qalğan «ruşıldıq, jüzşildik, jerşildik» sekildi teksiz qılıqtar qazaq mädenietine jat ekendigi dausız.

Sonımen, eldik sanası biik wlt qızmetkerin tärbieleu üşin tarih tağılımın  jas wrpaq boyına siñiru qajet. Tarihqa filosofiyalıq közqaras arqılı, tarih, twlğalar danalığı arqılı öskeleñ wrpaq elşil bolıp qalıptaspaq. Aqiqatına kelgende, jeke adamnıñ atağı uaqıtşa, al wltqa qızmet etken istiñ ğwmırı wzaq, tipti mäñgilik dep te aytuğa boladı. Mağjan aqınşa aytqanda: El üşin jannan keşip, jaudı quğan, Erlerdi wmıtsa da el, şöl wmıtpas. Şäkärim ğwlamaşa tüsindirsek: Joba tap, Jol körset, Keleşek qamı üşin…. Ğibrat alar artıña iz qaldırsañ –Şın baqıt, Osını wq, Mäñgilik ölmeysiñ![3, 78 b.]. El men er birin-biri jeteleydi. Elsiz er şıqpas, ersiz el alısqa şappas.

Wlt isin jöndeu isin Alaş ziyalıları aytqanday «Jwrt isinde kimge de bolsa jwmıs tabıladı. Jwrt jwmısınıñ jöni, maqsatı bir, isteu jolı türlişe. Sonıñ är türin ärkim qolğa alıp jwrtqa kerek jönimen maqsatqa qaray jürgizu kerek» [1, 254b.].

Paydalanılğan ädebiet tizimi:

1. Qazaq/ Qwrast. Subhanberdina äne t.b.- Almatı: «Qazaq enciklopediyası»,1998.- 560 b.
2. Baytwrsınov A. Ädebiet tanıtqış.-Almatı: Atamwra, 2003.-208 b.
3. Qwdayberdiwlı Ş. Imanım.-A., 2008.-150 b.
4. Elim dep soqqan jürek /Qwrast. Küzembaeva V.Q. A., 2002.- 362 b.
5. Qoygeldiev M. Ol aqırğı demine deyin adal boldı. //Añız adam.-2011.- №20(32).-15-16 bb.
6. Jwmabaev M. Köp tomdıq şığarmalar jinağı.- 1 tom.-Almatı: «Jazuşı», 2008.-208 b.
7. Kemeñgerwlı Qoşke Qazaq tarihınan.-Astana, L.N.Gumilev atındağı EWU tipografiyası, 2015.-324 b.

Qwralay Quandıqqızı, Tarih ğılımdarınıñ kandidatı, L.N. Gumilev atındağı Euraziya wlttıq universitetiniñ docenti

Abai.kz