MENIÑ TÜRLI TÜSTERIM

Keyingi kezde bey-bereket, swrıqsız tüster körem. Swrıqsız ğana emes, män-mağnasız, külgin, küñgirt. Äldebir beketke, mekenge jete almay jatam. Poyızdan, belgili-belgisiz tağı bir kölikterden keşigem. Jılğalı saydıñ, köşeniñ, joldıñ köz körip twrğan arğı betine ötuge qanşama bögesin tabıladı. Köbine-köp äldebir jalañaş qabırğağa japsarlas, qiğaş, tar baspaldaqpen jüre almay, keyde ortan belinen üzilgen twsına tirelip, abdıraymın. Nemese, barar jolımda birine-biri jalğas, köriksiz, iesiz bölme, dalan, dälizderdi adaqtay kele, denem sıymas tar quıspen ötu kerek boladı. Dağdarıp, toqırap twram. Aqırı, qinalıp barıp oyanğanda, osınıñ bäri tüs ekenin bilip, quanbasam da jeñileyip qalam. Sodan soñ oylaymın. Bwl ne päle. Ärine, jaysız wyqı, sır bere bastağan densaulıq. Tek sol ğana emes. Jete almağan maqsat, ornına kelmegen arman. Eñ bastısı – köreşegiñ azayıp, kökjiegiñ şektelgeni. Olay deytinim – bwrınğı tüster mülde basqaşa qiısatın. Küni keşege deyin.

“Balıqşınıñ tüsine balıq kiredi” degen. Bizdiñ balıq – Jazu ğoy. Alaşağıñ da, bereşegiñ de tañbalı qağaz betinde. Meniñ tüsime jazılğan, iä jazılmaq ala qağaz da emes, tüptelgen, jwqalı, qalıñdı kitap ta emes, balıq kiretin. Kädimgi, sudağı balıq. Ülken dariyanıñ qwraqtı qabağında otıram. Nemese jar jağalap jürem. Tañırqap twram. Su işi jıpırlay jüzgen balıq. Ülkendi, kişili emes, tügel iri. Bir qar, jarım qwlaş. Swlu, süyrik. Men sol balıqtıñ, mümkin bolsa, eñ täuirin wstau äreketinde siyaqtımın. Wstap ta jatam. Wstamasam da, tamaşalap qarağannıñ özi qızıq. Wyıqtap jatsam da bilem. Oyanğanda anıq közim jetedi. Bwl qaptağan balıq – meniñ jazılmaq jaña şığarmalarım. Qalaulı küni şetinen qarmaqqa ilem de, kädege jaratam. Söytip, tım önimdi bolmasa da, irkilis, toqtausız kün keşip jatqam. Ol kezde jas edim, otızğa jaña şıqqan. Aqırı, qoğam deysiz be, zaman deysiz be – töbeden tapap, twrmıs tauqımeti deysiz be, tirşilik qamı deysiz be – işten parşalap, töñirek tügel twyıqtalıp, tötenşe, tıñ jol taba almay, qaljaurap twrğan almağayıp şaqta, önimdi is, wtımdı äreketsiz sansırağan qalıpta bir, eki, üş jıl ötkende… tağı da tüsime kirdi. Balıq. Sirä, ülken dariyanıñ qosalqı arnası, sorğığan lay balşıq, tayız şalşıqta, kemi jarım qwlaş, qanşama balıq, qwyrıqtarı batqan, bastarı şıqqan, auızdarı aşılıp, jelbezekteri köterilip, qabırğalasa, qatar-qatarımen jatır, tügeldey ölgen, sirä, bwzıla bastağan, qanday da iske jaramsız. Bwl – meniñ uaqıtı ötken, osı opalañ üş jıl işinde, odan bwrınğı, tağı da jaysız künderde jazılmay qalğan talaysız şığarmalarım edi. Qwlazıp oyansam, tün ortası, közimde jas bar eken. Men ğapıl, qayırılmas is dep qana emes, qaterli bolaşaq eskertpesi, boluı mümkin, biraq qaytkende de bolmauğa tiis tağdır tarabı, täñirimniñ qamşısı, pirimniñ eskertpesi retinde qabıl aldım. Därmenim azaysa da, armanım ölmegen. Ötkendegi bar şaruanı buıp-tüyip, äuelgi kezek, almağayıp bir kezeñ jemisi retinde bayıptap, keleşektegi bar jwmıstı basqaşa qwruğa bekindim. Oylandıq, tolğandıq, auır eñbek astında, tınımsız jazu üstinde ğana nätije bermek, zamannan amalımızdı asırar, kökirektegi mwñ men zardı jarıqqa jetkizer küre jol swlbası tanılğan. Tüsime qaytadan taza su, mol balıqtı şalqar dariya kirdi. Bar salmaqtı moyınğa alıp, riyasız nietti ğwmırlıq mwratqa jalğastırıp, qaytadan qalamğa bas qoydıq. Jas aruağımızdı jañadan tapqanday edik. Elimniñ ejelgi ruhı qayta tirildi. Özgeşe serpin, tıñ quat, sonı sarındar qwyıldı. Köp wzamay, tağı bir mamırlı, baraqat tüs kezinde twrqı özimnen de ülken, tayday tulağan, nahan balıq wstadım. Bwl kezde köpten kökeyde twrğan äñgime, hikayattardıñ birazınıñ bası qayırılğan, bauırımız jazılğan, şerimiz tarqağan, endi, qanşama jıldardan bergi dayındıq jwmıstarın birjola tiyanaqtap, bäygeli babıma kelip, alaman şabuılğa tüsuim qajet edi. YAğni, ömirlik mwrat – “Alasapırannıñ” küni tuğan.

“Alasapıran” jazılğan keñşilik, kenişti jiırma jeti ay işinde… öñimde köz aldımda twrğan Oraz-Mwhammed te, Ayşeşek pen Dilşat ta, Boris Godunov pen Petr Urusov ta tüsime kirgen joq. Bwlğaq pen bülik, azap pen qaza da eles bermedi. Şalqar dala, jasıl özen, señgir taular kördim. Birde, jwmıs dendegen şaqta ğoy deymin, jartastı, qwzar şıñ basında twr ekem. Jetken biigime balap, mereyim östi.

Alaman-asırdıñ tüyindi twsında, odan soñ, bar şarua mwrat tapqan kezeñde tağı bir ğajayıp tüster keldi. Ol zamanda ertegilik meken, qol jetpes, ayaq baspas wjmaq wyıq esepti Stambwlda jürem. Kümbezi küñirengen, mwnaraları kökke baqqan ğalamat meşitter. Birden tanıdım. Mınau – qır basında oqşırayğan – aybarlı Süleymen-jämi. Anau – men eşbir kitaptan suretin körmegen tağı bir eñseli ğibadathanalar. Köbine Ayya-Sofiyanıñ töñireginen tabılam. Birde altı mwnaralı Swltan-Ahmet pen Ayya-Sofiya aralığında twr ekem. Keyin talay bardıq, men ol kezde Stambwldağı eñ ataqtı eki meşit tım jaqın, iektes twrğanın, aralığında bögde qwrılıs joğın bilmeuşi edim. Biraq tüsimde eki ortasında twramın. Sol jağımda – tarihpen birge jasasqan, mıñ jarım jıldıq, aydındı Ayya-Sofiya, oñ jağımda – älemdik wlı imperiyanıñ bes ğasırlıq wytqısı bolğan Swltan-Ahmet. Eñ keremeti bwl emes. Ayya-Sofiyanıñ sırtqı qabırğaları qızğıltım edi. Nağız josa qızıl. Bwl kezde men köpşilik jwrtqa tän, ädepki tüs-eles – swrğılt, külgin bolatının, türli şıray, ayşıq boyaulı tüs – sirek kezdesetinin oqımağan, estimegen edim. Biraq aytayın degenim – basqa. Ayya-Sofiyanıñ qızıl josalı suretin eş jerden körmegem. Türkiya, Stambwl, Ejelgi Rwmğa qatıstı ädebietten, ärine, talay ret wşırattım, biraq ol räsimniñ bäri – tüsti emes, baspahananıñ kädimgi, qarippen astas qara boyauımen tañbalanğan. Al'bomdıq, nemese japsırma, boyaulı suretter joq, atımen wşıraspağan. Mäñgilikke jalğas Ayya-Sofiyanıñ şınında da josa tüstes qızğıltım ekenin jer ayağı keñigen täuelsizdikten soñ, Türkiya, Stambwlğa alğaş barğanda kördim. Kördim de, ötkendegi tüsterimdi oyğa alıp, mwnşama säykestikke qayran qalğan edim. Bayıptap qarasam, bayağı asqar şıñ, odan soñğı küñirengen meşitter de meniñ Jazuıma, jan dünieme tikeley qatıstı, büginniñ sureti ğana emes, bolaşaqtıñ swlbası eken.

Tağı da tüster. On, jiırma, otız märte qaytalanğan, osı, jaña ğasırda ğana toqtalğan. Azap, qasiret tañbası. Jusandı dalada japırlay jığılğan ölikter. Key twsta retsiz üyilgen, key twsta irkese-tirkese şaşılğan sansız mürde. Keyde tozğan, müjilgen eski zirat, äldebir köne qwlpıtastar aralığında qatar-qatar, aşıq-şaşıq qabirge sirağı şığa, salbıray, biriniñ üstine biri qwlağan, nemese oñdı-soldı, repeteysiz qalanğan jäne qabir aralığında bastasıp, ayaqtasıp, qiğaş, qırın, köldeneñdey jatqan, qaytkende de kömusiz, jüz san mäyit. Saudırağan qu süyek emes, bütin dene. Jaraqat joq, mayıp, ketik emes, barlıq müşesi ornında. Tek arığan, tozğan, zorlıq, ğazap astında köz jwmğan, därmensiz, şarasız mäyitter. Bwl – meniñ bar Jazuımdı tünekten jarıqqa alıp şıqqan, ünemi kökeyimde twratın, qasiret-qayğısı meniñ qayran jwrtımnıñ ör keudesin jermen-jeksen qılğan, qısas, qazası ğaziz basın birjola jalmay jazdağan 1932 jılğı swmdıq aşarşılıq – qazaqtı ülken halıq qatarınan şığarğan, keleşek qwldıq zamannıñ irge tasın ğana emes, tört qabırğası men töbesin qosa, berik ornatqan, jüz elu, eki jüz jılsız, bälkim, eşqaşan oñalmas zağip, kemşin jağdayğa jetkizgen sovettik genocid. Eger wlı dalanı bayırğı jwrtınan birjola tazartu üşin mwqiyat, arnayı josparlanğan osınday ğalamat apat bolmasa, qazirgi Qazaqstannıñ kesimdi şegin lıqa toltırıp otırar edik, wlısıñ – wlağattı, er-azamatıñ – eñseli bolar edi, öziñ de mülde basqaşa kün keşer ediñ degen oy… özekti örtep qana qoymaydı, ümitsizdikke, tüpsiz qayğığa jeteleydi. Dese de, bolaşaqtan äldenendey säule kütesiñ, jebirler men jalmauızdar janıştağan, satqındar men sanasızdar jetegindegi sorlı jwrtıña ötken tarihın wğındırıp, bağzıdağı kisiligin tanıtuğa talap etesiñ, eñ negizgisi – jazıqsız ğana emes, panasız, därmensiz keyingi wrpağıña küş bergiñ keledi. Meniñ bar Jazuım – sol bir, ornı tolmas apattan bastau aldı deytinim – anıq aqiqat. Al keñ dalada kömusiz jusap qalğan mıñ san ölik – ötken künniñ beyneli bolsa da naqtı sureti eken, meniñ kökiregime twnğan, arılmas qayğınıñ ayğaqtı bir körinisi eken.

Bwdan beridegi, öz basımnan ötken ömirlik jağdayattardıñ da ärqilı kepte qaytalanatını bar. Şıñğıstaudıñ küngey beti, Baqanas özeniniñ şatqalğa tüser qısañ twsındağı Eski-Jwrt. Meniñ baba meken jerim, soñğı eki ğasırdan astam wzaq uaqıt boyı bizdiñ äuletke wytqı bolğan, keyingi bes atam taban audarmay qonıstanğan qwt meken. Qalıñ toğaylı möldir özenge töne bitken jartastı qabaq basında twrğan bağzı qıstau. Aq qaşqan jılı meniñ ülken äkem Mağauiya salğızğan, öz zamanında eñseli, ädemi, keñ körinetin, altı bölme, qosımşa toşala, üyşikteri, bes jüz qoylıq qorası bar irgeli qonıstıñ ortañğı üyinde men tuıppın. Es bilgennen, oqu bitirip, alıs qalağa ketken, kerek deseñiz, otau tigip, derbes şañıraq tikkenge deyingi bar ömirim osı Eski-Jwrt, köne qıstaumen tikeley baylanıstı boldı. Säbilik, balalıq şaq, qanşama qızıq, quanış jäne sonşama qasıret, qayğı – mäzkür Eski-Jwrt, köne qıstauğa qatıstı. Qazir qwlağan, tozğan, topıraq basqan irgesi ğana jatır. Osı, qañırağan, tömpeşik twldırdı emes, qaz-qalpında twrğan tiri qıstaudı körem tüsimde. Şwbalğan wzın dälizdiñ sırtqı darbazası eki tarap – özen betten jäne taulı qırat jaqtan şığatın edi. Qısqı demalısta, basqaday ärtürli jağdayda oqudan oralğanda – qara jolğa jalğas, döñes jaq, şığıs qaqpa, al özenge, toğayğa şığarda – batıs qaqpa. Men tüsimde ünemi kelis bet – oñ jaq qaqpa aldında twram. Kire almay dağdaram. Kire qalsam, alaköleñke, wzın dälizde qarmalanıp jürem, esik tabılmaydı, tabılsa, biz twrğan ortañğı üy emes, kämpeskemen kolhozğa ötkennen soñ, men körgende osı qıstauğa bölingen qoyşı twratın üşinşi, şetki üy bolıp şığadı, onıñ özi ien. Birde bosağasına kögildir jarıq tögilip twrğan ortañğı esikten kirgenim bar. Qazir äjemdi körem dep quanam. Biraq üy qañırap twr eken. Eşkim de, eşteñe de joq. Äjem joq. Sol kezde ğana, meni tärbielep, älpeştep ösirgen ğaziz äjemniñ qayğıda, qapada ölgeni, odan beride… talay zaman ötkeni esime tüsti. Äjemnen jaña ğana ayrılğanday, mwñdanıp oyandım. Arada qırıq jıl ötken, men eludiñ üstine şıqqam, özim – ata, bäybişem – äje bolğan, sonda da kökiregim qars ayrıldı, qaytadan wyıqtay almadım, tañ atqanda talığıp, äreñ köz ilippin.

Köne qıstaudı bwdan soñ da äldeneşe ret tüsimde kördim. Keyde äuelgidey, dälizde jürem, basqa bir bölmelerge kirem; köbine sırttan qaraymın, qabırğaları müjilgen, töbesi tozğan, terezeleri üñireyip twr. Eki-üş ret opırıla keñeygen, topırağı susığan terezeden tüskenim bar. Ädettegidey, äjemdi izdedim. Joq. Sol kezde ğana esime tüsedi. Äjem ölip qalğan… Tağı da jüregim örtenip, özegim suidı. Sol sätinde oyanıp, bügingi kün, qazirgi kebime oralam… Mine, osınday qaytalaq, jalğamalı tüs. Jay ğana tüs emes, ozğan ömir sureti. Balalıq şaqqa qiyalda emes, bolmısta tağı bir oralu, ötkendi joqtau. Quanış, qızığıñ – jelge wşqan, qimas sağınışpen astas qasıret-qayğıñ kökirekte twnğan, tarqamay, sol qalpında, äli twr eken. Kündelikti eske almasañ da, oqtın-oqtın, sananıñ tereñ tükpirinen köterilip, tüs retinde oralğanı. Aqırı, arılmas mwñ twñğiıqqa battı. Alpıs jasqa tolğan qoşametti, mereyli jılı ata qıstaudıñ ornı twrğan Eski-Jwrttı, ejelden menşikti özen, toğay, ölke, añğarımen qosa, tügel öz atıma köşirdim. Äjemniñ basına ıqşam, körikti, jeke, babalarım men ülken äjelerimniñ basına aumaqtı, aydındı aqşañqan zirattar twrğızdım. Ötkendegi barlıq köleñke ğayıpqa aynaldı, sağınış sızdatqan mwñdı tüster de joğaldı. Tilensem de qaytıp köre almaspın deymin. Qaytalap körsem de basqaşa bolmaq.

Baba jwrt, köne qıstau töñiregindegi estelik-arman tüster – naqtı öz basıma qatıstı jağdayattan tuındağan. Qalay audarsa da, män-mağnası, şığu tegi anıq. Men üşin däl sonday ayqın, biraq özimnen emes, ötkennen bastau alatın, mwñğa emes, sırğa jeteleytin, sağınışqa tolı bolsa da, saldarlı, salauattı, köteriñki, asqaq bir tüster de köruim kerek qoy. Bar tirşiligim, üyqıdağı tüsime deyin Qalamğa qatıstı dep tanısaq, sol Qalamnıñ wşınan öndip, öristemek Jazuğa küş, quat beretin. YAğni, ötken erlik zaman, babalarımnıñ neşe mıñ jıldıq dañqtı tarihı. Bolaşaq wrpaq, erkin eldik jolındağı qiyan-keski wrıstar. Üstem merey, sän men saltanat… Eşqaşan eles berip, tüsime kirgen emes. Öytkeni… bar sureti özimmen qosa jaralğan, qaz-qalpında jadımda. Tiri, naqtı, şınayı, tabiği keskin-reñimen köz aldımda twr. Közdegi körinis, köñildegi keyip, sanadağı baylam – tanımmen ğana emes, tabiğatpen, tuma tüysikpen birge qalıptasqan oy men suretti – bayansız eles emes, bir sättik, bir tündik estelik emes, eşqaşan öşpes, tozbas, jandı häm jaraqtı, ömirşeñ äri öskeleñ, mäñgilik tañbağa tüsirdim. Bäri bolmasa da birazın. Uaqıt jetken, şama kelgen mümkindik qadarımşa. Özim üşin ğana emes, bügingi wrpağım, keleşek äulet, zäuzatım üşin. Meni düniege keltirgen qayran halqımmen birge jasasın dep. Eñsesin kötersin, eldigine süyeniş tapsın dep. Tüs körip qajeti joq edi. Ayttım, öziñmen, yağni tuğan jwrtıñmen birge qalıptanğan naqtı bolmıs.

Älbette, öziñnen bwrın ötken äldebir künderdiñ de tüske oralatını bar. Baytaq şejire, ülken tauarih emes, tağı da jeke basıma, bügingi mağan tikeley jalğas öz atalarıma qatıstı, yağni daralıq sıpattağı üzik-üzik suretter. Sonıñ biri. Eñ eskisi bolmasa da, körnektisi. Jäne erekşesi.

Biik, qarlı taudıñ wzın qarağaylı, jasıl şırşalı, oñaşa, qiın şatqalı. Salqın küz, ağaş basın terbegen ızğırıq jel. Aspan tüneriñki, qarakök, alabajaq bwlttar tım tömen üyirilgen. Qaharlı qıs kele jatır. Men elden ketkem, jalğız özim, qasımda swlu, jas kelinşegim bar, ayağı auır, küni taqau eken deymin, qıstan aman şığu qamında, balañ, kelte qarağaydan tigilgen itarqa üstine qalıñ, jasıl japıraqtı şırşa bwtaqtarın molınan, qabattastıra jauıp, baspana kürke jasap jatırmın. Jüregim küpti, biraq ürey, qorqınış joq, köñilim ornıqtı, qayratım qabındap twrğanday… Sonday erekşe tüs.

Älbette, jorığam joq, tap basıp, birden şeştim. Men degenim – däl özim emes, bwdan mıñ jıl bwrın jasağan erjürek babalarımnıñ biri. Älde el tozğan, jaugerşilik zaman, älde jwrt amanda süygen qızın alıp qaşıp, uaqıtşa boy tasalağan, qaytkende de atalmış surettiñ ötken ömirde, qaz-qalpında boluı anıq. Elden jıraqtağı eki jas – meniñ alğan betinen qaytpas, jankeşti babam, aq, adal, şeşimtal äjem älde Altay, älde Qanğay, mümkin Kentey – Bwrqan-Qaldwnnıñ qiyan şatqalında, almağayıp zaman, ayazdı kün, borandı tünde jarıq düniege wmtılğan säbiin, ol de meniñ kelesi bir atam, sätimen tuğızıp aldı, qılışın bilegen qıstan aman şıqtı, keler jazda, nemese tağı birer qıstan soñ, äyteuir köp wzamay, üyirine qosıldı, wrpağın wrpaqqa jalğap, bügingi mağan jetip, keyingi balalarıma ötti. Sirä, qan maydan emes, qazalı wrıstar emes, sırttay beybit köringen, qauibi men qateri eseli sol bir şırğalañ – tilsiz, düley tabiğat şeñgelindegi özgeşe ahual – bizdiñ äulettiñ ğwmır şejiresindegi, tizbekti jalğastıq üzile jazdağan, eñ bir qiın äri şeşuşi oqiğa bolsa kerek, mıñ jıl, bälkim, mıñ jarım, eki mıñ jıl mwğdarında, otız-qırıq ata, elu, jetpis ata boyı, wrpaqtan wrpaqtıñ sanasına ötip, aqırı mağan – tüsimde bolsa da, naqtı suretimen körinis beripti.

Bwdan keyinirektegi, ol da eski, berisi segiz, toğız ğasır bwrınğı tağı bir oqşau suret, bir emes, tirkes, jalğas äldeneşe körinis, üzdiksiz qaytalanıp, tüsimnen şıqpaytın edi. Qarsız, ağaş, bwta, ösimdiksiz, jalañaş qızıl taulardıñ arasında jürem. Iä, töñirek tügel jatağan qızıl töbe, mingese, irgelese jazılğan qızıl qırqalar, al meniñ qayta-qayta, qaz-qalpında tüsime enetini – oñ qanatı qojır jartastı, sol qanatı tüyetaylı, töbesi şoqısız, deñgeyles, wzınınan sozılğan, birşama biik qızıl tau; mağan körinis beretin aldıñğı etegi jazañ. Osı bedersiz qızıl jazañda, qızıl taudan birer şaqırım ğana qaşıqta, qabırğalasa, soldan oñğa qaray ketip bara jatam. Birde – qasımda, sirä, atam tärizdi, ülken kisi bar, ekeuimiz eki tüyege mingen ekenbiz, qızıl tauğa tamaşalay qarap, ayañday jelip, qalay ötkenimiz tura öñimdegidey. Endi birde jalğız özim, sirä, attımın. Tağı birde eki kisimiz. Manağı jağday. Toqtap qarap twrğanım jäne bar. Är kezde, osılayşa, bes-altı, bälkim, äldeneşe ret jwmbaqtı qızıl taudı janasalap, attı, tüyeli, salt jürgenim esimde. Tek bir-aq bağıtta – soldan oñğa qaray jäne äuelgiden alıs ta, jaqın da emes. Aqırı tau basına da şığıppın. Jayau, jalğız özim. Kiris – tüytaylı bet – eki ayır, saylauıt eken. Erkin örmelep, biikke jettim. Ökpek emes, samaldı, qatqıl jel. Tım tegis emes, qwlamalı qır arqanı boylap, oñ jaq bası – eñselirek twsına deyin bardım. Tağı birde, qalay şıqqanım jadımda joq, qızıl taudıñ wşar üstinde jür ekem. Keleside sol jaq qabağında otırmın. Küngey bet tärizdi. Taudı töñirektep jürsem de, basına şıqsam da, kökjiekti, böten bir qırdı körmeppin jäne boyımdı ne quanış, ne qater, eşqanday sezim qwrsamağan eken. Qimas sağınış qana bar siyaqtı. Öñimde qanşa oylansam da, özgeşe eşteñe tappadım. Biraq bal aşpay-aq bärin tüsingen edim. Meniñ äldebir atalarım, az ba, köp pe, sirä, birtalay zaman beybit kün, berekeli tirşilik keşken, wrpaq ösirgen, şarua baqqan özgeşe qwt meken bolsa kerek. Äytkenmen… tau nege qızıl? Arqada, onıñ işinde men tuğan Şıñğıstıñ Sırtında qızıl-küreñ betkeyler wşırasadı, qızğıltım, qoşqıl reñdi, jeke-dara töbeşikter de bar, biraq basınan etegine deyin, aymaq, töñiregimen qıp-qızıl, tas, topırağı tügel bir tüsti, jülgeli taular boluı mümkin be? Mümkin eken. Birde, kezdeysoq al'bomnan, älde jurnal japsırmasınan qızıl taularğa wşırastım. Bügingi moñğol suretşisiniñ tuması. Qatar-qatar, erekşe bitimdi şoqılar. Men körgendey josa qızıl, qan-qızıl emes, qızılınan küreñi basım, özge, külgin, kögildir boyaular da aralasqan, ekşeuden ötken, qoldan salınğan körkem suretter. Älbette, kädimgi, derekti foto emes, biraq negizi düniede bar naturadan alındı ğoy. Dese de tüytkilde qaldım. Köp wzamay arğı bet – Moñğol wlısınan kelgen, tanımal ğalım, eskilikke beyim bir bauırımnan swrap edim. Iä, dedi, qıp-qızıl taular bar, betkeyi ğana emes, tügel twrqımen, keyde irkesip-tirkesip jatadı. Endi bäri de ayqın boldı. Qayta-qayta tüsime kirip, jüregimdi sızdata añsatqan qızıl taular – meniñ baba jwrtımnıñ naqtı bir ayğağı eken. Dalalıq äuelgi örkeniet pen eñ köne tauarih wytqısı, köşpendi qauımnıñ neşe mıñ jıldıq qwttı, dañqtı mekeni – meniñ jay ğana tuıs, qandas emes, tikeley asıl süyegim – örkeude, jauınger atalarım Şığıs Däştidegi türik-qıpşaq jwrtın sartauıl basqınşılığınan qwtqaru, odan arıdağı bauırlas, bıtırañqı qauımdı wyıstıru, nätijesinde quattı, birtwtas wlı memleket ornatu maqsatında, şapaq nwrdan jaralğan sayıpqıran Şıñğıs hannıñ altın tuınıñ astında, berik jwmılıp, tüp köterile attanğan dübirli jorıqqa deyin, bwdan segiz jüz jıl bwrın, odan arğı jäne mıñ, eki mıñ jıl boyı, älmisaqtan beri wyıqtı meken etken, orda tikken tüpki jwrt – ejelgi qonıstıñ birden añdalar, tañbalı körinisi bolıp şıqtı. Basqaday eles berse, kümänsiz, qwlay tanımas edim.

Tüp tamır – Ejelgi Ğwn, oğan jalğas Köne Türik wlıstarınıñ qwttı wyası baba jwrt, arada eki, eki jarım mıñ jıl ötkennen soñ mwndağı meniñ tüsime kirse – ayan ba, estelik pe, alqau, bata ma – qaytkende de ğajayıp qwbılıs. Äuelgi tüsten soñ qanşama zaman – jiırma-otız, keyingi tanımnan soñ sonşama wzaq köringen bes-on jıldan soñ, jaña däuir, jaña ğasırdıñ basında qızıl taulardı öñimde, öz közimmen kördim. Bayırğı türik jwrtınıñ bügingi Moñğoliya ieliginde qalğan bergi beti – Altaydıñ şetki qabağınan, arğı bet – Keröleñniñ sağasına deyingi wlan-baytaq keñistikti irek sızıp, oñğa, solğa oyqastap, jer betimen jürip ötken salqar jol üstinde köz swqtanar qanşama qızıl tau wşırasqan. Swlu ğana emes, swstı. Biraq tüsimde tanığan tau sol qalpında körinbedi. Tek tüstikpen barıp, teristikpen qaytqan oramda, kerey-qazaq pen dürbit-qalmaq şekarası, Aşı-köldiñ arğı pwşpağında kese-köldeneñ twrğan tağı bir tau tım wqsas köringen edi. Biraq biz jaqındap kele jatqan şığıs betkeyi oypañ jazıq emes, döñes qırat bitimdi. Jäne jalañaş, qızıl topıraqtan ada, boz jusandı swrğılt. Sonda da erekşe ıstıq köringen qızıl taudıñ joğarğı, oñ jaq twmsığınan aynalıp ötip, aldımızdan ayqara aşılğan kölge – bergi qabaqta – bıtıray qonğan, japırayğan, şağın-şağın moñğol kiiz üyleri, arğı bette – japırlay tigilgen, eñsesi biik, aqşañqan qazaq kiiz üyleri tizilgen oypañğa şıqqan soñ, ekinşi, teristik twsınan tağı bir üñile qarağanda köñildegi suretten mülde alıstap ketti. Biraq Aşı-köldi janap ötip, eki auıldıñ da şeginen wzap, alısıraq belesten köz salğanda, biz ötken tarabına qarama-qayşı, qırınday tartılğan tüstik beti – qiyaldağı suretke tağı da jaqınday tüskendey körindi. Bwl – aldamşı ümit edi. Meniñ babalarım töñirektey qonıstanğan qızıl taudı köldeneñinen emes, wzınınan kördim ğoy. Demek, basqa jerdegi basqa tau.

Baba jwrtqa bwdan soñ da jol aynalıp tüser. Äytse de, kökiregime aqiqat, naqtı sureti qonaqtağan qızıl taudı körer-körmesim neğaybıl. Biraq uaqa emes. Basqa taulardı, irgeles, tuıstas aymaq – qanşama atamnıñ neşe mıñ jıldıq mübärak süyegi tınıstağan, äuelgi aybındı wlısımız irge tepken, keyingi äuletke küş-quat bergen ordalı qonısımdı tabiği qalpında tanıp-bilgendey boldım. Beridegi Şıñğıs han, arıdağı Estemi, Elteris, aralıqtağı Bilge-qağan, Kül-tegin, meniñ özimniñ, ataulı tañbası saqtalmasa da, zaman tarihın qalıptağan mıñ san babamnıñ tabanı tigen topırağın bastım, solar közimen körgen özen-sudı, bauırına qonıstanğan zañğar tau, erkin jaylağan jasıl jazıqtı tamaşaladım. Torığa twrıp süyindim, tolqına twrıp mereyim östi. Özimniñ ötkenimdi qayıra tanığanday edim. Eñ mañızdısı bolmasa da, män, mağnası bar, otız-qırıq jıl boyı, on, jiırma, otız märte tüsime kirgen, ünemi kökeyde twrğan, sanamnıñ tereñ bir tükpirine ornıqqan qızıl taular jwmbağı şeşildi.

Biraq barlıq jwmbaq emes. Sonıñ eñ oñayı äri eñ kürdelisi – men kimmin, qaydan keldim degen, tım jwpını jäne tarqamas şıtırman saual. Bwdan da qiını – meniñ özimniñ wrpağım kim boladı, qayda baradı degen küpti, düdämal swraq. Erteñiñ ne bolmaq, eliñdi ne kütip twr? Osıdan qırıq jıl bwrın taqaudağı jetpis jıldan soñ täuelsizdik keledi, jwrtımız derbestikke jetip, qaytadan ejelgi wlıs tuın köteredi dep senetin ediñ. Jetpis emes, jiırma bes jılda otarlıq kepten qwtılğanday körindik. Endi… tağı bir jetpis twrıptı, äuelgi jetpistiñ aqırı, taqaudağı otız jıldan soñ jwqanası qala ma? Jeriñ talapay talauğa tüsip, bar baylığıñ jatqa köşip, jwrtıñ osınşama azıp-tozğanda… endigi balanıñ köreşegi ne bolmaq? Mıñ, eki mıñ jıl emes, segiz jüz jıl emes, endi seksen, jüz jıldan soñğı äuletiñ eñ beykünä, beybit tüsiniñ özinde seni köre ala ma? Mine, qasırettiñ eñ ülkeni.

Al biz… mına men… jasarımızdı jasadıq, köreşegimizdi kördik, qalay aytsañız da, zamanımız ozdı. Ötken ömir – quanış, mereyi ğana emes, qayğı-zar, qiındıq-zobalañımen qosa körgen tüske aynalğan.

Keyde oylaymın. Mümkin mına men – Mwhtar Mağauin degen kisi – mülde joq şığarmın – düniege kelmegem, jer basıp jürmegem. Men – ğwmır emes, tirşilik emes, tüspin. Bağzı bir zamanda, bwdan bes, on, jiırma ğasır bwrın jasap ötken, keudesi köteriñki, mereyi üstem bolğan, erkin ğwmır keşip, bar mwratına jetken äldebir babamnıñ joyqın jorıqtan soñ wzağınan wyıqtap ketken äldenendey sätinde körgen tüsi şığarmın dep.

Iä. Men – tüspin. Bügin tüs bolmasam, erteñ, aqır tübi tüske aynalarım anıq. Meniñ qazirgi atı-jönim – şarttı belgi. Artıñda qaldıram degen bar isiñ – öziñdiki emes. Atıñ da öşedi, eñbegiñ de wmıtıladı. Öşpese de, wmıtılmasa da – kümänsiz, Öziñ emessiñ. Sen nebäri qurağan süyeksiñ. Mıñ jasasañ – bolaşaq wrpağıñmen ğana. Äytpese, mäñgilik tünekke batqanıñ. Zamannan zaman ozğanda, pälen ğasır, neşe jüz, äldeneşe mıñ jıldan soñ, ata jwrtta, şın erkindikte kün keşip jatqan jaña bir äulet, tıñ twyağımnıñ tüsine kirem, yağni eşqaşan ölmeymin, wrpaqtan wrpaqtıñ sanasına ötip, qanşa märte, bälkim, mäñgige qayta tiriluge mümkindigim bar degen jiptik säule ğana köñilge medeu.

2007,

Praga.

Mwhtar Mağauin           ult.kz