قايرات زارىپحان

قازىرگى كىشى جۇزدەگى جاعالبايلى ەلىنەن قازاق ءۆالسىنىڭ پاتشاسى اتانعان ءشامشى اتامىز، ۇلى ءانشى روزا باعلانوۆا، جاڭا تاريحىمىزداعى ەڭ جارقىن ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى ناعاشىباي شايكەنوۆ شىققان ەدى.  ال ەندى، وسىعان دەيىن بۇل ەل، «قىز جىبەك» ەپوسىنىڭ باس كەيىپكەرى تولەگەن باتىردىڭ تاريحى ارقىلى بىزدەرگە تانىس بولدى. جاعالبايلىنىڭ شىققان تەگى جونىندە عالىمدار دا، شەجىرەشىلەر دە تەك قانا جورامالدار ايتا الىپ ءجۇر. بۇل تايپانىڭ ءتۇبىن ءبىرى باشقۇرت، ءبىرى قىرعىز، ءبىرى پەشەنەگ (اداي) دەيدى.

شەجىرەدە بۇل تايپانىڭ ناقتى ءتۇبى بەلگىسىز. بايۇلىنىڭ ءبىر اقساقالىنىڭ جەتىم قالعان جەتى ۇلدى اسىراپ الىپ، ەر جەتكىزىپ ۇيلەندىرىپ، ەنشى ءبولىپ بەرگەنى جونىندە عانا ايتىلادى. ۇلكەنى تابىن، كەنجەسى وسى  جاعالبايلى دەيدى. بۇل رۋ كىشى جۇزگە تاۋكە حاننىڭ زامانىندا كەلگەن ەدى. قازاقتىڭ ەڭ اسەم ەپوسىنىڭ كەيىپكەرى مەن ەڭ اتاقتى ادامدارىن دۇنيەگە اكەلگەن بۇل جاعالبايلى كىشى جۇزگە قايدان كەلگەن؟

جاعالبايلىنىڭ اتاسىن مالاتاۋ دەپ كۇيەۋلەرىنەن جاسى ۇلكەن ەركەكتىڭ اتىن اتاۋعا حاقىسى جوق ايەلدەر عانا ايتادى.  انىعىندا، «جەتىرۋدا مالاتاۋدان اسقان بارما» دەگەندەگى، اتى ۇرانعا اينالعان مالاتاۋ باتىردىڭ اتىنىڭ ناقتى ايتىلۋى  ماناتاۋ ەدى.  ماناتاۋ دەگەنىمىز قازىرگى قازىعۇرت تاۋى بولادى. (قازىق ۇردى). بيرۋني بۇل تاۋدىڭ باستاپقىدا مانكۋر (قىر، تاۋ) بولعانىن ايتقان ەكەن. كەيدە وسى ماناتاۋدى مان اتا دەپ تە ايتادى. مان اتا دەگەنىمىز ەجەلگى ءۇندى مەن شۋمەرلەردىڭ ادام اتانى ايتقاندارى ەدى. كەيىن، ارعىقازاق ميفولوگياسى مان اتانى كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇلىنا اينالدىرعان. مان اتانىڭ سۇيەگى قاسيەتتى ماڭعىستاۋ جەرىندە جاتىر.  362 اۋليەنىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى. شىققان تەگى تۋران، كوشپەلى اريلەر. تۋران اتاۋى تۋر، ياعني، بۇقا دەگەننەن بولعان. قازاقتاعى «تورە» ءسوزىنىڭ باستاپقى نۇسقاسى وسى تۋر بولسا كەرەك. تۇرىككە جانە شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنا ەش قاتىسى جوق.  مان اتامەن بىرگە تۋدى دەگەن يامىش، ازەربايجان تىلىندەگى جامىش، ياعني، ءمۇيىزى قايقايعان قوداس بولادى. قوداستان باشقۇرت-بۋردزياندار تارايدى. دەمەك، جاعالبايلىنىڭ ءتۇبى كەيبىرەۋلەر ايتقانداي  باشقۇرت ەمەس. بوزىقۇرت-بورتە شەنەدەن تاراپ تۇرعان باشقۇرت – اتادان قيات-قىپشاق، انادان سارمات. سوندىقتان، باشقۇرتتىڭ بەتىن تىرناساڭ ار جاعىنان قىرعىز شىعادى. ال ەندى، ماناتاۋدان قارابۇقا دەپ ايتىلادى. قارابۇقادان جاعالبايلى. دەمەك، جاعالبايلى رۋى نايماندار سياقتى وكىرەشتەن، ياعني، بۇقادان تاراپ تۇر.  شىققان تەگى تۋران دەگەندى بىلدىرەدى. ماناتاۋ – بايىرعى اتا-مەكەنىن بىلدىرەتىن ۇرانى. قارابۇقا دەگەندەرىنە قاراعاندا بۇل تايپانىڭ كوسەمدەرى ماڭدايىندا ءۇشبۇرىشتى اقتاڭلاعى بار ميفولوگيالىق قاسيەتتى قارابۇقانى بىلگەندەرىنەن بولسا كەرەك. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە بىزدەر قازىرگى ماڭعولياداعى جاعالبايلىلاردىڭ سيىر مالىنا وسى قارابۇقانىڭ ءۇشبۇرىش تاڭباسىن باساتىندارىن كەلتىرەمىز. بۇل تاڭبانى ولار دا بىلمەستىكتەن  «تۇمار» دەيدى. بۇرىشىن جوعارى قاراتىپ قويادى ەكەن. ميفولوگيا وسىلايشا قويىلعان تاڭبانى «كورولەۆسكوە ۆەليچيە»، ياعني، «پاتشالىق مارتەبەلىلىك» دەپ اتايدى. وزبەك جەرىندە قويىلعان نايمان وكىرەش شالدىڭ قۇلپىتاسىندا دا، بۇل تاڭبا ۇشبۇرىشىمەن جوعارى قويىلعان. ياعني، بۇل تاڭبا وكىرەش شالدىڭ حاندىق دارەجەسىن، سول اۋلەتتىڭ ۇرپاعى ەكەنىن، تورە-نايماندىعىن ءبىلدىرىپ تۇر.  نەشە عاسىر حاندىق قۇرعان نايمان حاندارىنىڭ شەجىرەدە جاسىرىن ىزدەرىنىڭ قالعانى جونىندە «نايمان حاندارى جانە شىڭعىس حان» اتتى ماقالامىزدا ايتىلعان ەدى.

ال ەندى، بىزدەر تونىكوك اتاپ كەتكەن تۇرىك قاعاناتتارى زامانىنداعى قولباسشى تاناكوكتىڭ قۇلپتاسىندا بۇل تاڭبا بۇرىشىمەن تومەن قويىلعان. ياعني، «قاسيەتتى سيىر انانىڭ ۇلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. بىزدىڭشە وكىرەش دەگەن ءسوز. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، تاناكوك تۇرىك قاعاناتتارىندا قاعان بولا الماعان.

وسىمەن قاتار ماڭعولداعى قازاقتاردىڭ اراسىنداعى جاعالبايلىلار ۇساق مالعا نايماننىڭ ناداندار ايتقان «باعان»، وزدەرى ايتقان «اشا»، انىعىندا «ءمۇيىز» تاڭباسىن باسادى ەكەن. بۇل «ءمۇيىز» تاڭبا ءتۇپ-تامىرىندا وسمان يمپەرياسىن قۇرعان كايلاردىڭ تاڭباسى بولادى. (راشيد-اد-دين). وسمان اۋلەتى دۇنيەجۇزى مويىنداعان مونارحيالىق اۋلەتكە جاتادى. «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىندە نايماندار شەجىرەسىندە وسى كاي اۋلەتىنەن تاراپ تۇر.

موڭعوليانىڭ تاۋلى جەرىندەگى جاعالبايلىلار وزدەرىن «نايمانبىز» دەيدى ەكەن. وسىمەن قاتار وزبەك نايماندارى مەن نوعاي نايماندارىنىڭ قۇرامىندا دا جاعالبايلى رۋى بار.  شەجىرە اڭىزدارى جاعالبايلىنى بىردە شەرۋشى مەن تولەگەتايعا قاتىستى ايتسا، بىردە شەرۋشى باقات باتىرعا قاتىستى ايتادى.  العاشىندا جاعالبايلىنى شەرۋشى باقات باتىردىڭ ءبىر سوعىستان كەيىن تاۋىپ العانى ايتىلادى. «باقات باتىر نايمانداردان ساتىپ العان» دەپ تە ايتىلادى. موڭعولياداعى جاعالبايلىنىڭ جادىندا تولەگەتايدىڭ اتى تولەك بولىپ ساقتالىپ قالعانىنا قاراعاندا، ولاردىڭ بۇعان دەيىن سىر بويىندا، تولەگەتاي نايماننىڭ اراسىندا جۇرگەندەرىن بىلدىرەدى. شەرۋشىنى كەرەي دەسە دە، بەلگىلى شەجىرەتانۋشى كەرەي اشامايلى سيەزحان ءوزىنىڭ جازعان «دات – شەجىرە دالانىڭ اۋىزشا تاريحى» اتتى كىتابىندە قاراكەرەيدىڭ ءبىر بالانى دالادان تاۋىپ الىپ، ونىڭ اتىن جاربولدى قويعانىن، ودان تۋعان ەكى ۇلدى شەرۋشى، شيمويىن اتاعانىن ايتادى.  انىعىندا قاراكەرەي دەپ بۇل جەردە كەرەيدەگى قارا بي ايتىلىپ تۇر.  شيمويىننىڭ كەرەيگە دە باسقا جاقتان كەلگەنى تاريحتان دا بەلگىلى. اركىم ارقالاي ايتادى. تۇرگەش قاعاناتىندا جۇرگەنى قىتاي دەرەكتەرىندە ايتىلعان.  ال ەندى، شەرۋشىنىڭ ءتۇبىن قاراقىتاي دەپ ايتادى. بۇل جەردە «قىتاي» دەگەنىمىز اناۋ الپاۋىت قىتاي ەمەس، «حۇتاي»، ياعني، جىبەك دەگەننەن بولعان قىيدانداردىڭ اتاۋى. قايتا وسىلاردىڭ اتىمەن كوشپەندىلەر اناۋ شەرىكتەردى «قىتاي» اتاپ كەتكەن. شەرۋشىلەر نايمانداعى قاراتاي ەلىنە دە سىڭگەن. قاراتايدىڭ داۋلەتتەرىمەن بىرگە ەڭ تەكتى رۋ سانالاتىن بۇل شەرۋشىلەردەن كوپتەگەن ۇلى تۇلعالار شىققان. تەك جۇرگەن شەرۋشى بولمايدى. عۇلاما شەجىرە اتانعان  عۇلام قادىردىڭ قول بالاسى بولىپ جەتىلگەن بايجىگىت-توعاس، ءبىر سىدىرعى شەجىرەشى جەڭىسحان اتشابار شەرۋشىنىڭ كۇشلىك حاننىڭ قايىن جۇرتى ەكەنىن ايتادى.

قىرعىزداعى مونگۋش تايپاسىنان شىققان قاسيەتتى انا قۇرمانجان داتقا دا وسى جاعالبايلىدان بولادى. مونگۋشتان جاعالبايلى دەگەندەرى – مان ۇلى دەگەندى بىلدرىرەدى. ياعني، قىرعىزدا ولار دا مان اتادان تارايدى. مەنىڭشە، قۇرمانجان داتقا ءوزىنىڭ تەكتى جەردىڭ قىزى ەكەنىن جاقسى بىلگەن. بارعى رۋىنان شىققان الىمبەك داتقاعا ءسوز سالعان قۇرمانجان قىز ءوزىنىڭ تەكسىزگە ۇزاتىلىپ بارا جاتقانىن ايتقاندا: «كۇمىستى كۇلگە، سالمايدى بەگىم، كۇللى الەمدە ءسىز عانا مەنىڭ تەگىمسىز» دەگەن ەكەن. الىمبەك داتقا قىرعىزعا سىڭگەن بارلاستاردان ەدى. نايمانداردىڭ، شاپىراشتىلاردىڭ، جالايىرلاردىڭ  قىرعىزدارعا ءسىڭىپ كەتكەندەرى جونىندە تاريحتا ناقتى ايتىلعان.  قىرعىزدىڭ مىقتىلىعى وسىدان. ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىز ارۋاعى بولەك قىرعىزعا ءسىڭىپ الىپ، ەندى ءبىزدى «ماڭقا قازاق» دەيدى. الاي دا، ماڭقا» ءسوزى ارعىقازاق ميفولوگياسىندا «حان» دەگەندى بىلدىرەدى. ماسەلەن، بودانجار-ماڭقا، كوكەتايدىڭ ورنىنا حان بولعان تابىلدى بوقمۇرىن. (نايدەنىش). انىعىندا، ارعىقازاق ميفولوگياسىنداعى «تابىلدى» دەگەندەردىڭ ءبارى تەكتى بولىپ شىعادى. وسىعان قاراعاندا تەكتىلەردىڭ، ياعني، حانداردىڭ بالالارىن قۇنداقتان ۇرلاپ اكەتىپ حان سايلايتىن ءۇردىس بولعان سىڭايلى. كەيىن، تاۋىپ الدىق دەي سالعانداي.  ماسەلەن، «ماناس» جىرىندا كوكەتاي حان ولەرىندە: «اناۋ جار تۇبىنەن تابىلعان بوقمۇرىندى الا كۇشىك دەمەڭدەر، جەتىمىدىگىن بەتىنە باسپاڭدار، مەن ولگەننەن كەيىن ول حان بولادى» دەيدى. تەگى بەلگىسىز جەتىم بولسا، ونى كىم حان كوتەرەر ەدى؟ شاپىراشتىنىڭ اباعى كەرەيگە سىڭگەن، ساياعى قىرعىزعا كەتكەن دەپ ايتىلادى. شەجىرەدە ولاردى دا جوعالتىپ العان. سوندىقتان مەن اباقتى ءۇيسىن ەمەس، شاپىراشتى دەگەن ەدىم. قازىرگى تاڭدا گەنەتيك عالىمدار شاپىراشتى مەن اباق كەرەيدىڭ دنك-بەلگىسىنىڭ ءبىر ەكەنىن ايتادى.

سونىمەن، وزدەرىڭىز  كورگەندەرىڭىزدەي جالپاق ەل جاعالبايلى شەجىرە اڭىزدارىندا، تاڭبالارىندا نايمانعا تىم جاقىن بولىپ تۇر. شاكارىم قاجىنىڭ: «…نايماندار سياقتى» دەگەنى تاعى بار. ورىس زەرتتەۋشىسى ابرامزون جاعالبايلىنىڭ ءبىر تاڭباسىن «ۆ ۆيدە لەتياششەي پتيتسى» دەگەن ەكەن. بۇل تاڭبانىڭ ەستىگەنىمىز بولماسا، كورگەنىمىز جوق. بىزگە بەلگىلى تاڭبالاردان بۇل تاڭبا – V.  ياعني، ناداندار ايتاتىن نايماننىڭ «قىران»، انىعىندا، شەجىرە اڭىزدارىندا وكىرەش اتتى بۇقادان تاراعان دەگەن بۇقاتەكتى حالىق ەكەنىمىزدى ءبىلدىرىپ تۇرعان «ءمۇيىز» تاڭبا بولادى. بۇل تاڭبا دا ءتۇپ-تامىرىندا كايلەرلىكى بولادى. (م. قاشعاري).

ورىس زەرتتەۋشىلەرى دىم بىلمەس شەجىرەسىماقتاردى «گورە يستوريكي» دەيدى ەكەن. مىنە، مان اتانى قاتىندارشا مالاتاۋ دەگەن  وسىنداي ءبىر «گورە يستوريك»: «ورىسقا سەنەسىڭ بە، جاعالبايلىدا ۇشقان قۇسقا ۇقساعان تاڭبا بولماعان» دەپ، جاعالبايلىنى ءماسى تىككەن بىرەۋدەن تاراتىپ قويىپتى. ورىستاردىڭ تۇككە جارامايتىن ادامدى «ساپوجنيك»، ياعني، «ءماسى تىككىش»  دەيتىندەرى بەلگىلى. ۇشقان قۇسقا ۇقساعان تاڭبا جوعارعى قۇرمانجان داتقانىڭ رۋىندا بولعان. ۇزەڭگىگە دە باسىلعان بولعان ەكەن. جاعالبايلىنىڭ قازىرگى تاڭباسىنىڭ – ت، ياعني، ايبالتا ەكەنى بەلگىلى.  ال ەندى، قىرىم تاتارلارىنىڭ حدىر-بالي دەگەن رۋىندا وسى ايبالتا مەن الگى «ۆ ۆيدە لەتياشەي پتيتسى» دەگەن نايماننىڭ «ءمۇيىز» تاڭباسى بار ەكەن. وسىمەن قاتار بۇل رۋدا كاي اۋلەتىنىڭ «جالايىر» تاڭباسى مەن نايمانداعى تەرىستاڭبالىنىڭ «نوقتا» تاڭباسى بار. جانە دە، قىرىم تاتارلارىندا بۇل ايبالتا تاڭبا جاڭاعى حدىر-باليدەن باسقا كالاچتاردا دا بار. كالاچ دەگەنىمىز قازىرگى اۋعانىستان، پاكيستانداعى حالادج – اريلىك سانالاتىن تايپا بولادى. دەمەك، بۇل ايبالتا دەگەن تاڭبا ساقتاردان ارعى زامانداردان، اريلەردەن كەلە جاتىر.

قازاقتىڭ تاريحشى  عالىمدارى رۋلىق تاڭبالاردى زەرتتەمەي قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ەتنيكالىق جولىن انىقتاۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ناقتى ايتادى. تاڭبالاردى تانۋ ارقىلى تاريحتىڭ سىرىن اشا الاتىنىمىزدى كەزىندە جەكەلەگەن زەرتتەۋشىلەر، اتاپ ايتقاندا، ا. لەۆشين، ش. ءۋاليحانوۆ، ل. مەيەر، ا. حارۋزين، ن. اريستوۆ، ن. گرودەكوۆ، م. تىنىشباەۆ، س. امانجولوۆتار جاقسى ءتۇسىندى. الاي دا، شەجىرەنى، تاريحتى جەتە تانىماعاندار، كەزىندە ناقتى اتاۋى ۇمىت قالعان، سوندىقتان، كەيىنگى نادانداردىڭ اتاي سالعان تاڭبالاردىڭ اتاۋلارىن قولدانىپ ءجۇر.  بۇنداي جاعدايدا تاريحتى لايىقتى تۇردە تانۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، كەرەي مەن تورتقارانىڭ «ايقىش» اتانىپ كەتكەن تاڭبالارى انىعىندا كوك ءتاڭىرى دەگەن ماعىنا بەرەدى. حريستيان دىنىنە ەش قاتىسى جوق. وسىدان بىزدەر كەرەي اتاۋىنىڭ وتە كونەدەن كەلە جاتقانىن تۇسىنەمىز.  شامامەن ايتقاندا، ەۆرەيلەردى مىسىردان ەرتىپ كەتكەن مۇسا پايعامباردىڭ زامانىنان. («بىتيە» حورەي).

نەگىزىندە، شەجىرەنى تانۋ ءۇشىن  كۇللى تۇرىك-قىپشاق الەمىنىڭ بارلىق تاڭبالارىنىڭ كەستەسىمەن  قوسا، قول استىندا ورتا ازياداعى بارلىق تاڭبالى تاستاردىڭ  فوتوسۋرەتتەرى بولۋى شارت. ويتكەنى، ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىز تاسقا قاشالىپ جازىلىپ قالعان. ماسەلەن، الماتى وبلىسىنداعى تامعالىدا شىڭعىس حاندىكى دەگەن «تاراق» تاڭبانىڭ قولا داۋىرىندەگى ەڭ العاشقى اتاۋىنىڭ ايباس ەكەنى ايتىلىپ تۇر. ايباس (اي ءتاڭىرى) دەگەنىمىز قىپشاق، ياعني، ابىز-اقىن اريلىك ساقتار دەگەندى بىلدىرەدى.  كەيىن، يۋەچجي-كۋشان پاتشالارى بۇل تاڭبادان ايىرعا ۇقساعان سكيپەتر جاساپ، ايىردىڭ تۇبىنە اريلەر قاسيەت ساناعان جىلقىنىڭ جالىن بايلاعان. وسىدان ءبىزدىڭ كەيىنگى اتالارىمىزدىڭ جادىندا  بۇل تاڭبا «جالايىر» دەپ ساقتالىپ قالعان. وسى «جالايىر» تاڭبالىلار ەڭ العاشقى قازاقتار بولادى.

كوپ وقىعان، تاريحتى كوپ زەرتتەگەن شوقان ءۋاليحانوۆ قازاق تايپالارىنىڭ ءبىر-بىرىنە ءسىڭىپ كەتىپ جۇرە بەرگەندەرىن ءبىر اۋىز سوزبەن: «ۆ حاوسە كوچەۆنيچەسكيح ۆوين، پلەمەنا سمەشاليس س پلەمەنامي» دەپ ايتىپ تۇسىندىرگەن ەدى. كىشى جۇزدەگى جاعالبايلى رۋى دا وسىنى باسىنان كەشكەن. «قىز جىبەك» جىرى ساكەن سەيفۋللين، اقىنجانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتان كەيىنگى كەزدە قايتا زەرتتەلگەن ەدى. ەندى بۇل زەرتتەۋشىلەر سەگىزسەرىنىڭ نۇسقاسىن ۇستانادى. ياعني، تولەگەندى بەكەجان ەمەس، قىلمىس جاساپ ءاندىجاننان قاشىپ جۇرگەن كەسكەنتەرەك دەگەن قوجانىڭ ولتىرگەنى ايتىلادى. مەن الدىڭعى جازعان ماقالامدا وسى نۇسقانى بىلسەم دە، وقىرماندى ابدەن مەزى قىلعان بۇل شيكى تاقىرىپتى (زەرتتەۋدى) قازبالاپ ايتپاي-اق وتكەن ەدىم. سوندىقتان دا، ول ماقالامدا جايىقتىڭ ارعى جاعىنداعى جاعالبايلىداعى لەز تارماعىنىڭ بەسكۇرەگىنەن شىققان ءابىش اقساقالدىڭ ايتقانى بويىنشا، وقتىڭ تولەگەنگە ارقادان ەمەس، تاق شەكەسىنەن تيگەنىن جازدىم. ياعني، ولاردىڭ جەكپە-جەككە شىعىپ ساداق اتىسقاندارىن. ال ەندى، ماقالانىڭ اتىن رەداكتسيا ءوزى وزگەرتكەن ەدى. ياعني، «بەكەجان ولتىرمەگەن» دەپ مەن ناقتى ايتقان ەمەسپىن. الاي دا، بۇل ماقالا جارىق كورگەن سوڭ، شەجىرەنىڭ ءيىسى مۇرىندارىنا دا كىرمەگەن بىرەۋلەر وسى كەيىنگى زەرتتەۋ ماتەريالدارىن وقىپ الىپ، كولدەنەڭ تارتىپ بايبالام سالعان ەدى. اقىرىندا، جاعالبايلىنى ەتىكشىدەن تاراتىپ، مان اتانى مالاتاۋ قىلىپ تىندى. بۇل زەرتتەۋ ماتەريالدارىن مەن كەزىندە قاراپ شىققان ەدىم. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءسابيت جولداسوۆ دەگەن جازعان ەكەن. «ۇرپاقتارى ورسكىدە قالدى» دەگەنى جالعان، ول جاقتا مەن جاعالبايلىنى جاتا-جاستانا زەرتتەگەنمىن. جولداسوۆ ايتقان سەگىزسەرى ارقالى اقىن ەدى، سوندىقتان قىز جىبەك جىرىنىڭ باسىندا:

جاعالبايلى جانقارا، شەكتى ارىستان،

قايتپاعان قايسار ەرلەر جولبارىستان.

وسىنداي ابزال جاندار وتىنگەن سوڭ،

شىعاردىم قىز جىبەكتى ەتىپ داستان.

دەيدى ەكەن.  ياعني، سەگىزسەرى بۇل جەردە قىز جىبەك تاريحىنىڭ سول جەردەگى حالىق اراسىندا اۋىزشا ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقاسىن جىرعا اينالدىرعانىن ايتىپ وتىر. باسقاشا ءسوز جوق بۇل جەردە. «باسىندا مەنەن شىعادى، قيسسا بولىپ بۇل جىبەك» دەپ شايحيسلياموۆ قوجا ول كەتكەن ەدى. ەندى: «شىعاردىم قىز جىبەكتى ەتىپ داستان» دەپ سەگىزسەرى كەتتى. مەنىڭشە، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر سەگىزسەرىنىڭ ارۋاعىن مازالاپ بۇل زەرتتەۋلەردە جالعان ايتقان. نە بولماسا، «وسىنداي ابزال جاندار وتىنگەن سوڭ» دەپ ءوزى ايتقانداي، سەگىزسەرى بۇرىن دا ايتىلىپ جاتتالىپ قالعان جىردى وزگەرتكەن. «عابيت مۇسىرەپوۆ ءبىلدى، مۇحتار اۋەزوۆ سۇرادى» دەگەندەرى دە جالعان.  ياعني، ءوزى قوجا بولعان سوڭ مۇحتار اعا بۇل نۇسقادان تولەگەندى ءولتىردى دەگەن قوجانى الدىرتىپ تاستاپ، بەكەجاندى ونىڭ ورىنىنا قويعان ەكەن-مىس.  ەگەر دە، عابيت اعامىز بىلسە، مىندەتتى تۇردە ستسەناريدى وسىلايشا جازار ەدى. ول زاماندا قوجا اتاۋلى قازاق ءۇشىن جاۋ بولعان. بۇل ءجاي ءتىپتى، تاپتىرماس ساتتىلىك بولار ەدى، ادەبيەتتىڭ پارتيالانعان زامانىندا. ول زامانداعى تاريحي كوركەم ادەبيەتتە قوجالار ساتقىن، قالماقتىڭ جانسىزى رەتىندە كورسەتىلە بەرگەن. شايحيسلياموۆ قوجا فالسيفيكاتسيا جاساعان بولسا، وندا، ودان بۇرىن، ياعني، 1894-ءشى جىلى ءتۋحۆاتۋلليننىڭ قازاندا جاريا ەتكەن نۇسقاسىندا بەكەجان نەگە ءجۇر؟  بۇل ەكەۋىنىڭ دەرەك كوزدەرى ەكى بولەك بولعان. زەرتتەۋشى م.س. سيلچەنكو: «شايحيسلياموۆ باستىرتىپ شىعارعان «قىز جىبەك قيسساسى» مەن 1894-ءشى جىلى باسىلعانىن سالسىتىرىپ قاراعاندا ولاردىڭ ەكەۋىنىڭ نەگىزى ءبىر ەكەنىن كورەمىز» دەگەن ەدى.  شايحيسلياموۆ قوجا وسى نۇسقا (1894) جونىندە ايتقاندا، «بازاربايدىڭ بايلىعىن ەشكىم ەسەپ ەتىپ بولماس ەكەن» دەگەن سياقتى سوزدەردەن: «ءار سوزىنە قاراسام، نوعاي ما ەكەن وزدەرى، قازاقشاعا تۇسە الماي» دەپ تۇجىرىم جاساعان. وتە دۇرىس تۇجىرىم، ويتكەنى بۇل نۇسقا تاتاردىڭ: «مايدىڭ يىىرما ءبيشلياريندا، گۇلدار شاشاك ءاتادي» دەگەن سياقتى ماقامىمەن ايتىلىپ تۇر. سوندىقتان ونى «تاتارسكي ۆاريانت» دەگەن. بەكەجان مەن كەسكەنتەرەك جونىندە ول جەردە ەشقانداي دا ءسوز بولعان جوق. ال ەندى، عالىمدار وسى نوعايدىڭ نۇسقاسىن ەڭ كونە دەپ ساناعان. ياعني، سىرلىبايدى حان، قارشىعانى حان ءۋازىرى دەگەن نۇسقانىڭ سوناۋ نوعاي ادەبيەتى داۋىرىنەن كەلە جاتقانىن تۇسىنۋگە بولادى. مۇمكىن بۇل نوعاي ادەبيەتى، ياعني، التىن وردا داۋىرىندەگى جىردىڭ جول-جونەكەي ءبىراز وزگەرىسكە تۇسكەن ەڭ العاشقى نۇسقاسى شىعار. ول زاماندا تاريحي تۇلعا بەكەجان دا، شەجىرەلىك سانسىزباي دا بولماعان. ال ەندى، مۇحتار اۋەزوۆ پەن ن. سميرنوۆانىڭ زەرتتەۋلەرىندەگى الەكساندروۆ پەن انيچكوۆ جازىپ العان مۇساباي نۇسقاسىندا قىز جىبەكتىڭ اكەسى الاشاباي دەپ اتالعان. قارا قىپشاق دەگەن بەكەجان تاريحي تۇلعا شەكتىلىك بەكەجاننىڭ  اتتاسى عانا. كورەندى كەيىنگىلەر قوسقان. جەتى اتادان بەرى ۇزىلمەي ايتىلىپ كەلە جاتىر دەگەن شاپاي قالماعامبەتوۆتىڭ جازىپ العان نۇقاسىندا جىبەكتىڭ اكەسىنىڭ اتى سىرلىباي ەمەس، قارامان، تولەگەننىڭ اكەسى بازارباي ەمەس، ءجاي شارۋا.  وسىدان ءبىز وسى الاشاباي دەگەننىڭ دە، سىرلىباي دەگەننىڭ دە، بازارباي، قارامان، بەكەجان، سانسىزباي دەگەندەرىنىڭ دە  جىردىڭ نۇسقاسىنا كەيبىر كەزەڭدەردە جاڭادان ەنىپ وتىرعان كەيىپكەرلەر ەكەندەرىن تۇسىنەمىز.  شەجىرەلىك سىرلىبايدىڭ 18-ءشى عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن ايتىپ جۇرگەندەر بار. 1892-ءشى جىلى شومەكەيلىك قارابايدىڭ اسىندا مۇساباي جىراۋ ايتقاننان كەيىن، قىز جىبەكتىڭ شومەكەيلىك ەكەنى دە ايتىلىپ جۇرەتىنى بەلگىلى. ياعني، قىز جىبەكتى شومەكەيدىڭ قىزى بولعان دەپ نەگە ايپاسقا؟ وسى جونىندە اقتوبەلىك تورتقارالاردان ءبىر كۇلكىلى اڭگىمەنى ەستىگەن ەدىم. «قىز جىبەك» ءفيلمىن العاش ەكراننان كورگەندە، كينودان شىققان اقتوبەلىك ەكى بالانىڭ ءبىرى، ءتۇرى قورقىنىشتى، رەڭسىز اجەسى جونىندە: «مەنىڭ دە اجەم شومەكەيدىڭ قىزى ەدى» دەگەن ەكەن. وسىدان دا بىزدەر سول كەزدەگى اقتوبە وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا ەشقانداي دا شەكتى سىرلىباي تۋرالى اڭگىمەنىڭ بولماعانىن تۇسىنەمىز. كينوداعى سىرلىبايدى كورىپ وتىرىپ جىبەكتى شومەكەيدىڭ قىزى دەگەن. ءبىز سىرلىباي دەگەندى  كينودان عانا ەستىپ، كورگەن  ەدىك.

دەمەك، بۇل كەسكەنتەرەك جونىندەگى زەرتتەۋ سىن كوتەرمەيدى.  2005-ءشى جىلى ساكەن جولداسوۆ سانسىزبايدىڭ ۇلى دەگەن ءتوس باتىردى تاسبالتا، ولتىرگەندى ۇزىنتۇرا دەيدى. ەندى، كەسەنتەرەك بولىپ قالعان. ال ەندى، جوعارىداعى سەگىزسەرىنىڭ ايتقان جانقاراسى انىعىندا جانقاسقا بي بولعان. 1835-ءشى جىلى، ياعني، سەگىزسەرىمەن كەزدەسكەننەن ءبىر جىل كەيىن ورىستاردىڭ جىبەرگەن جانسىزىنىڭ قولىنان قازا بولعان دەگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سەگىزسەرىمەن كەزدەسكەندە ولاردىڭ اراسىندا وسى جانقاسقا – سانسىزبايدىڭ جىبەكتەن تۋعان ۇلى ءتوس باتىردىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى دەگەن ءسوز بولماعان. بۇل ءسوز قازىرگى ۋاقىتتا اقتوبەدە جانقاسقا باتىرعا اس بەرىلگەندە ايتىلعان. «انامىز جىبەك، جانقاسقا ءتوس باتىردىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى» دەگەن ءسوز ايتىلعان. الاي دا، عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ وزىندە ەشقانداي دا شەجىرەلىك دالەل كەلتىرىلمەگەن. ەگەر دە، جانقاسقا جىرداعى سانسىزبايدىڭ ۇرپاعى بولسا، وندا، سەگىزسەرى: «وتىرمىن ۇرپاعىنىڭ ءدال قاسىندا» دەگەن سياقتى سوزدەردى ەپيلوگىندا مىندەتتى تۇردە ايتار ەدى. ياعني، جانقاسقا بي قىز جىبەك پەن سانسىزبايدىڭ ۇرپاعى بولسا، وندا، اتاققۇمارلىق ءورشىپ تۇرعان بي-بولىستاردىڭ زامانىندا بۇل ءجاي جىر بولىپ ايتىلار ەدى. مەنىڭشە، جانقاسقا بي وسى وتىرىستا ءوزىنىڭ شەجىرەلىك سانسىزباي باباسىنىڭ اتىن، «اتامنىڭ اتى ەل اۋزىندا ءجۇرسىن» دەپ سەگىزسەرىنىڭ اۋزىنا سالا سالعان بولسا كەرەك. بۇل 1834-ءشى جىلعى شارتتى نۇسقا دەلىك، بىزگە بەلگىلى بولعان ەڭ ءبىرىنشى نۇسقا. ەكىنشى نۇسقانىڭ جىلى 1894 جىل. ياعني، الپىس جىل وتكەننەن كەيىن تابىلعان.  دەمەك، جانقاسقانىڭ باباسى، جىرداعى تولەگەنگە ەش قاتىسى جوق سانسىزبايدىڭ اتى ەپوسقا 1834-ءشى جىلى «وسىنداي ابزال جاندار وتىنگەن سوڭ» ەنگەن. سوندىقتان دا،  بايداۋلەتوۆ س.س. كەلتىرگەن تولعاۋداعى جاعالبايلى ءتوس باتىر تۋرالى اڭگىمە دە كۇماندى. بۇنى ايتقان شەجىرە ەمەس. ءتوس باتىر تاريحتا بولعان، الاي دا ول جىبەكتەن تۋماعانداي. جىبەك پەن سانسىبايدىڭ ۇرپاقتارى بولسا، اناۋ جەتى اتادان بەرى ۇزىلمەي ايتىلىپ كەلەدى دەگەن شاپايدىڭ نۇسقاسىندا قارا سوزبەن دە بولسىن ايتىلار ەدى عوي.  جەتىنشى اتاسى شامامەن 1750-ءشى جىل. ءتوس باتىردىڭ زامانى. جىبەكپەن جار توسەگىندە ءۇش اي جاتقان تولەگەننىڭ بالالارى قايدا؟ شەجىرەسىز-اق بىزدەر تولەگەن مىرزا اتانعان باتىردىڭ جاعالبايلىداعى مىرزا تارماعىنان بولعانىن تۇسىنەمىز.

الپىس جىلدا سەگىزسەرىنىڭ كەسكەنتەرەكتى ولتىرگەنى جونىندەگى نۇسقا كۇللى قازاقتى الپىس اينالىپ شىعار ەدى. ەپوسقا سىرلىبايدىڭ دا اتى وسى وتىرىستا ەنىپ قالعان بولسا كەرەك.  جولداسوۆتىڭ زەرتتەۋى ات-ءۇستى، ءتيىپ-قاشتى جۇرگىزىلگەن.  اتا ساناۋى دا، ءتوس باتىردىڭ جاعالبايلىنىڭ ەكى تارماعىنىڭ قايسىسىنان ەكەنى دە ايتىلمايدى. شەجىرەگە سىلتەمە جاساعاندار ايتىلعان كەيىپكەردىڭ جەتپىس جەتى اتاسىن تاراتا ايتا ءبىلۋ  كەرەك.  بۇل ايتىلعاندار سول باياعى، «مەنىڭ دە اجەم شومەكەيدىڭ قىزى ەدى» دەگەن سياقتى اڭگىمە بولسا كەرەك. ءسابيت جولداسوۆ تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى بولسا، وندا ول ءوزىنىڭ ءسوزىنىڭ كەلىسپەيتىنىن ايتىپ تۇرعان  قىز جىبەك جونىندەگى، مىنا جەردەگى ءبىز ايتىپ وتىرعان  بۇرىنعى زەرتتەۋلەردى نەگە جوققا شىعارماعان؟  شىعارا الماعان،  سوندىقتان، ءتيىپ-قاشىپ ايتقان. «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا دا، وسى شيكى دەرەكتەر بەرىلگەن.  ياعني، ءار «دەرەك» ءار جەردە ايتىلعانىمەن ءتۇبى ءبىر – بوس ءسوز. اناۋ نايمانداعى جالعان قاراتاي باتىرعا دا ارنالىپ تالاي تولعاۋ وسى زاماندا ايتىلعان. «شەجىرەسىنەن ەلىنىڭ، قايتىپ الىپ تاستاماق!» دەپ جىرلايدى ادىلبەك قىزىر دەگەن اقىندارى. شەجىرەنى ايتىپ شەجىرەگە قاراماعان ادامدى ءبىرىنشى كورگەنىم.   جانىستاعى تولە ءبيدىڭ تۋىسى بولعان قاراتاي باتىردىڭ تاريحىن جالعان باتىرلارىنا جاپسىرا سالعانى شەجىرە مە؟ بۇرىنداردا وسى نايمان قاراتايدى  باتىر دەپ ەشكىم بىلمەگەن سياقتى، ءتوس باتىردى دا بۇرىنداردا ەشكىم قىز جىبەكتەن تۋدى دەپ بىلمەگەن. جانە دە، سانسىزباي مەن ءتوس باتىردىڭ ۇرپاعى جانقاسقا باتىر بۇندايدى كوزى تىرىسىندە، ياعني، بىزگە ايتىلعان وتىرىستا  ايتپاعان.

مىنە، جوعارعى شەجىرەسىماقتار وسى جايتتەردى زەرتتەۋدىڭ ورنىنا، بىرەۋلەردىڭ جازعاندارىن يەمدەنە سالىپ، ساندالكوككە تەرىس ءمىنىپ  الىپ بىلگىشسىنگەن-اق ەدى. جاعالبايلىنى ەتىكشىدەن تاراتىپ، قاسيەتتى مان اتانى مالاتاۋ دەپ جۇرگەن الگى ماتاي، ۇشتوبەدە ءبىر وسەكشى ايتتى ەكەن دەپ، قازاقتىڭ حاس باتىرى كەرەي جانىبەكتى اقپارات قۇرالدارىندا «ويناستان تۋعان» دەپ، «ەر جانىبەك» قوعامدىق قورىنىڭ تالاپ ارىزى بويىنشا سوتقا تارتىلىپ جاتىر. سوندىقتان، زاڭگەر رەتىندە ايتارىمىز، عالامتوردا جاسىرىن اتپەن شىعىپ تاريحي تۇلعالاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن سوزدەر جازاتىن بولساڭىزدار، سوتقا تارتۋ ارقىلى سىزدەردى تاۋىپ الۋ بوقتان وڭاي. ماسەلەن، وسكەمەندەگى جۋرناليست دەنيس دانيلەۆسكي مۇستافا شوقايدى فاشيستەردىڭ قۇيىرشىعى دەگەنى ءۇشىن سوتقا تارتىلىپ جازاسىن الدى. قاراتاي باتىرعا قاتىستى داۋ شىعىپ جاتقان كەزدە، الگى ماتاي شەجىرەشى بولسا، وسىنىڭ اق-قاراسىن ايتقاننىڭ ورنىنا، جالعان باتىر قاراتايدى جاقتاپ كەرەي جانىبەك باتىرعا بۇرىشتان ۇشىپ شىققان جاپالاق سياقتى كەلىپ، ءدويدالا سوقتىققان.  ارينە، بۇندايدا جاپالاقتىڭ عانا ولەتىنى بەلگىلى.  ەكى بۇقا ءسۇزىسىپ جاتقاندا قىستىرىلىسقان شىبىن-اي، «قاراقىپشاق قوبلاندىدا نەڭ بار ەدى قۇلىنىم!؟». بۇل شەجىرەسىماقتىڭ قىلىعى ونىڭ وسەكشىلىك بولمىسىن بارىنشا ايقىنداپ تۇر.

ەندى نايمان شەجىرەسىندەگى قىز جىبەكتىڭ تاريحىنا ۇقساس تاريحتى  قىسقاشا شولىپ وتەلىك. قاراكەرەي تايپاسىنىڭ اقنايمان تارماعىنداعى بايسارى اتانىڭ قىزى ايتولىنى جاعالبايلىنىڭ مىرزا تارماعىنان كەلگەن سۇگىر باتىر الىپ، ءبىراز قايىنداپ قالعان سوڭ، ەلىن ءبىلىپ كەلمەكشى بولىپ جولعا شىعىپ ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتەدى. اقساقالداردىڭ ايتقاندارىندا سۇگىر باتىر ءوز ەلىنەن ءىستى بولىپ كەلىپ، اقنايماندارعا بوي تاسالاۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. قازا بولعانىن بىلسە كەرەك، ايتولى انامىز امەڭگەرىنە ۇزاتىلعان قىز جىبەك سياقتى، سۇگىردىڭ ءىنىسى دەگەن قوسشۇعىلعا ۇزاتىلادى. سۇگىر باتىردان ەگىز ۇلدار –  بايجان مەن تىلەس  قالادى. بايجان ءوزىنىڭ تەگىنە قاتىستى – مىرزا، تىلەس – باتىر اتانادى. قوسشۇعۇلدان ايتولى انامىز بەس ۇل تابادى. بۇلاردىڭ تاراتىلۋلارى بوشاي اتانىڭ شەجىرە-كىتابىندە دە جاريا كورگەن. بۇل تارماققا ايتولىنىڭ اتى بەرىلگەن. ارينە، بۇل تاراتىلۋعا ناعىز شەجىرەتانۋشى كوڭىل اۋدارماي قويماس. بۇلار «جەتى جاعالبايلى» بولىپ نايمان اراسىندا قايدان ءجۇر؟ وسىنىڭ مىنا بولجامدارى بار:

1. بۇل جاعالبايلىلار نايمانعا ءتۇبى ءبىر بولعان سوڭ كەلگەن.
2. ءبىر نارسەدەن ءىزىن سۋىتقاندار.
3. ەپوستىڭ وقيعاسى وسىلاردىڭ تاريحىنان الىنۋى مۇمكىن.
4. جاعالبايلى سۇگىر دەگەنى تولەگەتايدىڭ شەجىرەلىك اتاسى سۇگىرشەنى ايتىپ تۇرۋى مۇمكىن. ياعني، جاعالبايلىنىڭ ءتۇبىنىڭ نايمان ەكەنىن.
5. جىبەك دەگەنى ايتولىنىڭ لاقاب اتى بولۋى مۇمكىن. نە بولماسا، كەرىسىنشە.

بۇل اڭىزدى ايتقاندار «انا شال، مىنا شال» ەمەس، مەنى قويىپ، مەنىڭ اكەم تۋماعان كەزدە شەجىرە رەتىندە قاعاز بەتىنە تۇسكەن، وسىدان الكەي مارعۇلان زەرتتەپ عىلىمي ەڭبەك جازعان تاريحي دەرەك. ارينە، الكەي اتامىز بۇل شەجىرەگە ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان قاراعان. ال ەندى ادەبيەتتىك زەرتتەۋلەردى مۇحتار اۋەزوۆقا تاپسىرسا  كەرەك.  قىز جىبەك وقيعاسىنىڭ شىنايى  تاريحى بولعانىن ەڭ العاش وسى كىسى ايتقان ەدى.  كەزىندە الكەي مارعۇلانمەن ءبىر پاتەردە تۇرعان مۇحتار اۋەزوۆ اقىنجانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە رەنىش ءبىلدىرىپ: «پيساتەل ي يستوريك م. احينجانوۆ پۋتەم سوپوستاۆلەنيا  يستوريچەسكوي دوكۋمەنتاتسي س تەكستوم «كىز جيبەك» موگ بى ۆىياۆيت وتنوشەنيە ەپوسا ك يستوري، پودوبنو تومۋ، كاك پوستۋپالي ب.د. گرەكوۆ ي ب.ا. رىباكوۆ س رۋسسكيم بىليننىم ەپوسوم» دەپ، جىرداعى وقيعالاردى تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە زەرتتەمەگەنىن ايتقان ەكەن.  ياعني، مۇحتار اعانىڭ «موگ بى ۆىياۆيت» دەگەنىنەن بىزدەر اقىنجانوۆتىڭ بۇل ەپوستىڭ تاريحىن ايتىپ بەرە العانىن تۇسىنەمىز. سونداعى ايتقانى قايسى «يستوريچەسكايا دوكۋمەنتاتسيا»؟ وسىمەن قاتار ايگىلى ومار بولىستىڭ اۋلەتىنەن قالعان تۇراحان شەجىرەسى، 1994-ءشى جىلى باسپادان شىققان بوشاي كىپاتباەۆتىڭ شەجىرە-كىتابى دە وسى وقيعانى  ايتادى.  ال ەندى، اقىنجانوۆ بولسا، ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە: «ەلەمەنتى نارودنوستي ۆ نەي وچەن نيچتوجنى، ميزەرنى» دەپ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ يدەولوگتارىن  بۇل ەپوسقا قارسى قويىپ، ءبارىنىڭ اۋزىن جاپقان. جانە دە، كوممۋنيستىك يدەولوگتار ءۇشىن  دايىنداعان بايانداما-بروشيۋراسىن ايقايلاتىپ تۇرىپ «پروبلەما نارودنوستي كازاحسكيح سوتسيالنو-بىتوۆىح پوەم» دەپ اتاعان.  (1953). كورسەتۋدەن زاتتە بولعان مۇحتار اۋەزوۆ بۇل بروشيۋراعا اتالمىش قارسى پىكىرىن كوزىنىڭ تىرىسىندە  جازسا دا، بۇل پىكىرى تەك، ول كىسى 1961-ءشى جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن، ياعني، 1963-ءشى جىلى عانا  «پوسمەرتنو» جارىق كورگەن.  الاي دا، مۇحتار اعانىڭ ايتقانىمەن بولسا كەرەك، قىز جىبەكتىڭ تاقىرىبى جابىلىپ تاستالسا دا، ورىس عالىمدارى ا.ك. بوروۆكوۆ پەن  ل.ي. كليموۆيچتەر 1968-ءشى جىلعى «ۆوپروسى يزۋچەنيا ەپوسا نارودوۆ سسسر» اتتى ەڭبەكتەرىندە اقىنجانوۆتىڭ بروشيۋراسىنىڭ مەتوديكاسى مەن مازمۇنىن سىنعا الادى. سوندا دا، تۋراسىنان ايتا الماي، «قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا» ەتىپ: «ۆىسكازىۆانيە وتنوسيتسيا ك كوزى-كورپەش، نو ۆ ەششە بولشەي مەرە موجەت بىت وتنەسەنو ك «كىز جيبەك» دەپ جاقشانىڭ ىشىندە جازعان ەكەن. بۇل نە قىلعان كونسپيراتسيا؟ مەنىڭشە، بۇل جەردەگى وقيعالار  مۇحتار اۋەزوۆتى قۋدالاۋ ناۋقانىنىڭ ءبىر كورىنىسى. سول باياعى، التىن ەر-توقىمدى قازاقتىڭ باي-شونجارلارىنىڭ، حاندارىنىڭ بالالارىنىڭ ەپوسىن دارىپتەپ ءجۇر دەگەن ايدار تاعىلعان بولسا كەرەك.  نە بولماسا، قازاق اراسىنداعى كورە الماۋشىلىق قىلاڭ بەرگەن. ارينە، مۇحتار اۋەزوۆ ايتىپ كەتكەن «تاريحي دوكۋمەنتاتسيا» بولعان. بولماسا ايتىلماس ەدى.  جەتى جاسىندا دەشتى-قىپشاقتىڭ ءحاليفى جانە ءپىرى بولعان ناسسرەددين-باقسايىستان قالعان تۇياق ەدى عۇلاما، مارقۇم.

ءتوس باتىرعا كەلەتىن بولساق، ءتوس پەن تىلەستىڭ ەسىمدەرىنىڭ ۇندەسىپ تۇرعانىن ۇعامىز. ال ەندى، بىزدەردەگى «جەتى جاعالبايلىدا» تىلەستىڭ اتى بار دا زاتى جوق. تىلەس قايدا كەتكەن؟ باتىر بولعانى انىق. اتاسى قوناقبايعا ءبىر سوعىستان كەيىن جەلەك (ىستى), بايىمبەت (قىرعىزداعى جاعالبايلى) دەگەن ەكى جەتىم بالانى اكەلىپ بەرگەن. (تابىلدى). بايىمبەتتىڭ ءتۇبى جاعالبايلى بولماسا، ونىڭ ۇرقىنان شەجىرەدە ايتىلعانداي قاجىمجار تورەگە قامشى جۇمساعان ايگىلى اقنايمان ومار بولىس باەكەشۇلى تۋماس ەدى. جاعالبايلى جاعالبايلى بولماسا، ودان ءشامشى، روزا، ناعاشىباي، قۇرمانجان داتقا، تولەگەن باتىر، سۇگىر باتىر، ءتوس باتىر، تىلەس باتىر،  جانقاسقا باتىر-بي، جانە دە رەسەي يمپەرياسىنىڭ كۇرمەتتى دۆوريانى اتاعىن العان دەربىسالى بەركىمباي تۋماس ەدى. جاعالبايىلدان تاعى دا كىمدەردىڭ تۋعانى تومەندە ايتىلاتىن بولادى. ارينە، شەجىرەنى بىلمەگەندەر بايىمبەتتىڭ ءتۇبىن ماناس دەپ ايتىپ العان. الكەي اتامىز بولسا: «ماناس جىرىندا الاشتىڭ رۋحى اتويلاپ تۇر!» دەگەن ەكەن.

وزدەرىڭىز بايقاعانداي، سۇگىردىڭ دە تاريحى، تولەگەننىڭ دە تاريحى قارا قىتايدان قاتىن الىپ قايىنداپ قالعان نايماننىڭ اقىرعى حانى كۇشلىكتىڭ تاريحىمەن بارا-بار. (كۇشلىك كۇيەۋ). تەكتى ادامنان لەپەس بالا الىپ قالۋ كوشپەندىلەردە كەڭىنەن تارالعان بولعان.  انىعىندا، قاراكەرەيدەگى بايجىگىت تە لەپەس بالا ەدى.  اتالارى اۋليە، سوپى ەدى.  كۇشلىك حاننىڭ شوپشەگى دەگەن تولەگەتاي دا اڭىزدىڭ ءبىر نۇسقاسىندا جالعىز كەلىپ قىلىشتى پىردە قايىنداپ قالعان. قىلىشتى ءپىر ونىڭ كۇشلىكتىڭ شوپشەگى ەكەنىن ءبىلىپ قىزىن بەرگەن. تولەگەتايدىڭ ءوز ۇرپاقتارى قوجادا قالعان دەگەن ءسوز دە بار. سوندىقتان دا، شەجىرەدە حاننىڭ ۇلىنىڭ بەلگىسىن الىپ جۇرگەن (الاباس بالا) قاراكەرەيدەگى قوجامبەتتى مەن «قوجا ۇمبەتى» بولار دەپ ايتقان ەدىم.  ال ەندى، جاعالبايلىدان لەپەس بالا الىپ قالاتىنداي بۇل رۋدىڭ نە قاسيەتى بولعان؟  بۇنىڭ جاۋابى ءبىر، جاعالبايلىنىڭ الاساپىران زامانداردا نايماننان اجىراپ قالعانىنىڭ سەبەبى، بۇلار شىڭعىس حاننىڭ قۋدالاۋىنا تۇسكەن نايمان حاندارىنىڭ شىققان تەگى بولسا كەرەك. ويتكەنى، بارلىق زەرتتەۋشىلەر ءبىر اۋىزدان جاعالبايلىنىڭ باعزى زامانداردا ءبىر قىرعىنعا ۇشىراعاندارىن ايتادى. قانداي قىرعىننىڭ بولعانىن ناقتى بىلمەيدى.

اكەمىز مارقۇم، شەجىرەشى رەتىندە نايمان حاندارىنىڭ ۇرپاقتارىن كوپ ىزدەستىرگەن ەدى. جانجىگىتتەردى سولار ما دەپ يرانداعى قازاقتارعا  شەيىن ىزدەگەن. ءوزىنىڭ جازعاندارىندا نايمان شەجىرەسىنىڭ باسىن نايماننىڭ تايان حانى مەن كۇشلىكتەن باستاعان.  ولاردان تاراتپاعان، جاي عانا اتتارىن اتاعان. مەن قانشاما زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەنىمدە ەشبىر شەجىرەنىڭ، شەجىرەشىنىڭ، نايمان شەجىرەسىن نايمان حاندارىنان باستاعاندارىن كورگەن ەمەسپىن. تەك قانا «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عالىمدارى نايمان حاندارىن اۋىزعا الىپ، كەڭەس داۋىرىندە ولار تۋرالى ىزدەنىستەردىڭ وقىس بولعانىن ايتقان ەكەن. وسىدان ون جىل بۇرىن جازىلعان كىتابىمدە مەن اكەىمىزدىڭ قولجازبالارىنىڭ تولىق رەداكتسياسىنىڭ 1989-ءشى جىلى قىتاي ەلىنە باسپاعا بەرىلىپ جوعالىپ كەتكەنىن ايتقان ەدىم. ول زاماندا حانداردان باستالىپ تۇرعان شەجىرەنى ەلىمىزدە باستىرتۋ ەكىتالاي ەدى. كوشىرمەدە: «قىتايدا، قاليبەكتە، «التاي» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى» دەپ جازىلعان ەكەن. قاليبەك دەگەن كىسى (وتەي) مەن ەس جيعانشا ەلىنە قايتا الماي ساپ-ساۋ جۇرگەن جەرىنەن قايتىس بولدى. اكىم بولعان ادام ەدى.  سونىمەن اكەمىزدىڭ باسپاعا دايىنداعان نۇسقاسىنىڭ ءىزى سۋىدى. ال ەندى، جۋىقتا عالامتوردان نايمان شەجىرەسىنىڭ كۇشلىكتەن تاراپ تۇرعانىن كوزىم شالىپ قالدى. كۇشلىك حاننان  تاراتىلىپ تۇرعان شەجىرەنىڭ  تاريحىن زەرتتەگەن دۇرىس بولار ەدى.

ال ەندى، قازىرگى موڭعوليا ۇستىرتىندەگى جاعالبايلى بولسا، 17-18 ع.ع. عاسىرلاردا اتامەكەندەرىنە قايتىپ كەلگەن نايمان حاندار اۋلەتىنىڭ ءوز تارماعى بولسا كەرەك. ويتكەنى، ولار جوعارىدا ايتىلعانداي ەڭ باستى تاڭبا، پاتشالىق مارتەبەنى بىلدىرەتىن وكىرەش (تۇمار) تاڭبانى قولدانىپ ءجۇر. الاي دا، ابدەن ۇمىت قالعان اقيقاتتى ايتا الماي، بۇل تاڭبانى دا «ايبالتا» دەپ ايتا سالعان. بالتانىڭ سابىن الىپ تاستادىق  دەيدى. ال ەندى، ت-ارپىنە ۇقساعان بۇلاردىڭ ايبالتا تاڭباسىننىڭ ناقتى اتاۋى «جاعالباي» ەكەن. قۇسبەگىلەر جىلدامدىعىن وققا تەڭەگەن سۇڭقاردىڭ اتى قازاقتا جاعالتاي بولسا، ارعىقازاق تىلىندە ياگالباي. بۇل جەردەگى ياگال، ياگال دەگەنى، بۇل سۇڭقاردىڭ اق باۋىرىنداعى قارا داقتارىن ايتادى. ء(شۇبارتوس). باي دەگەنى – كوپ دەگەنى. ماسەلەن، توبەتتىڭ الاسى كوپ بولعان سوڭ – الا+باي اتاعان. ت-تاڭباسى  جاعالباي قۇسىنىڭ تۇعىرىن ءبىلدىرىپ تۇرعان سوڭ بۇل رۋ، تاڭباسىنا قاتىستى جاعالبايلى اتانعان. ماڭعىستاۋدا سۇيەگى جاتقان جاعالبايلىنىڭ اۋليەسىنىڭ اتى قۇسشى دا ەدى.

اڭىزداردا جاعالبايلىنى شەرۋشى باقات باتىر تاۋىپ العان دەگەنى، كۇشلىك حان قازا بولعان سوڭ، جاعالبايلى رۋىنىڭ  العاشىندا ونىڭ قايىن جۇرتى حيتايلاردىڭ قۇرامىندا قالعانىن مەڭزەپ تۇرعانداي. وسىلاردىڭ اراسىنان شىققان كۇشلىكتىڭ شوپشەگى دەگەن تولەنىڭ تولە قىتاي اتانعانى وسىدان. عىلىمي اينالىمعا ەنگەن نايمان شەجىرەسىندە تولەگەتايدىڭ ەشقانداي دا قىتاي دەگەن بالاسى كورسەتىلمەگەن. جوعارىدا ايتىلعانداي، ماڭعولياداعى جاعالبايلىدا تولەگەتايدىڭ اتى ەمىس-ەمىس ەستە قالعان ەكەن. ءوزىنىڭ تەگى بولماسا، بىزدەر كىشى جۇزگە جاتقىزىپ جۇرگەن جاعالبايلىنىڭ تولەگەتاي بابادا  نەسى بار؟

«الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تاريحشى عالىمدارى: «جاعالبايلىلار «قازاق» ەتنونيمى اتالماستان كوپتەگەن عاسىرلار بۇرىن، تاريح ساحناسىندا ايقىن كورىنگەن جانە كەيىنىرەك قازاق حالقىن قالىپتاستىرۋعا ات سالىسقان تاريحىمىزدا وزىندىك ورىنى بار تايپا» دەپ جازادى.  ياعني، جاعالبايلىنىڭ قازاقتان دا بۇرىن بولعانىن ايتادى. «قازاق بولماعاندا قاڭلى بولعان» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى، قازاقتىڭ ءتۇبىنىڭ قاڭلى-قىپشاق ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. ارعىقازاق ميفولوگياسى عىلىمىنىڭ اتاسى سەرىكبول قوندىباي مارقۇم قازاق جونىندە ايتقاندا: «قازاق دەگەنىمىز – يسلامنىڭ سۋفيلىك جانە حانيفالىق اعىمى مەن قىپشاقتانىپ كەتكەن ەجەلگى  ۆارا-ۇرىم يدەياسىنىڭ ءبىر رۋحاني ارناسىنا توعىسقاننان شىققان پەندە» دەگەن ەدى. عۇلامانىڭ بۇل جەردەگى ۆارا دەگەنى اريلىك يەم پايعامباردىڭ  ساماننان تۇرعىزعان ءۇيى.  بورتە-جۋسانى وسەتىن مىرزاشولگە قاراعان جالعىز قاقپاسى بار بۇل الىپ عيمارات بىزدەردىڭ جادىمىزدا ۇمىت  قالعان كەڭىستىك، الىستاعى  ءبىر  اڭعار  ەدى.  قازاقتار: «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە» دەگەندە وسى مىرزاشولدەگى ەشكىنىڭ ءتۇبىتىن ءىلىپ الىپ قالاتىن قالىڭ بورتە-جۋساندى ايتقان. اڭعارىمىزدا بولعان بۇل تاريحي ەشكىنىڭ تۇقىمى قازىر «انگور» اتانىپ يستامبۋلداعى كايلەردە ءجۇر. (قاڭلى). قازاقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان وسى بورتە-جۋساننىڭ ءيىسى اڭقىعان اڭعارعا  تەك قانا يماندى ادامدار جينالىپ نەشە عاسىر ءومىر سۇرگەن. وسى  اڭعاردا  وقتاي ۇشاتىن بولعان سوڭ بابالارىمىز «كوكتىڭ نايزاعايى» اتاعان اۆەستالىق ءشۇبارتوس سۇڭقار – احۋرا دەگەن قۇدايدىڭ ءدىنىن تاراتقان. ادامزات تاريحىندا ەڭ العاشقى ءبىز ەستىپ-بىلگەن، ەڭ ۇشقىر سۇڭقار قۇس وسى كوكتىڭ نايزاعايى. وسىدان كەيىنگى ەستىپ-كورگەنىمىز ءشۇبارتوس سۇڭقار جاعالباي. جاعالبايلىنىڭ ت-تاڭباسى وسى قاسيەتتى كوكتىڭ نايزاعايىنىڭ  اسپانداعى تۇعىرى بولماق. ونى بىزدەرگە جىبەرەتىن قۇدايدىڭ احۋرا اتىنا قاتىستى وسى كۇنگى قازاقتا احىرەت ۇعىمى قالىپتاسقان. وسى كوك نايزاعاي ۇشىپ جۇرگەن جەردە اۆەستالىق ۆوحۋ-مانا، ياعني، مان اتا – قۇدايدىڭ كوزى  بولعان. ۆوحۋ دەگەننەن قازاقتا «باعۋ»، «باقتاشى»  دەگەن ءسوز قالىپتاسقان. قاسيەتتى قارابۇقانى ەڭ العاش باققان وسى ۆوحۋ-مانا ەدى.  (اۆەستا). قارا شاڭىراق، قاراقۇرساق دەگەن ۇعىم وسى قارابۇقانىڭ مەكەنىنەن قالعان. (تۋرانيا).

ۇرىم دەگەنىمىز ۇرىم-بۇتاق. سونداعى سەرىكبولدىڭ ۆارا-ۇرىم يدەياسى دەگەنى، سول جەردە قالىپتاسقان قازاقتىڭ اق كوڭىلى، يمانى، ار-نامىسى، اسىل تۇقىمى، قايتپاس قايسارلىعى، اۋىز بىرشىلىگى، ياعني، قىپشاقتانعان مەنتاليتەتى بولادى. ۆارا ءۇيى دەگەنىمىز – ۆاراحانا، جاسىل تاۋلارمەن قورشالعان جەر جۇماعى، قازىرگى  فەرعانا اڭعارى بولادى. (يارگانا. ءتاج). قازىرگى تاڭدا ەۆرەيلەر قازاقتى اداستىرۋ ءۇشىن فەرعانا اڭعارىنىڭ ابدەن قالىپتاسقان ءپىشىنىن ەلليپس ءتارىزدى دەپ قويعان. ال ەندى، ەۆرەيدىڭ ىقپالىنسىز جازىلعان قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا: «اڭعاردىڭ ابدەن قالىپتاسقان ءپىشىنى دۇرىس ۇشبۇرىشقا ۇقسايدى» دەپ ايتىلعان. جانە دە، مەن توپوگرافيالىق كارتادان بۇل دۇرىس ءۇشبۇرىشتى كورگەن ەدىم. مىنە، ماڭدايىندا دۇرىس ۇشبۇرىشقا ۇقساعان اق تاڭلاعى بار قاسيەتتى قارابۇقانىڭ ميفولوگيالىق مەكەنى وسى بولادى. اتا-اجەلەرىمىز ساقتام ءۇشىن موينىمىزعا تاعىپ بەرەتىن تۇمارىمىز دا وسى مەكەننىڭ ءپىشىنى ەدى. بۇل مەكەن اڭىزداعى ەرگەنە قوڭ. سەرىكبول مارقۇمنىڭ بۇگىنگى قازاقتىڭ تىلىمەن ايتقان ارعى انا قونىسى. قازاق اتانىڭ تۋعان، جەر-اناسى. كوكتىڭ نايزاعايى ەندى پەرىشتە اتانىپ باسىنا كەلىپ جۇرەتىن قاسيەتتى سۇلەيمەن تاۋدىڭ ەتەگىندە جاعالبايلىنىڭ قىزى، ازيا پاتشايىمى اتانعان  قۇرمانجان داتقا  انامىز جاتقان قاسيەتتى جەر ۇيىعى…

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، ارعىقازاق ميفولوگياسى، ياعني، شەجىرە الەمى دەگەنىمىز وسى بولادى. ول الەمگە ساندالكوككە تەرىس ءمىنىپ جەتە المايسىڭ. مالاتاۋدى ماناتاۋ دەپ ارعىقازاق ميفولوگياسىنىڭ ياعني، شەجىرەتانۋدىڭ اتاسى سەرىكبول قوندىباي ايتىپ كەتكەن ەدى. ول كىسىنىڭ جازىپ كەتكەندەرىن عالىمداردىڭ وزدەرىنىڭ تۇسىنە المايتىنىن جولداستارى ايتقان ەدى. جوعارىدا ءبىر ايتقانىن جاعالبايلىعا قاتىستى ءتۇسىندىرىپ بەردىك. فەرعانا اڭعارىنىڭ ەرگەنە قوڭ ەكەنىن سەرىكبول ايتىپ ۇلگەرمەي كەتكەن ەدى. سوندىقتان، ونىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ىزىمەن ءبىز ايتتىق. تاريحشىلار تۋراندىقتاردىڭ كانگحا اتتى ميفولوگيالىق قامالىنىڭ بولعانىن بىلەدى. كانگحا دەگەننىڭ قاڭلى ەكەنىن ايتادى. تاجىكشە يارگانا اتاۋىنىڭ ماعىناسى – تاۋ شاتقالىنداعى اڭعار دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. جوعارعى ۆاراحانا دەگەنىمىز كەيىن وسى كانگحا قامالىنا اينالعان.  سوندا، ەرگەنە قوڭ دەگەنىمىز – تاۋ شاتقالىنداعى قاڭلى بولماق. ياعني، جاپون عالىمى سيراتوري ايتقانداي قازاقتىڭ اتاسى. سوندىقتان ايتارىمىز: ەرگەنە قوڭنان شىققان قاڭلى، قوڭىرات، قيات، باياۋىت-بايۇلى، جالايىر، قىپشاق دەگەن تايپالاردىڭ اتاۋلارىنىڭ ءبارى دە قازاق دەگەن ءبىر ەتنونيمنىڭ نۇسقالارى بولادى. ال ەندى، وسىلاردى ءبولىپ ايتىپ جۇرگەندەر اناۋ ساندالكوككە تەرىس مىنگەندەر سياقتى قازاقتىڭ بىرلىگىنىڭ نادان-جاۋلارى. ولاردىڭ ايتىپ جۇرگەن شەجىرەسىن تىڭداعان قازاق رۋحاني جاڭعىرمايدى، رۋحاني قاڭعىرادى. ولاردىڭ ساندالكوكتى ايتقاندارىنان-اق، ساندالىپ جۇرگەندەرىن كورەمىز. مەن ولاردان ساندالكوكتى سۇرادىم با؟

ال ەندى قىز جىبەك كيسساسىنا قايتا ءبىر كەلەتىن بولساق، بۇل ەپوستىڭ بارلىق نۇسقالارىن ءبىز بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن ەدىك. ماسەلەن، قىپشاق نۇسقاسىندا الاشابايدىڭ قىزى جىبەك جونىندە: «التاۋىنىڭ قارىنداسى، جىبەك سۇلۋ دەگەن بار ەكەن، ايتۋلىنىڭ ءوزى ەكەن» دەپ ايتىلادى. سونداعى ايتۋلى دەگەنى ورىستىڭ جازىپ العانىنداعى ايتولى اتاۋىنىڭ ورىسشا ايتىلۋى ما ەكەن دەپ تە زەرتتەگەنبىز. التى اعاسى – ايتولىنىڭ رۋى «التى سارى اقنايمان».  ويتكەنى، جىردىڭ باسقا نۇسقاسىندا قىزداردىڭ سۇلۋلىعىن سۋرتتەگەندە «تولىقسىعان تولعان اي» دەپ ايتىلادى. ال ەندى، قىپشاقتار ءۇشىن تولعان اي، ايتولى اتاۋلارى قاسيەت بولعان. كونە دەرەكتەردە قىپشاقتارعا جازىلىپ جۇرگەن قانجىعالى رۋىنان شىققان بوگەنباي اتامىز ايدىڭ  تولى تۋعان ءتۇنى مىندەتتى تۇردە تۇندەلەتىپ قالماقتى شاباتىن بولعان ەكەن. «ايىڭ تۋسىن وڭىڭنان!»  دەگەن ءسوز باتىر قازاقتا وسىنداي تۇندەردەن  قالعان. بۇحار جىراۋدىڭ بوگەنبايعا: «توقىمىڭ كەپپەگەن ۇرى ەدىڭ!» دەگەنى، اي تولى ءتۇنى سابالاقتى ەرتىپ الىپ قالماقتىڭ تۇيەلەرىن الىپ كەتكەنىن  ايتقانى ەدى.  جونەلتكەن تولە بي اتامىز ەدى. بۇل ۇرلىق ەمەس، بۇل اسكەري بارلاۋ، سوعىس ەدى. بۇحار بابامىزدىڭ ۇرىسقاندا ايتا سالعانى عوي. اي تولى تۇننەن كەلگەن سول تۇيەلەردى باقتىڭ دەپ ابىلاي حانعا دا ۇرىسقان ەدى…

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz