Maqpal Meyirbekqızı: Özderin «täuelsizbiz» dep esepteytin äriptester memlekettik arnadağı jurnalisterge sın aytıp jürgenin bilesiz. Bilmeytinim köp bolğandıqtan realist jurnalist retinde sizden swrağım keledi. Memlekettik arnalardağı erkindik qay deñgeyde?

Darhan Äbdik:  Bizdiñ elde  tolıq erkindik, söz bostandığı äli qalıptasqan joq. Öytkeni bilik BAQ -tı öziniñ qarauındağı, özine bağınıştı institut dep esepteydi. Tolıq söz erkindigi boluı üşin telearnalar qay jağınan alsañız da  täuelsiz boluı kerek. Äsirese, qarjılıq jağınan. Cenzura bolmauı kerek. Al bizde ol qalay dese de bar.

Maqpal Meyirbekqızı: Bizde cenzuradan göri «samocenzura» basım emes pe? Aqparat jäne kommunikaciyalar ministri Däuren Abaev qızmetine tağayındalğan jılı batıl mälimdeme jasaptı. «Biz soñğı on bes jılda jurnalisterdiñ basınan wrıp-wrıp, torğa kirgizip tastadıq. Endi olarğa sırtqa şığıñdar dep tordıñ esigin nwsqasaq, eşkim şıqqısı kelmeydi» degen eken. Mümkin şınımen esik aşıq şığar?

DARHAN ÄBDİK: Qazir  qanday da bir jılımıq bar siyaqtı. Aqparat ministri basqa basşılarğa qarağanda liberal boluı mümkin. Biraq jalpı jüye özgergen joq. Jüye özgermegennen keyin söz bostandığı qalıptaspaydı. Negizgi principter özgerip, jurnalister qudalanbauı kerek. Ükimettiñ baspasöz qızmetinen tapsırma tüspeui tiis. Jalpı, «ananı ayt, mınanı aytpa» degen nwsqaulardıñ bolmağanı dwrıs. Mäsele sonda. Ärine, jurnalisterdiñ işinde  mansap quğan alayaq  köp.  Ükimetke, bilikke jağımpazdanıp ,  tapsırmasın orındap, basşı bop otırğandardı körip otırmız. Biraq ol adamnıñ jeke basına qatıstı mäsele. Bireu ministr älde äkimmen aqparat alıp, onı halıqqa jetkizu üşin  swhbattasadı.  Ekinşi jurnalistiñ swhbatı qalay ötetininde  jwmısı joq. Bar oyı älgi mansaptı adammen  tanısıp, maylı sözimen maqtap, jaqındap alu.  Princip twrğısınan aytqan kezde, jurnalistiñ mindeti qoğamğa tolıq aqparat beru ğoy. Al bizde aqparattı jasıru degen bar. Jartı jıl boyı Jañaözende miting bolıp jatqanda birde- bir arna sol turalı tis jarğan joq. Sol kezde tordıñ esigi aşıq boldı ma?  Mäsele sonda.

Maqpal Meyirbekqızı: Bes -altı jıl bwrın «K+» arnasına jii swhbat berip twratınsız. Olar sizdi titrğa  «täuelsiz jurnalist» dep jazıp qoyuşı edi.  Qazir de solay jazuğa bola ma?

Darhan Äbdik: Boladı. Men qazir de jüz payız täuelsizbin. Kelisim şartpen jwmıs isteymin. Habarım jabılıp qalsa, basqa salağa ketuge tura keledi.

Maqpal Meyirbekqızı: Bir kezderi «Astana» arnasında  «Bas taqırıp» bağdarlamasın eki tilde jürgizdiñiz.  Nege jabılıp qaldı?

Darhan Äbdik: Ol kezde «Astana» arnasınıñ basşısı Armanjan Baytasov bolğan. Ol öz küşimen bir arnanı kötergen eldegi eñ talanttı mediamenedjerlerdiñ biri ğoy.  Arman «Astana» arnasın erkin oylar aytılatın alañğa aynaldırğısı keldi.  Sol maqsatpen «Bas taqırıp» aşıldı. Ol jerge meni şaqırğan belgili jurnalist Dana Rısmwhametova. Al arnanıñ direktorı Erjan Barmanqwlov boldı. Olar mağan erkindik berdi. Keyde özderine de qauip  tönetinderin sezse de käsibi adaldıqtarın saqtauğa tırıstı. Keyin üşeuiniñ de qızmeti auısqannan keyin…

Maqpal Meyirbekqızı: Tüsinikti…

Darhan Äbdik: Jaña basşılar kelgen soñ meniñ habarım jabıldı. Sebebin eşkim aytpadı.  Erkindigim wnamadı ma?  Şeneunikter narazılıq bildirdi me? Bilmeymin.

Maqpal Meyirbekqızı: Jurnalistiñ erkindiginiñ artında qauip twradı ğoy. Siz bwrın bergen swhbatıñızda «Kökeydegi köp närseni ayta alğan joqpız. Meniñ de qoya almağan swraqtarım jetedi. Bir jağınan, onday kezde öziñniñ jalğız emes, ülken komandamen birge jwmıs jasaytınıñdı tüsinesiñ. Olardıñ jauapkerşiligi seniñ moynıñda. Öziñ qorıqpağanmen, janıñdağı adamdardıñ tağdırın oylaysıñ. Keyde talay dünie aytılmay, talay mäsele köterilmey, sırt qalıp jattı» depsiz.

Darhan Äbdik: dedim.

Maqpal Meyirbekqızı: Mınanday situaciyanı elestetip köreyikşi. Siz tikeley efirde sayasi bağdarlamanıñ tizginin wstadıñız. Qarsı aldıñızda öziñiz şın mäninde sıylaytın lauazımdı twlğa otır. Qolıñızğa halıqtıñ tağdırına qatıstı öte ötkir material tüsti. Onı aytsañız, älgi siz sıylaytın twlğağa da, jwmısqa şaqırğan basşıñızğa da, artıñızdağı komandağa da ziını tiyui mümkin. Aytpasañız, jabulı qazan jabulı küyinde qaladı. Eşnärse özgermeydi. Ne isteysiz?  

Darhan Äbdik: AQŞ-tıñ otız jetinşi prezidenti Riçard Niksonnıñ  twsında mınanday  bir oqiğa bolğan. Belgili bir basılımda isteytin jurnalistiñ qolına  eşkim bilmeytin material tüsedi. Onda  Amerikanıñ   ötirik aqparattı paydalanıp V'etnamda soğıs bastağanı turalı jazılğan. Jurnalist ne isteydi? Onıñ aldında eki dilemma boldı. Eger ol sol materialdı jariyalasa onda AQŞ-tıñ halıqaralıq arenadağı bedeli tüsedi. Al  jariyalamasa şındıqtı jasırıp qaladı. Jurnalist wzaq oylanıp, sol aqparattı jariyalaydı.

Maqpal Meyirbekqızı: Qızmetinen ketken şığar.

Darhan Äbdik: Material jariyalanğannan keyin jurnalist emes Nikson qızmetinen ketipti. Eger sonday därejedegi halıqtıñ tağdırına qatıstı material bolsa men de jariyalaytın edim. Al eger bir adamnıñ basına qatıstı bolsa onda…

Maqpal Meyirbekqızı: Onda?

Darhan Äbdik: Oylanatın edim.

Maqpal Meyirbekqızı: Media salasında sizdiñ käsibiligiñizdi moyındamaytın adam joq. «Bas taqırıp» jabılğannan keyin nege wzaq jıl efirge şıqpadıñız? Birde -bir arna basşısı jwmıs wsınbadı ma?  

Darhan Äbdik: Bwl mağan qoyatın swraq emes.

Maqpal Meyirbekqızı:  Sizdiñ memlekettik arnağa keluiñizdi äriptesteriñiz joğarıda aytqan jılımıqpen baylanıstırıp jür.

Darhan Äbdik: Meni «Qazaqstan» telearnasına Kemelbek Oyşıbaev şaqırğan. Ol adami qasietterimen erekşelenetin talanttı menedjer. Jañaşa oylaytın maman. Jwmısqa şaqırdı da köp wzamay özi ketip qaldı. Men ne isterimdi bilmey, eki ortada qalıp qoydım.

Maqpal Meyirbekqızı: Sol kezde  «Astana» arnasındağı situaciya qaytalanadı dep oylağan şığarsız…

Darhan Äbdik: Bağıma oray arnanıñ basşılığına Erlan Qarin tağayındaldı. Ol da jaña zamannıñ azamatı. Demokratiyalıq, örkenietti elderdiñ principterine say ömir sürgisi keletin, jwmıs istegisi keletin azamat. «Parasat maydanınıñ» efirde jürui jüz payız Erlannıñ arqası.

Maqpal Meyirbekqızı: Sonda da, bes- altı jıl arnağa şıqpauıñızdıñ sebebin nemen baylanıstırasız? Sol kezdegi basşılardıñ sizdi şaqıruğa batıldığı jetpedi me? Älde rejim sonday boldı ma?

Darhan Äbdik: Bilmeymin. Qoğamdağı jağday ol kezdegiden qattı özgerdi dep ayta almaymın. Jeke adamdarğa baylanıstı şığar. Şını kerek, däl siz aytqanday meni eşkim käsibi jurnalist dep moyındap ta jatqan joq. Bälkim menimen isteskisi kelmegen şığar. Mümkin adam retinde wnamağan şığarmın.

Maqpal Meyirbekqızı: Änşi, ärtister aptasına bes ret praym- taym uaqıtta bağdarlama jürgizip jatqanda siz wzaq jıl  efirge şığa almay jürdiñiz… İştey reniş bolğan şığar. Şınımdı aytsam, Siz üşin meniñ renjigim kelip twr.

Darhan Äbdik: Eger men  renjip jürsem, meni mwqatqısı, mwñaytqısı keletinder rahattanadı,  quanadı. Olardıñ bäribir mağan janı aşımaydı. Sondıqtan men eşteñege qaramastan jigerli, köñildi ömir süruge mindettimin.

Maqpal Meyirbekqızı: Jwmıssız jürgende nemen aynalıstıñız?

Darhan Äbdik: Aqşa tabatın ärtürli jwmıs istedim. Bala -şağanı asıru kerek qoy.

Maqpal Meyirbekqızı: Bir swhbatıñızda «…äleumettik mäselesi şeşilmegen jurnalistke jwmıstan şığu ölimmen teñ» depsiz.  Biraq sizdiñ jwmıssız jürseñiz de principiñizden aynımauğa jigeriñiz jetken siyaqtı…

Darhan Äbdik: Bizde qalada tuıp ösken qazaq tildi jurnalister joqtıñ qası. Köbi auıldan keledi. Auıldan kelgennen keyin äleumettik mäselesin şeşe almaydı. Resey men bizdiñ jurnalisterdiñ jalaqısın salıstırıp köriñiz. Jer men köktey. Äli künge deyin äriptesterimiz  äleumettik jağınan qorğansız. Qazaqtildi azamattar qalağa kelip,  päter alıp, qorıqpay jwmıs isteytin jağdayğa jetkenşe tığırıqqa tirele beredi. Tordan şıqpaydı degenniñ bir sebebi osı. Öte täueldi. Öytkeni bir jwmıstan ketse, ekinşi jwmıstı  tabu öte qiın. Öytkeni narıq tar.

Maqpal Meyirbekqızı: Mektepte oqıp jürgen kezimde eki mıñınşı jıldarı bolsa kerek,  otandıq telearnalarda eki -üş mıqtı jurnalist bolğan. Özderi jap- jas. Közderinde otı bar. Al türleri swstı, sözderi mir oğınday ötkir  edi.   Sol kezindegi jwqa deneli, jwpını kiimde jürgen jurnalisterdiñ büginde äleumettik jağdayı tolıq şeşilgen. Bireui bir mekemege basşı. Ekinşisi biznesmen. Marapattalıp, maqtalıp jür.  Biraq bwrınğıday tikeley efirde sayasi bağdarlamalar jürgizip jürgen joq.  Memleketten päter alıp, keudesine orden taqqan  jurnalisttiñ erkin boluı qiın siyaqtı…

Darhan Äbdik: Ol adamnıñ özine baylanıstı şığar. Kez- kelgen jağdayda äleumettik mäselelerdiñ şeşilui (päter, jalaqı)  kerisinşe adamğa erkindik beredi. Bizde mısalı men biletin memlekettik qızmettegi adamdardıñ köbin bastıqtarı qwl sekildi jwmsap otır. Öytkeni olardıñ eşqayda kete almaytının biledi. Qızmettik päterge, ipotekağa baylanğan. Jwmıssız qalamız dep qorqadı. Adamnıñ  şın mäninde täuelsiz boluı üşin jan-düniesi erkin boluı kerek. Bizdiñ wltımızdıñ ekonomikalıq deñgeyi äli künge deyin tömen. Bwl jerde jekelegen baylardı aytıp otırğan joqpın. Mäsele wlttıñ äl- auqatında. Örkenietti eldiñ damımağan elden ayırmaşılığı bireu- aq. Ol memlekettiñ wlılığı, qarulı küşteriniñ quatı, ötken tarihınıñ önegeli ekendiginde emes. Ol qarapayım azamattardıñ baquatılığı, haqı men qwqığında. Memlekettiñ damığan, damımağanı osımenen ölşenedi.

Tüsiniñiz,  biz adamdı emes qoğamdı sınauımız kerek. Adamdı sınau Abaydan qalğan dästür. Onıñ öleñderin oqısañ, barlığına qazaqtıñ özi kinäli sekildi. Adamdı sınau oñay.  Al qoğamdı sınau bwl küreske tüsu degen söz.

Maqpal Meyirbekqızı: Abay kimdi sınau kerek edi?

Darhan Äbdik: Abay qazaqtı emes, Reseydiñ otarlıq sayasatın sınauı kerek edi. Qazaqtardıñ qanday müşkil jağdayda ömir sürip jatqanı… Qazaqtıñ auıldarın özenniñ boyına qondırmağanı… Mahambetterdiñ köterilisi ne üşin bastaldı? Jayılımnıñ tarıluı… Şoqan, Ibıray Altınsarindar osı mäseleni sınap maqala jazdı. Otarlau sayasatı sol kezdegi qazaq halqınıñ öz mümkindigin tolıqqandı tanuğa kedergi boldı. Şektedi. Mäsele sonda. Sol siyaqtı qazir de jurnalisterdi emes, qoğamdı sınau kerek. Al qoğamdağı ahualğa kim jauap beredi? Ärine, bilik.

Maqpal Meyirbekqızı: Öziñiz  kimdi sınap jürsiz?

Darhan Äbdik: Qoğamnıñ, jüyeniñ kemşilikterin aytamın.  Jeke adamnıñ basına, onıñ näsiline, wltına tiispeymin.

Maqpal Meyirbekqızı: «Astana» arnasında sayasi tok- şou jürgizgen kezde lauazımdı qızmetkerlerdiñ tüsirilimge kelmeytinin aytıpsız. «…äsirese, atqaruşı biliktiñ adamdarı, Parlament deputattarı da habarğa keluge qaşqaqtaytın. Kelse de, «swraqtarımızdı aldın ala kelisip alayıq» deytinderi köp edi. Jalpı, bilikte jürgenderdiñ arasınan kelip, şındıqtı ayta alatındar az, ökinişke qaray. Bir jağınan olardı da tüsinuge boladı. Pendelik. Qızmet… Mümkin, şın mäninde «bası» ketetin şığar. Quğın-sürginge wşıraytın bolar. Onı naqtı ayta almaymın. Turasına köşsek, bizde bağdarlamağa qatısıp, aşıq pikirin bildirip, sın ayta alatın azamattar öte sirek».   «Parasat maydanına» memlekettik qızmetkerlerdi şaqırmauıñızdıñ sebebi osı ma?

Darhan Äbdik: Mağan olardı şaqıru qızıq emes. Men habarıma jaña spikerlerdi, jaña twlğalardı tabuğa tırısamın. Bastığınan rwqsat swramaytın, öziniñ pikirin täuelsiz ayta alatın azamattardı şaqıramın.

Maqpal Meyirbekqızı: Olar köp pe?

Darhan Äbdik: Tabuğa tırısıp jürmin.

Maqpal Meyirbekqızı: Eki apta bwrın ükimettiñ keñeytilgen otırısında Prezident Ükimet basşısınıñ   esebin estip bolğan soñ , oğan sıni pikir jetispeydi dep eskertu jasadı. Demek, memleket basşısı da  sıni pikir estigisi keledi. Solay ma?  

Darhan Äbdik: Bwl jerde mäsele «samokritikada» emes. Qoğamda täuelsiz instituttar qalıptasuı kerek. Mısalı sot jüyesi memleket basşısına täuelsiz boluı kerek. Öytkeni olar Preziden pen ükimetke bağınbay, täuelsiz şeşim qabıldauı kerek.  Sol sekildi bwqaralıq aqparat qwraldarı da täuelsiz boluı kerek. Bwl jerde ükimet öz- özin sınamauı kerek. Kerisinşe, qoğam ükimetti sınap, olardı qadağalap otıruı kerek. Mäsele sonda. Ükimettegiler özin- özi sınağannan müyiz şıqpaydı. Qoğamdı özgertu üşin sol ükimetti sınaytın institut boluı kerek. Onıñ atı BAQ.

Maqpal Meyirbekqızı: «Parasat maydanı» sayasi bağdarlama ma?

Darhan Äbdik: Joq, bwl sayasi bağdarlama emes. Bwl pikir almasu klubı.

Maqpal Meyirbekqızı: Sizge tolıq erkindik berilgen be?

Darhan Äbdik: «Iä» dep ayta alamın.

Maqpal Meyirbekqızı: «Äleumettik jelide otırmaymın» dep aytıp qaldıñız. Biraq jurnalisterge auaday qajet erkindik sol internette emes pe? Bağdarlamañız  erte me, keş pe, äyteuir jabıladı.  Sol kezde äleumettik jelige auısu oyıñızda joq pa? Meniñşe, «internet» deytin ülken resurs barda  talanttı jurnalister tasada jürmeui kerek siyaqtı…

Darhan Äbdik: Eñ alğaş ret ol jaqqa «Parasat maydanı» paraqşasımen tirkeldim. Onıñ özinde meniñ akkauntımdı aşıp bergen Erlan Qarinniñ özi. Endi üyrenip kele jatırmın. Barlığın tüsinip, igerip bolğan soñ äleumettik jelide de jwmıs istesem boladı. Tübinde qoğamdı azat etetin  erkin oylı, progressivti toptardı qalıptastıratın osı äleumettik jeli boladı. Qazir internette  otıratın jigittermen äñgimelesseñ olardıñ oyı äldeqayda erkin ekenin tüsinesiz.

Jalpı, Qazaqstandağı jurnalistikanıñ deñgeyin köteru üşin jağday jasau kerek. Bäseke boluı kerek. Jurnalister öziniñ käsibin jaqsı körip isteui kerek. Men jurnalistikağa kelgen jıldarı arnalardıñ ortasında bäseke bolatın edi. Bir oqiğanı KTK, «31», «Qazaqstan» qalay berdi dep qarap otıratın edik. Solardan kem tüspeuge tırısatınbız. Qazir bäseke azayğan siyaqtı. Basşılar jurnalisterdi öziniñ qızığuşılığın tudırmaytın tüsirilimderge jiberedi. Demek jurnalister öziniñ käsibine enjar qaraydı. Ötkir syujetter az jasaladı. Bwrınğıday  orta qalıptastırsaq bäseke payda bolatın edi. Al bäsekege bolğan soñ sapasız jurnalister ketip, olardıñ ornın talanttı, darındı, käsibi jurnalister basadı. Olar ösedi. Orta solay qalıptasadı ğoy. Basqa jolın körip twrğan joqpın. Ekinşi jağın aytatın bolsaq,telearnalardıñ öziniñ işindegi korrupciyanı qwrtu kerek. Tanıstıqpen, tuıstıqpen jwmısqa aludı toqtatu kerek.

Maqpal Meyirbekqızı: Bwrın Prezident äkimşiliginen bastap, Prem'er-ministrdiñ, mäjilistiñ baspasöz qızmetinde  istepsiz. Bwl jwmıstar wnamadı ma?

Darhan Äbdik: Wnağan joq.

Maqpal Meyirbekqızı: Nesi wnamadı?

Darhan Äbdik: Eki jılday isteppin. Eş jeri wnağan joq.

Maqpal Meyirbekqızı: Darhan ağa, tolığıraq jauap beriñizşi.

Darhan Äbdik: Jwmıs isteu principteri, jalaqısı wnağan joq. Kadr böliminiñ adamnıñ soñınan añdıp, timiskilep jüretini wnağan joq. Jwmıstıñ sapasına emes, jwmısqa neşede kelip, neşede ketetiniñizdi bağalaytını wnağan joq. Bastığıñnıñ aldında öziñniñ pikiriñdi aytpay qwlşılıq etip twru mindeti wnağan joq. Adamdardı birin -biri sıylamaytını wnağan joq. «YA naçal'nik, tı durak» degen tüsinikpen jwmıs isteytinderi wnağan joq.

Maqpal Meyirbekqızı: Prezidentpen osı künge deyin qanşama jurnalist kezdesti. Biraq halıqqa qatıstı ötkir swraqtar qoyılmaydı. Nege? Osı swraqtı Örken Kenjebekke arnağan edim. Ol kisi jauapsız qaldırdı.

Darhan Äbdik: Öz basım, Prezidentpen swhbattasıp körgen joqpın. Sol jurnalisterden swrau kerek şığar.

Maqpal Meyirbekqızı: Memleket basşısı birneşe jıl bwrın Nwrlan Qoyanbaevtıñ bağdarlamasına kelgenin bilesiz.  Eger «Parasat maydanına»  qatısuğa kelisimin berse, siz qanday taqırıp köteretin ediñiz? Qanday swraq qoyar ediñiz?

Darhan Äbdik: Bilmeymin, oylanıp körgen joqpın.

Maqpal Meyirbekqızı: Jauabıñız qızıq bolıp twr. Oylanıñızşı…

Darhan Äbdik: Men jospalağan qonaqtardıñ ayasında ol adam joq. Sondıqtan  ol kisimen qanday taqırıpta söylesetinimdi bilmeymin.

Maqpal Meyirbekqızı: Prezidentke qoyatın swrağıñız joq pa?

Darhan Äbdik: Joq. Mağan bäri tüsinikti.

Maqpal Meyirbekqızı: Rahmet!

arasha.kz