Qayrat Zarıphan

Qazirgi Kişi jüzdegi Jağalbaylı elinen qazaq val'siniñ patşası atanğan Şämşi atamız, wlı änşi Roza Bağlanova, jaña tarihımızdağı eñ jarqın sayasatkerlerdiñ biri Nağaşıbay Şaykenov şıqqan edi.  Al endi, osığan deyin bwl el, «Qız Jibek» eposınıñ bas keyipkeri Tölegen batırdıñ tarihı arqılı bizderge tanıs boldı. Jağalbaylınıñ şıqqan tegi jöninde ğalımdar da, şejireşiler de tek qana joramaldar ayta alıp jür. Bwl taypanıñ tübin biri başqwrt, biri qırğız, biri peşeneg (aday) deydi.

Şejirede bwl taypanıñ naqtı tübi belgisiz. Baywlınıñ bir aqsaqalınıñ jetim qalğan jeti wldı asırap alıp, er jetkizip üylendirip, enşi bölip bergeni jöninde ğana aytıladı. Ülkeni Tabın, kenjesi osı  Jağalbaylı deydi. Bwl ru Kişi jüzge Täuke hannıñ zamanında kelgen edi. Qazaqtıñ eñ äsem eposınıñ keyipkeri men eñ ataqtı adamdarın düniege äkelgen bwl Jağalbaylı Kişi jüzge qaydan kelgen?

Jağalbaylınıñ atasın Malatau dep küyeulerinen jası ülken erkektiñ atın atauğa haqısı joq äyelder ğana aytadı.  Anığında, «Jetiruda Malataudan asqan barma» degendegi, atı wranğa aynalğan Malatau batırdıñ atınıñ naqtı aytıluı  Manatau edi.  Manatau degenimiz qazirgi Qazığwrt tauı boladı. (qazıq wrdı). Biruni bwl taudıñ bastapqıda Mankur (qır, tau) bolğanın aytqan eken. Keyde osı Manataudı Man ata dep te aytadı. Man ata degenimiz ejelgi ündi men şumerlerdiñ Adam atanı aytqandarı edi. Keyin, arğıqazaq mifologiyası Man atanı Kök Täñiriniñ wlına aynaldırğan. Man atanıñ süyegi qasietti Mañğıstau jerinde jatır.  362 äulieniñ eñ birinşisi. Şıqqan tegi Turan, köşpeli ariyler. Turan atauı Tur, yağni, bwqa degennen bolğan. Qazaqtağı «töre» söziniñ bastapqı nwsqası osı Tur bolsa kerek. Türikke jäne Şıñğıs hannıñ wrpaqtarına eş qatısı joq.  Man atamen birge tudı degen YAmış, azerbayjan tilindegi Jamış, yağni, müyizi qayqayğan Qodas boladı. Qodastan başqwrt-burdzyandar taraydı. Demek, Jağalbaylınıñ tübi keybireuler aytqanday  başqwrt emes. Bozıqwrt-Börte şeneden tarap twrğan Başqwrt – atadan qiyat-qıpşaq, anadan sarmat. Sondıqtan, başqwrttıñ betin tırnasañ ar jağınan qırğız şığadı. Al endi, Manataudan Qarabwqa dep aytıladı. Qarabwqadan Jağalbaylı. Demek, Jağalbaylı ruı Naymandar siyaqtı Ökireşten, yağni, bwqadan tarap twr.  Şıqqan tegi Turan degendi bildiredi. Manatau – bayırğı ata-mekenin bildiretin wranı. Qarabwqa degenderine qarağanda bwl taypanıñ kösemderi mañdayında üşbwrıştı aqtañlağı bar mifologiyalıq qasietti Qarabwqanı bilgenderinen bolsa kerek. Osınıñ däleli retinde bizder qazirgi Mañğoliyadağı Jağalbaylılardıñ siır malına osı Qarabwqanıñ üşbwrış tañbasın basatındarın keltiremiz. Bwl tañbanı olar da bilmestikten  «twmar» deydi. Bwrışın joğarı qaratıp qoyadı eken. Mifologiya osılayşa qoyılğan tañbanı «korolevskoe veliçie», yağni, «patşalıq märtebelilik» dep ataydı. Özbek jerinde qoyılğan nayman Ökireş şaldıñ qwlpıtasında da, bwl tañba üşbwrışımen joğarı qoyılğan. YAğni, bwl tañba Ökireş şaldıñ handıq därejesin, sol äulettiñ wrpağı ekenin, töre-naymandığın bildirip twr.  Neşe ğasır handıq qwrğan Nayman handarınıñ şejirede jasırın izderiniñ qalğanı jöninde «Nayman handarı jäne Şıñğıs han» attı maqalamızda aytılğan edi.

Al endi, bizder Tonıkök atap ketken Türik qağanattarı zamanındağı qolbasşı Tanaköktiñ qwlptasında bwl tañba bwrışımen tömen qoyılğan. YAğni, «qasietti siır ananıñ wlı» degen mağına beredi. Bizdiñşe Ökireş degen söz. Özderiñiz biletindey, Tanakök Türik qağanattarında qağan bola almağan.

Osımen qatar mañğoldağı qazaqtardıñ arasındağı Jağalbaylılar wsaq malğa naymannıñ nadandar aytqan «bağan», özderi aytqan «aşa», anığında «müyiz» tañbasın basadı eken. Bwl «müyiz» tañba tüp-tamırında Osman imperiyasın qwrğan Kailardıñ tañbası boladı. (Raşid-ad-Din). Osman äuleti düniejüzi moyındağan monarhiyalıq äuletke jatadı. «Alaş» tarihi-zertteu ortalığınıñ keltirgen derekterinde naymandar şejiresinde osı Kay äuletinen tarap twr.

Moñğoliyanıñ taulı jerindegi Jağalbaylılar özderin «naymanbız» deydi eken. Osımen qatar özbek naymandarı men noğay naymandarınıñ qwramında da Jağalbaylı ruı bar.  Şejire añızdarı Jağalbaylını birde Şeruşi men Tölegetayğa qatıstı aytsa, birde şeruşi Baqat batırğa qatıstı aytadı.  Alğaşında Jağalbaylını şeruşi Baqat batırdıñ bir soğıstan keyin tauıp alğanı aytıladı. «Baqat batır Naymandardan satıp alğan» dep te aytıladı. Moñğoliyadağı Jağalbaylınıñ jadında Tölegetaydıñ atı Tölek bolıp saqtalıp qalğanına qarağanda, olardıñ bwğan deyin Sır boyında, Tölegetay naymannıñ arasında jürgenderin bildiredi. Şeruşini kerey dese de, belgili şejiretanuşı kerey Aşamaylı Siezhan öziniñ jazğan «Dat – şejire dalanıñ auızşa tarihı» attı kitabinde Qarakereydiñ bir balanı daladan tauıp alıp, onıñ atın Jarboldı qoyğanın, odan tuğan eki wldı Şeruşi, Şimoyın atağanın aytadı.  Anığında Qarakerey dep bwl jerde kereydegi Qara bi aytılıp twr.  Şimoyınnıñ kereyge de basqa jaqtan kelgeni tarihtan da belgili. Ärkim ärqalay aytadı. Türgeş qağanatında jürgeni qıtay derekterinde aytılğan.  Al endi, Şeruşiniñ tübin qaraqıtay dep aytadı. Bwl jerde «qıtay» degenimiz anau alpauıt qıtay emes, «hwtay», yağni, jibek degennen bolğan qıydandardıñ atauı. Qayta osılardıñ atımen köşpendiler anau şerikterdi «qıtay» atap ketken. Şeruşiler naymandağı qaratay eline de siñgen. Qarataydıñ Däuletterimen birge eñ tekti ru sanalatın bwl Şeruşilerden köptegen wlı twlğalar şıqqan. Tek jürgen Şeruşi bolmaydı. Ğwlama şejire atanğan  Ğwlam Qadırdıñ qol balası bolıp jetilgen bayjigit-toğas, bir sıdırğı şejireşi Jeñishan Atşabar Şeruşiniñ Küşlik hannıñ qayın jwrtı ekenin aytadı.

Qırğızdağı Monguş taypasınan şıqqan qasietti ana Qwrmanjan datqa da osı Jağalbaylıdan boladı. Monguştan Jağalbaylı degenderi – Man wlı degendi bildriredi. YAğni, qırğızda olar da Man atadan taraydı. Meniñşe, Qwrmanjan datqa öziniñ tekti jerdiñ qızı ekenin jaqsı bilgen. Barğı ruınan şıqqan Alımbek datqağa söz salğan Qwrmanjan qız öziniñ teksizge wzatılıp bara jatqanın aytqanda: «Kümisti külge, salmaydı begim, külli älemde siz ğana meniñ tegimsiz» degen eken. Alımbek datqa qırğızğa siñgen Barlastardan edi. Naymandardıñ, şapıraştılardıñ, jalayırlardıñ  qırğızdarğa siñip ketkenderi jöninde tarihta naqtı aytılğan.  Qırğızdıñ mıqtılığı osıdan. Özimizdiñ qandastarımız aruağı bölek qırğızğa siñip alıp, endi bizdi «mañqa qazaq» deydi. Alay da, mañqa» sözi arğıqazaq mifologiyasında «han» degendi bildiredi. Mäselen, Bodanjar-mañqa, Köketaydıñ ornına han bolğan tabıldı Boqmwrın. (naydenış). Anığında, arğıqazaq mifologiyasındağı «tabıldı» degenderdiñ bäri tekti bolıp şığadı. Osığan qarağanda tektilerdiñ, yağni, handardıñ balaların qwndaqtan wrlap äketip han saylaytın ürdis bolğan sıñaylı. Keyin, tauıp aldıq dey salğanday.  Mäselen, «Manas» jırında Köketay han ölerinde: «Anau jar tübinen tabılğan Boqmwrındı ala küşik demeñder, jetimidigin betine baspañdar, men ölgennen keyin ol han boladı» deydi. Tegi belgisiz jetim bolsa, onı kim han köterer edi? Şapıraştınıñ Abağı kereyge siñgen, Sayağı qırğızğa ketken dep aytıladı. Şejirede olardı da joğaltıp alğan. Sondıqtan men Abaqtı üysin emes, şapıraştı degen edim. Qazirgi tañda genetik ğalımdar Şapıraştı men Abaq kereydiñ DNK-belgisiniñ bir ekenin aytadı.

Sonımen, özderiñiz  körgenderiñizdey jalpaq el Jağalbaylı şejire añızdarında, tañbalarında naymanğa tım jaqın bolıp twr. Şäkärim qajınıñ: «…naymandar siyaqtı» degeni tağı bar. Orıs zertteuşisi Abramzon Jağalbaylınıñ bir tañbasın «v vide letyaşey pticı» degen eken. Bwl tañbanıñ estigenimiz bolmasa, körgenimiz joq. Bizge belgili tañbalardan bwl tañba – V.  YAğni, nadandar aytatın naymannıñ «qıran», anığında, şejire añızdarında Ökireş attı bwqadan tarağan degen bwqatekti halıq ekenimizdi bildirip twrğan «müyiz» tañba boladı. Bwl tañba da tüp-tamırında Kailerliki boladı. (M. Qaşğari).

Orıs zertteuşileri dım bilmes şejiresımaqtardı «gore istoriki» deydi eken. Mine, Man atanı qatındarşa Malatau degen  osınday bir «gore istorik»: «Orısqa senesiñ be, Jağalbaylıda wşqan qwsqa wqsağan tañba bolmağan» dep, Jağalbaylını mäsi tikken bireuden taratıp qoyıptı. Orıstardıñ tükke jaramaytın adamdı «sapojnik», yağni, «mäsi tikkiş»  deytinderi belgili. Wşqan qwsqa wqsağan tañba joğarğı Qwrmanjan datqanıñ ruında bolğan. Üzeñgige de basılğan bolğan eken. Jağalbaylınıñ qazirgi tañbasınıñ – T, yağni, aybalta ekeni belgili.  Al endi, Qırım tatarlarınıñ Hdır-bali degen ruında osı aybalta men älgi «v vide letyaşey pticı» degen naymannıñ «müyiz» tañbası bar eken. Osımen qatar bwl ruda Kay äuletiniñ «jalayır» tañbası men naymandağı teristañbalınıñ «noqta» tañbası bar. Jäne de, Qırım tatarlarında bwl aybalta tañba jañağı Hdır-baliden basqa Kalaçtarda da bar. Kalaç degenimiz qazirgi Auğanıstan, Pakistandağı Haladj – ariylik sanalatın taypa boladı. Demek, bwl aybalta degen tañba saqtardan arğı zamandardan, ariylerden kele jatır.

Qazaqtıñ tarihşı  ğalımdarı rulıq tañbalardı zerttemey qazaq halqınıñ qalıptasuınıñ etnikalıq jolın anıqtaudıñ mümkin emes ekenin naqtı aytadı. Tañbalardı tanu arqılı tarihtıñ sırın aşa alatınımızdı kezinde jekelegen zertteuşiler, atap aytqanda, A. Levşin, Ş. Uälihanov, L. Meyer, A. Haruzin, N. Aristov, N. Grodekov, M. Tınışbaev, S. Amanjolovtar jaqsı tüsindi. Alay da, şejireni, tarihtı jete tanımağandar, kezinde naqtı atauı wmıt qalğan, sondıqtan, keyingi nadandardıñ atay salğan tañbalardıñ atauların qoldanıp jür.  Bwnday jağdayda tarihtı layıqtı türde tanu mümkin emes. Mäselen, Kerey men Törtqaranıñ «ayqış» atanıp ketken tañbaları anığında Kök Täñiri degen mağına beredi. Hristian dinine eş qatısı joq. Osıdan bizder Kerey atauınıñ öte köneden kele jatqanın tüsinemiz.  Şamamen aytqanda, evreylerdi Mısırdan ertip ketken Mwsa payğambardıñ zamanınan. («Bıtie» Horey).

Negizinde, şejireni tanu üşin  külli türik-qıpşaq äleminiñ barlıq tañbalarınıñ kestesimen  qosa, qol astında Orta Aziyadağı barlıq tañbalı tastardıñ  fotosuretteri boluı şart. Öytkeni, bizdiñ ötken tarihımız tasqa qaşalıp jazılıp qalğan. Mäselen, Almatı oblısındağı Tamğalıda Şıñğıs handiki degen «taraq» tañbanıñ qola däuirindegi eñ alğaşqı atauınıñ Aybas ekeni aytılıp twr. Aybas (Ay Täñiri) degenimiz Qıpşaq, yağni, abız-aqın ariylik saqtar degendi bildiredi.  Keyin, YUeçji-Kuşan patşaları bwl tañbadan ayırğa wqsağan skipetr jasap, ayırdıñ tübine ariyler qasiet sanağan jılqınıñ jalın baylağan. Osıdan bizdiñ keyingi atalarımızdıñ jadında  bwl tañba «jalayır» dep saqtalıp qalğan. Osı «jalayır» tañbalılar eñ alğaşqı qazaqtar boladı.

Köp oqığan, tarihtı köp zerttegen Şoqan Uälihanov qazaq taypalarınıñ bir-birine siñip ketip jüre bergenderin bir auız sözben: «V haose koçevniçeskih voin, plemena smeşalis' s plemenami» dep aytıp tüsindirgen edi. Kişi jüzdegi Jağalbaylı ruı da osını basınan keşken. «Qız Jibek» jırı Säken Seyfullin, Aqınjanov, Mwhtar Äuezovtan keyingi kezde qayta zerttelgen edi. Endi bwl zertteuşiler Segizseriniñ nwsqasın wstanadı. YAğni, Tölegendi Bekejan emes, qılmıs jasap Ändijannan qaşıp jürgen Keskenterek degen qojanıñ öltirgeni aytıladı. Men aldıñğı jazğan maqalamda osı nwsqanı bilsem de, oqırmandı äbden mezi qılğan bwl şiki taqırıptı (zertteudi) qazbalap aytpay-aq ötken edim. Sondıqtan da, ol maqalamda Jayıqtıñ arğı jağındağı Jağalbaylıdağı Lez tarmağınıñ Besküreginen şıqqan Äbiş aqsaqaldıñ aytqanı boyınşa, oqtıñ Tölegenge arqadan emes, taq şekesinen tigenin jazdım. YAğni, olardıñ jekpe-jekke şığıp sadaq atısqandarın. Al endi, maqalanıñ atın redakciya özi özgertken edi. YAğni, «Bekejan öltirmegen» dep men naqtı aytqan emespin. Alay da, bwl maqala jarıq körgen soñ, şejireniñ iisi mwrındarına da kirmegen bireuler osı keyingi zertteu materialdarın oqıp alıp, köldeneñ tartıp baybalam salğan edi. Aqırında, Jağalbaylını etikşiden taratıp, Man atanı Malatau qılıp tındı. Bwl zertteu materialdarın men kezinde qarap şıqqan edim. Tarih ğılımınıñ doktorı Säbit Joldasov degen jazğan eken. «Wrpaqtarı Orskide qaldı» degeni jalğan, ol jaqta men Jağalbaylını jata-jastana zerttegenmin. Joldasov aytqan Segizseri arqalı aqın edi, sondıqtan Qız Jibek jırınıñ basında:

Jağalbaylı Janqara, Şekti Arıstan,

Qaytpağan qaysar erler jolbarıstan.

Osınday abzal jandar ötingen soñ,

Şığardım Qız Jibekti etip dastan.

deydi eken.  YAğni, Segizseri bwl jerde Qız Jibek tarihınıñ sol jerdegi halıq arasında auızşa aytılıp jürgen nwsqasın jırğa aynaldırğanın aytıp otır. Basqaşa söz joq bwl jerde. «Basında menen şığadı, Qissa bolıp bwl Jibek» dep Şayhislyamov qoja ol ketken edi. Endi: «Şığardım Qız Jibekti etip dastan» dep Segizseri ketti. Meniñşe, keyingi zertteuşiler Segizseriniñ aruağın mazalap bwl zertteulerde jalğan aytqan. Ne bolmasa, «Osınday abzal jandar ötingen soñ» dep özi aytqanday, Segizseri bwrın da aytılıp jattalıp qalğan jırdı özgertken. «Ğabit Müsirepov bildi, Mwhtar Äuezov swradı» degenderi de jalğan.  YAğni, özi qoja bolğan soñ Mwhtar ağa bwl nwsqadan Tölegendi öltirdi degen qojanı aldırtıp tastap, Bekejandı onıñ orınına qoyğan eken-mıs.  Eger de, Ğabit ağamız bilse, mindetti türde scenariydi osılayşa jazar edi. Ol zamanda qoja ataulı qazaq üşin jau bolğan. Bwl jäy tipti, taptırmas sättilik bolar edi, ädebiettiñ partiyalanğan zamanında. Ol zamandağı tarihi körkem ädebiette qojalar satqın, qalmaqtıñ jansızı retinde körsetile bergen. Şayhislyamov qoja fal'sifikaciya jasağan bolsa, onda, odan bwrın, yağni, 1894-şi jılı Tuhvatullinniñ Qazanda jariya etken nwsqasında Bekejan nege jür?  Bwl ekeuiniñ derek közderi eki bölek bolğan. Zertteuşi M.S. Sil'çenko: «Şayhislyamov bastırtıp şığarğan «Qız Jibek qissası» men 1894-şi jılı basılğanın salsıtırıp qarağanda olardıñ ekeuiniñ negizi bir ekenin köremiz» degen edi.  Şayhislyamov qoja osı nwsqa (1894) jöninde aytqanda, «Bazarbaydıñ baylığın eşkim esep etip bolmas eken» degen siyaqtı sözderden: «Är sözine qarasam, Noğay ma eken özderi, Qazaqşağa tüse almay» dep twjırım jasağan. Öte dwrıs twjırım, öytkeni bwl nwsqa tatardıñ: «Maydıñ iıırma bişlyarindä, güldär şäşäk ätädi» degen siyaqtı maqamımen aytılıp twr. Sondıqtan onı «tatarskiy variant» degen. Bekejan men Keskenterek jöninde ol jerde eşqanday da söz bolğan joq. Al endi, ğalımdar osı noğaydıñ nwsqasın eñ köne dep sanağan. YAğni, Sırlıbaydı han, Qarşığanı han uäziri degen nwsqanıñ sonau noğay ädebieti däuirinen kele jatqanın tüsinuge boladı. Mümkin bwl noğay ädebieti, yağni, Altın Orda däuirindegi jırdıñ jol-jönekey biraz özgeriske tüsken eñ alğaşqı nwsqası şığar. Ol zamanda tarihi twlğa Bekejan da, şejirelik Sansızbay da bolmağan. Al endi, Mwhtar Äuezov pen N. Smirnovanıñ zertteulerindegi Aleksandrov pen Aniçkov jazıp alğan Mwsabay nwsqasında Qız Jibektiñ äkesi Alaşabay dep atalğan. Qara qıpşaq degen Bekejan tarihi twlğa şektilik Bekejannıñ  attası ğana. Korendi keyingiler qosqan. Jeti atadan beri üzilmey aytılıp kele jatır degen Şapay Qalmağambetovtıñ jazıp alğan nwqasında Jibektiñ äkesiniñ atı Sırlıbay emes, Qaraman, Tölegenniñ äkesi Bazarbay emes, jäy şarua.  Osıdan biz osı Alaşabay degenniñ de, Sırlıbay degenniñ de, Bazarbay, Qaraman, Bekejan, Sansızbay degenderiniñ de  jırdıñ nwsqasına keybir kezeñderde jañadan enip otırğan keyipkerler ekenderin tüsinemiz.  Şejirelik Sırlıbaydıñ 18-şi ğasırda ömir sürgenin aytıp jürgender bar. 1892-şi jılı şömekeylik Qarabaydıñ asında Mwsabay jırau aytqannan keyin, Qız Jibektiñ şömekeylik ekeni de aytılıp jüretini belgili. YAğni, Qız Jibekti Şömekeydiñ qızı bolğan dep nege aypasqa? Osı jöninde Aqtöbelik törtqaralardan bir külkili äñgimeni estigen edim. «Qız Jibek» fil'min alğaş ekrannan körgende, kinodan şıqqan Aqtöbelik eki balanıñ biri, türi qorqınıştı, reñsiz äjesi jöninde: «Meniñ de äjem şömekeydiñ qızı edi» degen eken. Osıdan da bizder sol kezdegi Aqtöbe öñirindegi qazaqtardıñ arasında eşqanday da şekti Sırlıbay turalı äñgimeniñ bolmağanın tüsinemiz. Kinodağı Sırlıbaydı körip otırıp Jibekti şömekeydiñ qızı degen. Biz Sırlıbay degendi  kinodan ğana estip, körgen  edik.

Demek, bwl Keskenterek jönindegi zertteu sın kötermeydi.  2005-şi jılı Säken Joldasov Sansızbaydıñ wlı degen Tös batırdı Tasbalta, öltirgendi Wzıntwra deydi. Endi, Kesenterek bolıp qalğan. Al endi, joğarıdağı Segizseriniñ aytqan Janqarası anığında Janqasqa bi bolğan. 1835-şi jılı, yağni, Segizserimen kezdeskennen bir jıl keyin orıstardıñ jibergen jansızınıñ qolınan qaza bolğan degen wlt-azattıq qozğalıstıñ belsendileriniñ biri edi. Segizserimen kezdeskende olardıñ arasında osı Janqasqa – Sansızbaydıñ Jibekten tuğan wlı Tös batırdıñ törtinşi wrpağı degen söz bolmağan. Bwl söz qazirgi uaqıtta Aqtöbede Janqasqa batırğa as berilgende aytılğan. «Anamız Jibek, Janqasqa Tös batırdıñ törtinşi wrpağı» degen söz aytılğan. Alay da, ğılımi konferenciyanıñ özinde eşqanday da şejirelik dälel keltirilmegen. Eger de, Janqasqa jırdağı Sansızbaydıñ wrpağı bolsa, onda, Segizseri: «Otırmın wrpağınıñ däl qasında» degen siyaqtı sözderdi epilogında mindetti türde aytar edi. YAğni, Janqasqa bi Qız Jibek pen Sansızbaydıñ wrpağı bolsa, onda, ataqqwmarlıq örşip twrğan bi-bolıstardıñ zamanında bwl jäy jır bolıp aytılar edi. Meniñşe, Janqasqa bi osı otırısta öziniñ şejirelik Sansızbay babasınıñ atın, «atamnıñ atı el auzında jürsin» dep Segizseriniñ auzına sala salğan bolsa kerek. Bwl 1834-şi jılğı şarttı nwsqa delik, bizge belgili bolğan eñ birinşi nwsqa. Ekinşi nwsqanıñ jılı 1894 jıl. YAğni, alpıs jıl ötkennen keyin tabılğan.  Demek, Janqasqanıñ babası, jırdağı Tölegenge eş qatısı joq Sansızbaydıñ atı eposqa 1834-şi jılı «Osınday abzal jandar ötingen soñ» engen. Sondıqtan da,  Baydäuletov S.S. keltirgen tolğaudağı Jağalbaylı Tös batır turalı äñgime de kümändi. Bwnı aytqan şejire emes. Tös batır tarihta bolğan, alay da ol Jibekten tumağanday. Jibek pen Sansıbaydıñ wrpaqtarı bolsa, anau jeti atadan beri wzilmey aytılıp keledi degen Şapaydıñ nwsqasında qara sözben de bolsın aytılar edi ğoy.  Jetinşi atası şamamen 1750-şi jıl. Tös batırdıñ zamanı. Jibekpen jar töseginde üş ay jatqan Tölegenniñ balaları qayda? Şejiresiz-aq bizder Tölegen mırza atanğan batırdıñ Jağalbaylıdağı Mırza tarmağınan bolğanın tüsinemiz.

Alpıs jılda Segizseriniñ Keskenterekti öltirgeni jönindegi nwsqa külli qazaqtı alpıs aynalıp şığar edi. Eposqa Sırlıbaydıñ da atı osı otırısta enip qalğan bolsa kerek.  Joldasovtıñ zertteui at-üsti, tiip-qaştı jürgizilgen.  Ata sanauı da, Tös batırdıñ Jağalbaylınıñ eki tarmağınıñ qaysısınan ekeni de aytılmaydı. Şejirege silteme jasağandar aytılğan keyipkerdiñ jetpis jeti atasın tarata ayta bilu  kerek.  Bwl aytılğandar sol bayağı, «meniñ de äjem şömekeydiñ qızı edi» degen siyaqtı äñgime bolsa kerek. Säbit Joldasov tarih ğılımınıñ doktorı bolsa, onda ol öziniñ söziniñ kelispeytinin aytıp twrğan  Qız Jibek jönindegi, mına jerdegi biz aytıp otırğan  bwrınğı zertteulerdi nege joqqa şığarmağan?  Şığara almağan,  sondıqtan, tiip-qaşıp aytqan. «Alaş» tarihi-zertteu ortalığına da, osı şiki derekter berilgen.  YAğni, är «derek» är jerde aytılğanımen tübi bir – bos söz. Anau naymandağı jalğan Qaratay batırğa da arnalıp talay tolğau osı zamanda aytılğan. «Şejiresinen eliniñ, qaytıp alıp tastamaq!» dep jırlaydı Ädilbek Qızır degen aqındarı. Şejireni aytıp şejirege qaramağan adamdı birinşi körgenim.   Janıstağı Töle bidiñ tuısı bolğan Qaratay batırdıñ tarihın jalğan batırlarına japsıra salğanı şejire me? Bwrındarda osı nayman Qarataydı  batır dep eşkim bilmegen siyaqtı, Tös batırdı da bwrındarda eşkim Qız Jibekten tudı dep bilmegen. Jäne de, Sansızbay men Tös batırdıñ wrpağı Janqasqa batır bwndaydı közi tirisinde, yağni, bizge aytılğan otırısta  aytpağan.

Mine, joğarğı şejiresımaqtar osı jäytterdi zertteudiñ ornına, bireulerdiñ jazğandarın iemdene salıp, Sandalkökke teris minip  alıp bilgişsingen-aq edi. Jağalbaylını etikşiden taratıp, qasietti Man atanı Malatau dep jürgen älgi matay, Üştöbede bir ösekşi ayttı eken dep, qazaqtıñ has batırı kerey Jänibekti aqparat qwraldarında «oynastan tuğan» dep, «Er Jänibek» qoğamdıq qorınıñ talap arızı boyınşa sotqa tartılıp jatır. Sondıqtan, zañger retinde aytarımız, ğalamtorda jasırın atpen şığıp tarihi twlğalardıñ wrpaqtarınıñ ar-namısına tietin sözder jazatın bolsañızdar, sotqa tartu arqılı sizderdi tauıp alu boqtan oñay. Mäselen, Öskemendegi jurnalist Denis Danilevskiy Mwstafa Şoqaydı faşisterdiñ qwyırşığı degeni üşin sotqa tartılıp jazasın aldı. Qaratay batırğa qatıstı dau şığıp jatqan kezde, älgi matay şejireşi bolsa, osınıñ aq-qarasın aytqannıñ ornına, jalğan batır Qarataydı jaqtap kerey Jänibek batırğa bwrıştan wşıp şıqqan japalaq siyaqtı kelip, döydala soqtıqqan.  Ärine, bwndayda japalaqtıñ ğana öletini belgili.  Eki bwqa süzisip jatqanda qıstırılısqan şıbın-ay, «Qaraqıpşaq Qoblandıda neñ bar edi qwlınım!?». Bwl şejiresımaqtıñ qılığı onıñ ösekşilik bolmısın barınşa ayqındap twr.

Endi Nayman şejiresindegi Qız Jibektiñ tarihına wqsas tarihtı  qısqaşa şolıp ötelik. Qarakerey taypasınıñ Aqnayman tarmağındağı Baysarı atanıñ qızı Aytolını Jağalbaylınıñ Mırza tarmağınan kelgen Sügir batır alıp, biraz qayındap qalğan soñ, elin bilip kelmekşi bolıp jolğa şığıp iz-tüssiz joğalıp ketedi. Aqsaqaldardıñ aytqandarında Sügir batır öz elinen isti bolıp kelip, Aqnaymandarğa boy tasalau üşin kelgen eken. Qaza bolğanın bilse kerek, Aytolı anamız ämeñgerine wzatılğan Qız Jibek siyaqtı, Sügirdiñ inisi degen Qosşwğılğa wzatıladı. Sügir batırdan egiz wldar –  Bayjan men Tiles  qaladı. Bayjan öziniñ tegine qatıstı – mırza, Tiles – batır atanadı. Qosşwğwldan Aytolı anamız bes wl tabadı. Bwlardıñ taratıluları Boşay atanıñ şejire-kitäbinde de jariya körgen. Bwl tarmaqqa Aytolınıñ atı berilgen. Ärine, bwl taratıluğa nağız şejiretanuşı köñil audarmay qoymas. Bwlar «jeti jağalbaylı» bolıp Nayman arasında qaydan jür? Osınıñ mına boljamdarı bar:

1. Bwl jağalbaylılar naymanğa tübi bir bolğan soñ kelgen.
2. Bir närseden izin suıtqandar.
3. Epostıñ oqiğası osılardıñ tarihınan alınuı mümkin.
4. Jağalbaylı Sügir degeni Tölegetaydıñ şejirelik atası Sügirşeni aytıp twruı mümkin. YAğni, Jağalbaylınıñ tübiniñ nayman ekenin.
5. Jibek degeni Aytolınıñ laqab atı boluı mümkin. Ne bolmasa, kerisinşe.

Bwl añızdı aytqandar «ana şal, mına şal» emes, meni qoyıp, meniñ äkem tumağan kezde şejire retinde qağaz betine tüsken, osıdan Älkey Marğwlan zerttep ğılımi eñbek jazğan tarihi derek. Ärine, Älkey atamız bwl şejirege etnografiyalıq twrğıdan qarağan. Al endi ädebiettik zertteulerdi Mwhtar Äuezovqa tapsırsa  kerek.  Qız Jibek oqiğasınıñ şınayı  tarihı bolğanın eñ alğaş osı kisi aytqan edi.  Kezinde Älkey Marğwlanmen bir päterde twrğan Mwhtar Äuezov Aqınjanovtıñ zertteulerine reniş bildirip: «Pisatel' i istorik M. Ahinjanov putem sopostavleniya  istoriçeskoy dokumentaciy s tekstom «Kız Jibek» mog bı vıyavit' otnoşenie eposa k istoriy, podobno tomu, kak postupali B.D. Grekov i B.A. Rıbakov s russkim bılinnım eposom» dep, jırdağı oqiğalardı tarihi derekterdiñ negizinde zerttemegenin aytqan eken.  YAğni, Mwhtar ağanıñ «mog bı vıyavit'» degeninen bizder Aqınjanovtıñ bwl epostıñ tarihın aytıp bere alğanın tüsinemiz. Sondağı aytqanı qaysı «istoriçeskaya dokumentaciya»? Osımen qatar äygili Omar bolıstıñ äuletinen qalğan Twrahan şejiresi, 1994-şi jılı baspadan şıqqan Boşay Kipatbaevtıñ şejire-kitäbi de osı oqiğanı  aytadı.  Al endi, Aqınjanov bolsa, öziniñ zertteulerinde: «Elementı narodnosti v ney oçen' niçtojnı, mizernı» dep kommunistik partiyanıñ ideologtarın  bwl eposqa qarsı qoyıp, bäriniñ auzın japqan. Jäne de, kommunistik ideologtar üşin  dayındağan bayandama-broşyurasın ayqaylatıp twrıp «Problema narodnosti kazahskih social'no-bıtovıh poem» dep atağan.  (1953). Körsetuden zätte bolğan Mwhtar Äuezov bwl broşyurağa atalmış qarsı pikirin köziniñ tirisinde  jazsa da, bwl pikiri tek, ol kisi 1961-şi jılı qaytıs bolğannan keyin, yağni, 1963-şi jılı ğana  «posmertno» jarıq körgen.  Alay da, Mwhtar ağanıñ aytqanımen bolsa kerek, Qız Jibektiñ taqırıbı jabılıp tastalsa da, orıs ğalımdarı A.K. Borovkov pen  L.I. Klimoviçter 1968-şi jılğı «Voprosı izuçeniya eposa narodov SSSR» attı eñbekterinde Aqınjanovtıñ broşyurasınıñ metodikası men mazmwnın sınğa aladı. Sonda da, turasınan ayta almay, «Qızım sağan aytam, kelinim sen tıñda» etip: «Vıskazıvanie otnositsya k Kozı-Korpeş, no v eşe bol'şey mere mojet bıt' otneseno k «Kız Jibek» dep jaqşanıñ işinde jazğan eken. Bwl ne qılğan konspiraciya? Meniñşe, bwl jerdegi oqiğalar  Mwhtar Äuezovtı qudalau nauqanınıñ bir körinisi. Sol bayağı, altın er-toqımdı qazaqtıñ bay-şonjarlarınıñ, handarınıñ balalarınıñ eposın däriptep jür degen aydar tağılğan bolsa kerek.  Ne bolmasa, qazaq arasındağı köre almauşılıq qılañ bergen. Ärine, Mwhtar Äuezov aytıp ketken «tarihi dokumentaciya» bolğan. Bolmasa aytılmas edi.  Jeti jasında Deşti-Qıpşaqtıñ halifi jäne piri bolğan Nassreddin-Baqsayıstan qalğan twyaq edi ğwlama, marqwm.

Tös batırğa keletin bolsaq, Tös pen Tilestiñ esimderiniñ ündesip twrğanın wğamız. Al endi, bizderdegi «jeti jağalbaylıda» Tilestiñ atı bar da zatı joq. Tiles qayda ketken? Batır bolğanı anıq. Atası Qonaqbayğa bir soğıstan keyin Jelek (Istı), Bäyimbet (qırğızdağı jağalbaylı) degen eki jetim balanı äkelip bergen. (tabıldı). Bäyimbettiñ tübi Jağalbaylı bolmasa, onıñ wrqınan şejirede aytılğanday Qajımjar törege qamşı jwmsağan äygili aqnayman Omar bolıs Baekeşwlı tumas edi. Jağalbaylı jağalbaylı bolmasa, odan Şämşi, Roza, Nağaşıbay, Qwrmanjan datqa, Tölegen batır, Sügir batır, Tös batır, Tiles batır,  Janqasqa batır-bi, jäne de Resey imperiyasınıñ kwrmetti dvoryanı atağın alğan Derbisäli Berkimbay tumas edi. Jağalbayıldan tağı da kimderdiñ tuğanı tömende aytılatın boladı. Ärine, şejireni bilmegender Bäyimbettiñ tübin Manas dep aytıp alğan. Älkey atamız bolsa: «Manas jırında Alaştıñ ruhı atoylap twr!» degen eken.

Özderiñiz bayqağanday, Sügirdiñ de tarihı, Tölegenniñ de tarihı qara qıtaydan qatın alıp qayındap qalğan naymannıñ aqırğı hanı Küşliktiñ tarihımen bara-bar. (Küşlik küyeu). Tekti adamnan lepes bala alıp qalu köşpendilerde keñinen taralğan bolğan.  Anığında, Qarakereydegi Bayjigit te lepes bala edi.  Ataları äulie, sopı edi.  Küşlik hannıñ şöpşegi degen Tölegetay da añızdıñ bir nwsqasında jalğız kelip Qılıştı pirde qayındap qalğan. Qılıştı pir onıñ Küşliktiñ şöpşegi ekenin bilip qızın bergen. Tölegetaydıñ öz wrpaqtarı qojada qalğan degen söz de bar. Sondıqtan da, şejirede hannıñ wlınıñ belgisin alıp jürgen (alabas bala) Qarakereydegi Qojambetti men «qoja ümbeti» bolar dep aytqan edim.  Al endi, Jağalbaylıdan lepes bala alıp qalatınday bwl rudıñ ne qasieti bolğan?  Bwnıñ jauabı bir, Jağalbaylınıñ alasapıran zamandarda naymannan ajırap qalğanınıñ sebebi, bwlar Şıñğıs hannıñ qudalauına tüsken nayman handarınıñ şıqqan tegi bolsa kerek. Öytkeni, barlıq zertteuşiler bir auızdan Jağalbaylınıñ bağzı zamandarda bir qırğınğa wşırağandarın aytadı. Qanday qırğınnıñ bolğanın naqtı bilmeydi.

Äkemiz marqwm, şejireşi retinde nayman handarınıñ wrpaqtarın köp izdestirgen edi. Janjigitterdi solar ma dep Irandağı qazaqtarğa  şeyin izdegen. Öziniñ jazğandarında Nayman şejiresiniñ basın naymannıñ Tayan hanı men Küşlikten bastağan.  Olardan taratpağan, jay ğana attarın atağan. Men qanşama zertteuler jürgizgenimde eşbir şejireniñ, şejireşiniñ, nayman şejiresin nayman handarınan bastağandarın körgen emespin. Tek qana «Alaş» tarihi-zertteu ortalığınıñ ğalımdarı nayman handarın auızğa alıp, Keñes däuirinde olar turalı izdenisterdiñ oqıs bolğanın aytqan eken. Osıdan on jıl bwrın jazılğan kitäbimde men äkeimizdiñ qoljazbalarınıñ tolıq redakciyasınıñ 1989-şi jılı Qıtay eline baspağa berilip joğalıp ketkenin aytqan edim. Ol zamanda handardan bastalıp twrğan şejireni elimizde bastırtu ekitalay edi. Köşirmede: «Qıtayda, Qalibekte, «Altay» jurnalınıñ redaktorı» dep jazılğan eken. Qalibek degen kisi (ötey) men es jiğanşa eline qayta almay sap-sau jürgen jerinen qaytıs boldı. Äkim bolğan adam edi.  Sonımen äkemizdiñ baspağa dayındağan nwsqasınıñ izi suıdı. Al endi, juıqta ğalamtordan nayman şejiresiniñ Küşlikten tarap twrğanın közim şalıp qaldı. Küşlik hannan  taratılıp twrğan şejireniñ  tarihın zerttegen dwrıs bolar edi.

Al endi, qazirgi Moñğoliya üstirtindegi Jağalbaylı bolsa, 17-18 ğ.ğ. ğasırlarda atamekenderine qaytıp kelgen nayman handar äuletiniñ öz tarmağı bolsa kerek. Öytkeni, olar joğarıda aytılğanday eñ bastı tañba, patşalıq märtebeni bildiretin Ökireş (twmar) tañbanı qoldanıp jür. Alay da, äbden wmıt qalğan aqiqattı ayta almay, bwl tañbanı da «aybalta» dep ayta salğan. Baltanıñ sabın alıp tastadıq  deydi. Al endi, T-ärpine wqsağan bwlardıñ aybalta tañbasınnıñ naqtı atauı «jağalbay» eken. Qwsbegiler jıldamdığın oqqa teñegen swñqardıñ atı qazaqta jağaltay bolsa, arğıqazaq tilinde yagalbay. Bwl jerdegi yagal, iagal degeni, bwl swñqardıñ aq bauırındağı qara daqtarın aytadı. (şwbartös). Bay degeni – köp degeni. Mäselen, töbettiñ alası köp bolğan soñ – ala+bay atağan. T-tañbası  jağalbay qwsınıñ twğırın bildirip twrğan soñ bwl ru, tañbasına qatıstı Jağalbaylı atanğan. Mañğıstauda süyegi jatqan Jağalbaylınıñ äuliesiniñ atı Qwsşı da edi.

Añızdarda Jağalbaylını Şeruşi Baqat batır tauıp alğan degeni, Küşlik han qaza bolğan soñ, Jağalbaylı ruınıñ  alğaşında onıñ qayın jwrtı Hitaylardıñ qwramında qalğanın meñzep twrğanday. Osılardıñ arasınan şıqqan Küşliktiñ şöpşegi degen Töleniñ Töle qıtay atanğanı osıdan. Ğılımi aynalımğa engen nayman şejiresinde Tölegetaydıñ eşqanday da Qıtay degen balası körsetilmegen. Joğarıda aytılğanday, Mañğoliyadağı Jağalbaylıda Tölegetaydıñ atı emis-emis este qalğan eken. Öziniñ tegi bolmasa, bizder Kişi jüzge jatqızıp jürgen Jağalbaylınıñ Tölegetay babada  nesi bar?

«Alaş» tarihi-zertteu ortalığınıñ tarihşı ğalımdarı: «Jağalbaylılar «qazaq» etnonimi atalmastan köptegen ğasırlar bwrın, tarih sahnasında ayqın köringen jäne keyinirek qazaq halqın qalıptastıruğa at salısqan tarihımızda özindik orını bar taypa» dep jazadı.  YAğni, Jağalbaylınıñ qazaqtan da bwrın bolğanın aytadı. «Qazaq bolmağanda qañlı bolğan» degen sözdiñ törkini, qazaqtıñ tübiniñ qañlı-qıpşaq ekenin bildirip twr. Arğıqazaq mifologiyası ğılımınıñ atası Serikbol Qondıbay marqwm qazaq jöninde aytqanda: «Qazaq degenimiz – Islamnıñ sufiylik jäne hanifalıq ağımı men qıpşaqtanıp ketken ejelgi  Vara-Wrım ideyasınıñ bir ruhani arnasına toğısqannan şıqqan pende» degen edi. Ğwlamanıñ bwl jerdegi Vara degeni ariylik Iem payğambardıñ  samannan twrğızğan üyi.  Börte-jusanı ösetin Mırzaşölge qarağan jalğız qaqpası bar bwl alıp ğimarat bizderdiñ jadımızda wmıt  qalğan keñistik, alıstağı  bir  añğar  edi.  Qazaqtar: «Erte, erte, ertede, eşki jüni börtede» degende osı Mırzaşöldegi eşkiniñ tübitin ilip alıp qalatın qalıñ börte-jusandı aytqan. Añğarımızda bolğan bwl tarihi eşkiniñ twqımı qazir «angor» atanıp Istambuldağı Kailerde jür. (qañlı). Qazaqtıñ simvolına aynalğan osı börte-jusannıñ iisi añqığan añğarğa  tek qana imandı adamdar jinalıp neşe ğasır ömir sürgen. Osı  añğarda  oqtay wşatın bolğan soñ babalarımız «Köktiñ nayzağayı» atağan Avestalıq şwbartös süñqar – Ahura degen qwdaydıñ dinin taratqan. Adamzat tarihında eñ alğaşqı biz estip-bilgen, eñ wşqır swñqar qws osı Köktiñ nayzağayı. Osıdan keyingi estip-körgenimiz şwbartös süñqar Jağalbay. Jağalbaylınıñ T-tañbası osı qasietti Köktiñ nayzağayınıñ  aspandağı twğırı bolmaq. Onı bizderge jiberetin qwdaydıñ Ahura atına qatıstı osı küngi qazaqta Ahiret wğımı qalıptasqan. Osı Kök nayzağay wşıp jürgen jerde Avestalıq Vohu-Mana, yağni, Man ata – qwdaydıñ közi  bolğan. Vohu degennen qazaqta «bağu», «baqtaşı»  degen söz qalıptasqan. Qasietti Qarabwqanı eñ alğaş baqqan osı Vohu-Mana edi.  (Avesta). Qara şañıraq, Qaraqwrsaq degen wğım osı Qarabwqanıñ mekeninen qalğan. (Turaniya).

Wrım degenimiz wrım-bwtaq. Sondağı Serikboldıñ Vara-Wrım ideyası degeni, sol jerde qalıptasqan qazaqtıñ aq köñili, imanı, ar-namısı, asıl twqımı, qaytpas qaysarlığı, auız birşiligi, yağni, qıpşaqtanğan mentaliteti boladı. Vara üyi degenimiz – Varahana, jasıl taularmen qorşalğan jer jwmağı, qazirgi  Ferğana añğarı boladı. (Iargana. täj). Qazirgi tañda evreyler qazaqtı adastıru üşin Ferğana añğarınıñ äbden qalıptasqan pişinin ellips tärizdi dep qoyğan. Al endi, evreydiñ ıqpalınsız jazılğan Qazaq Sovet Enciklopediyasında: «Añğardıñ äbden qalıptasqan pişini dwrıs üşbwrışqa wqsaydı» dep aytılğan. Jäne de, men topografiyalıq kartadan bwl dwrıs üşbwrıştı körgen edim. Mine, mañdayında dwrıs üşbwrışqa wqsağan aq tañlağı bar qasietti Qarabwqanıñ mifologiyalıq mekeni osı boladı. Ata-äjelerimiz saqtam üşin moynımızğa tağıp beretin twmarımız da osı mekenniñ pişini edi. Bwl meken añızdağı Ergene qoñ. Serikbol marqwmnıñ bügingi qazaqtıñ tilimen aytqan Arğı ana qonısı. Qazaq atanıñ tuğan, jer-anası. Köktiñ nayzağayı endi perişte atanıp basına kelip jwretin qasietti Süleymen taudıñ eteginde Jağalbaylınıñ qızı, Aziya patşayımı atanğan  Qwrmanjan datqa  anamız jatqan qasietti jer wyığı…

Mine, qwrmetti oqırman, arğıqazaq mifologiyası, yağni, şejire älemi degenimiz osı boladı. Ol älemge Sandalkökke teris minip jete almaysıñ. Malataudı Manatau dep arğıqazaq mifologiyasınıñ yağni, şejiretanudıñ atası Serikbol Qondıbay aytıp ketken edi. Ol kisiniñ jazıp ketkenderin ğalımdardıñ özderiniñ tüsine almaytının joldastarı aytqan edi. Joğarıda bir aytqanın Jağalbaylığa qatıstı tüsindirip berdik. Ferğana añğarınıñ Ergene qoñ ekenin Serikbol aytıp ülgermey ketken edi. Sondıqtan, onıñ zertteuleriniñ izimen biz ayttıq. Tarihşılar Turandıqtardıñ Kangha attı mifologiyalıq qamalınıñ bolğanın biledi. Kangha degenniñ Qañlı ekenin aytadı. Täjikşe Iargana atauınıñ mağınası – tau şatqalındağı añğar degendi bildiredi eken. Joğarğı Varahana degenimiz keyin osı Kangha qamalına aynalğan.  Sonda, Ergene qoñ degenimiz – tau şatqalındağı Qañlı bolmaq. YAğni, japon ğalımı Siratori aytqanday Qazaqtıñ atası. Sondıqtan aytarımız: Ergene qoñnan şıqqan Qañlı, Qoñırat, Qiyat, Bayauıt-baywlı, Jalayır, Qıpşaq degen taypalardıñ ataularınıñ bäri de Qazaq degen bir etnonimniñ nwsqaları boladı. Al endi, osılardı bölip aytıp jürgender anau Sandalkökke teris mingender siyaqtı qazaqtıñ birliginiñ nadan-jauları. Olardıñ aytıp jürgen şejiresin tıñdağan qazaq ruhani jañğırmaydı, ruhani qañğıradı. Olardıñ Sandalkökti aytqandarınan-aq, sandalıp jürgenderin köremiz. Men olardan Sandalkökti swradım ba?

Al endi Qız Jibek kissasına qayta bir keletin bolsaq, bwl epostıñ barlıq nwsqaların biz büge-şigesine deyin zerttegen edik. Mäselen, qıpşaq nwsqasında Alaşabaydıñ qızı Jibek jöninde: «Altauınıñ qarındası, Jibek swlu degen bar eken, Aytulınıñ özi eken» dep aytıladı. Sondağı Aytulı degeni orıstıñ jazıp alğanındağı Aytolı atauınıñ orısşa aytıluı ma eken dep te zerttegenbiz. Altı ağası – Aytolınıñ ruı «altı sarı aqnayman».  Öytkeni, jırdıñ basqa nwsqasında qızdardıñ swlulığın surttegende «tolıqsığan tolğan ay» dep aytıladı. Al endi, qıpşaqtar üşin tolğan ay, aytolı atauları qasiet bolğan. Köne derekterde qıpşaqtarğa jazılıp jürgen qanjığalı ruınan şıqqan Bögenbay atamız aydıñ  tolı tuğan tüni mindetti türde tündeletip qalmaqtı şabatın bolğan eken. «Ayıñ tusın oñıñnan!»  degen söz batır Qazaqta osınday tünderden  qalğan. Bwhar jıraudıñ Bögenbayğa: «Toqımıñ keppegen wrı ediñ!» degeni, ay tolı tüni Sabalaqtı ertip alıp qalmaqtıñ tüyelerin alıp ketkenin  aytqanı edi.  Jöneltken Töle bi atamız edi. Bwl wrlıq emes, bwl äskeri barlau, soğıs edi. Bwhar babamızdıñ wrısqanda ayta salğanı ğoy. Ay tolı tünnen kelgen sol tüyelerdi baqtıñ dep Abılay hanğa da wrısqan edi…

Qayrat Zarıphan, şejiretanuşı

Abai.kz