ALAŞORDA- TÄUELSİZ QAZAQSTANNIÑ ZAÑDI BASTAUI (HH- ĞASIRDIÑ BAS KEZİNDEGİ QAZAQ MEMLEKETTİGİNİÑ QWRILU TARIHI)
kerey.kz
Jwmat ÄNESWLI jazuşı, tarihşı
«Abay.kz» portalında jariyalanğan jurnalist B.Mürsälimniñ
«Jariyalanbağan avtonomiya» attı maqalası men ğılım doktorı
M.Qoygeldimen birge şığarğan «Alaş tuı astında» attı derekti fil'mi
biletin jwrtqa biraz qayşılıqtarğa tolı pikir tuındatqanday. Maqalanı
oqıp, derekti fil'mdi körgen jwrtqa «Jer astınan jik şıqtı, eki qwlağı
tik şıqtı» degendey eki wştı oy saladı.
Bizdiñ tarihşılarımız äli künge deyin Tarih ğılımı salasında Keñestik
ideologiya salıp bergen «jalğız ayaq» jolmen kele jatqan tärizdi. Tayauda
«Abay.kz» portalında Swltan han Aqqwlınıñ atalmış fil'm turalı
maqalası jariyalanğan eken, men Swltanhannıñ pikirine qosılamın. Jäne
soğan oray özimniñ HH -ğasırdıñ bas kezindegi Alaş qozğalısınıñ, Alaş
partiyasınıñ, Alaş orda ükimetiniñ atqarğan tarihi röli turalı tolıq ayta
ketkendi jön kördim.
«TARIH» degenimiz belgili bir damu üderisteriniñ zañdılıqtarına bağınatın
process. Damu processteriniñ arasın üzip tastap, jaña tarih jaza almaysıñ.
Öytkeni, jazıp, ne körsetkeli otırğan kezeñdi sonau ötken ğasırda bolğan
tarihi oqiğalardıñ damu procesine logikalı türde jalğastıru mindeti
twradı. Ğılım doktorı M.Qoygeldi mırza men jurnalist B.Mürsälim
«Alaş tuı astında» derekti fil'minde bügingi Täuelsiz memleketimiz ben
ötken ğasırdağı Alaş qozğalısı men aradağı logikalıq baylanıstı üzip
tastağan eken.
Federativti Resey de öz tarihın qayta jazıp jatır. Olarda tipti «Rus'
kn'yazderi Batıydan jeñilmegen, Altın ordağa bağınbağan» degende
tarihşılar şığıp jatır. Olar ne dese, o desin, biraq, tarihı beride ğana
jazıla bastağan qazaq, tura joldan taymauımız qajet aq.
Keñes ökimeti ornağannan keyin, bwrınğı Resey tarihına, «reviziya» jasap,
Kommunistik ideologiya negizinde «Keñester Odağı tarihın» qayta jazıp
şıqqan. Bwl tarihtıñ aytuı boyınşa «Patşalıq imperiyanı qwlatqan
bol'şevikter». Sol tarihta «bol'şeviter partiyası RSDRP turalı köp
aytıladı. Ras, HH- ğasırdıñ basında bol'şevikterdiñ Reseydiñ qalıñ
öndiris orındarında ökilderi boldı. Birinşi Düniejüzilik soğıs kezinde
armiya qatarında da bol'şevikterden nasihatşılar bolğan.
Sol kezde Resey imperiyasında ekonomikalıq jäne sayasi dağdarıs öz
biigine jetti. Sonı tiimdi paydalağan Kadetter partiyası Resey imperatorı
Nikolay II-niñ taqtan bas tartuına mäjbürledi. YAğni, Keñes twsında
jazılğanday patşanı taqtan qwlatqan bol'şevikter emes, Kadetter edi.
Sonday aq, QISQI SARAYDI Uaqıtşa ükimetten tartıp alğanda
bol'şevikter emes, Eserler partiyası men men'şevikter partiyası edi.
Keyin bol'şevikter partiyasınıñ kösemi eserler, men'şevikter
arasındağı alauızdıqtı jaqsı paydalanıp, Resey imperiyası
territoriyasında Keñester Odağın qwrudı qolğa aldı.
Bol'şevikter bilikterin nığaytqannan keyin, Resey tarihın «KEÑESTER
Odağı tarihı» degen atpen qayta jazıp şıqtı.
40-jıldarğa deyin bizde özimizdiñ töl ğılımi tarihşılarımız bolğan
joq. (Alaş qayratkerleriniñ işinde qazaqtıñ üzik wzik tarihın, şejirelerin
jazğandar boldı) Qırqınşı jıldardan keyin, instituttarda Tarih
ğılımınıñ mamandarı dayındala bastadı. Sonıñ eätijesinde 1957-jılı
«Qazaqstan tarihı» attı üş tomdıq akademiyalıq tarih şıqtı. Sodan keyin
mektepterge arnalğan tarih oqulıqtarı osı akademiyalıq üş tomdıq
negizinde jazıldı.
Mwnı qadalıp aytıp otırğan sebebim, bizdiñ bügingi tarih ğılımı
salasındağı mamandarımız sol Keñes ideologiyası salıp ketken «tar
joldan» şığuğa äli mümkindigi bolmay jatır. Ol erkindik bolu üşin
memleket tarapınan ğalım tarihşılarğa erkindik berilui qajet. Al, ol
«erkindik» tarih ğalımdarında joq.
Ğılım doktorı M.Qoygeldi men jurnalist B.Mürsälimniñ memleketimizdiñ
Täuelsizdigin 1991-jıldan bastauı sodan bolar dep oylaymın.
Keñester Odağı tarihınan ülgi alıp jürgenderge mınaday mısal keltire
keteyin.
Bol'şevikter özderiniñ tarihın 1917-jılı Qısqı Saraydı aluınan emes,
özderiniñ töl partiyası RSDRP nıñ XIX- ğasırdıñ ayaq kezine qaray qalvy
qwrılğanınan, sayasi qızmetteriniñ Reseyde qalay jwmıs istegeninen
bastaydı. YAğni, kommunister Tarih jazuda onıñ damu procesterine mañız
berip,, yağni, patşalıq imperiyanı qwlatıp, «halıqtı teñdikke jetkizgen
Keñester Odağın qwruğa marksizm leninizm ideologiyası arqılı qol
jetkizildi» degen «teoriyanı däleldegen».
Ärine, bwl qazir o dwniege ketken qoğam, adam sanasınan öşirilgen
ideologiya. Degenmen, bizdiñ elimizde sol ideologiyanıñ salqını bar.
Salqını bolmasa, «Täuelsiz Qazaq Memleketi 1991-jıldan bwrın
bolmağan» demes edik.
Äñgime, jurnalist B.Müsilimniñ «Qazaq avtonomiyası jariyalanbağan» attı
maqalasınan tuındap otır.
Kez kelgen eldiñ tarihınıñ alğı şarttarı boladı. Aytpağımız, «Alaş»
partiyası men «Alaş orda» ükimeti taqır jerde jariyalanğan joq.
Osıdan eki jıl bwrın, («Alaş avtonomiyası jariyalanbağan» degen
B.Mürsälimniñ maqalasınan bwrın qazaq portaldarında, «Prezident jäne
halıq» gazetinde) jariyalanğan meniñ «Alaş tuın kötergender» attı kölemdi
zertteu maqalamdı «Alaş qozğalısı men «Alaş orda» ükimetiniñ
jariyalanuına deyingi aralıqta ON JILDIQ Alaş qozğalısınñ tarihı
jatqanın aytıp edim.
1905- jılğı Reseydegi aqpan qantögisinen keyin, qazaq ziyalıları birigip,
Alaş qozğalısın bastağan bolatın. Ol qozğalıs sol jılğı «Qarqaralı
peticiyasınan» bastaladı. Patşanıñ atına, İşki ister ministrine, ölkelik
guberniya bastığınıñ atına joldanğan peticiyalarğa Qarqaralı, Semey
bazarlarına kelgen otız mıñnan astam adamnıñ qoldarı qoyılğan edi.
Bwl degeniñiz ülken deñgeydegi Alaş qozğalısınıñ bastauı boldı. Bwl
Resey İşki ister ministri Stolıpinniñ reforma jürgizip, qara
şekpendilerdi, orıs kazaktarı men şaruaların qazaqtıñ eñ şwraylı
jerlerine ornalastırıp, twrğılıqtı halıqtı jartılay şöleyt jerlerge
ığıstıra bastağan kez bolatın. Alaş qayratkerleri sol atalğan Peticiyada
orıs şaruaların qazaq jerine qonıstandırudı toqtatudı talap etken . Sol
siyaqtı qazaq eli üşin eñ mañızdı mäselelerdiñ biri qazaq balaları üşin
mektepter aşu, sot isin jönge qoyu, jer mäselesimen aynalısatın zemstvo
aşu, meşitterdi qazaq müftiine qaratu tärizdi talaptardı qoydı.
Osı uaqıttan bastap, peticiyanı «jazdı, wyımdastırdı» degen
qayratkerlerdiñ artına jandarmeriya tıñşıların salıp qoydı. Sonıñ
saldarınan 1907-jılı Ahmet Baytwrsınwlı men Jaqıp Aqpaev türmege
qamaldı. Odan keyin A.Baytwrsınov 1909- jılı wltşıldıq sözderi üşin
türmege tağı jabılıp, mektep direktorı qızmetinen bosatıldı.
Sayasi quğınnan közi aşılmağan Alaş qozğalısınıñ belsendi qayratkeri,
aqın Mirjaqıp Dulatov ta türmege qamaldı. Vıborg jiınınan keyin
Samarada aydauda jürgen Älihan Bökeyhanovta tağı qatañ baqılauğa
alındı.
1905-jıldan 1913-jılğa deyingi aralıqta közi aşıq köptegen Alaş
qayratkerleri qazaqtıñ közin aşu, sauattandıru mäselesin şındap qolğa
aldı. 1909- Mirjaqıp Dulatovtıñ «Oyan, qazaq!» attı kitabı, sol jılı
Ahmet Baytwrsınovtıñ «Mısaldar» attı kitabı Qazan baspasınan şığıp,
qazaq jwortınıñ sanasın kädimgidey jañğırttı. A. Baytwrsınovtıñ odan
keyin baspadan şıqqan "Qazaq älipbii" jalpı halıqtı sauattandırudıñ
bası ğana emes, Qazaq Til ğılımınıñ bastauı boldı. El arasında Ahañnıñ
Töte älippesin oqıtatın molda, mwğalımder payda bolıp, sauattanğan
adamdardıñ sanı edäuir östi. Alaştıñ sol kezdegi jas qayratkerleri
Mwhtar Äuezov, Beyimbet Maylin, Jüsipbek Aymauıtov t.b. alaştıq
qayratkerler osı Ahañnıñ «Älipbiimen» köz aşıp, «Qazaq» gazetiniñ
demimen ruhtanğandar. Tipti Keñes ökimetine qızmet etken basşılar Säken
Seyfullinge, Twrar Rısqwlovqa, Älibi Jangeldinge, jazuşı Säbit
Mwqanovqa Ahañnıñ «Älipbii» men şığarmaları, ol redaktorı bolğan
«Qazaq» gazetiniñ közqarastarı men ömirlik wstanımdarına äseri boldı»
desek, artıq emes.
1913-jıldan bastap, qazaq eli arasına keñ taray bastağan «Qazaq» gazetiniñ
jäne odan bwrın şıqqan «Ayqap» jurnalınıñ wlttıq ruhtıñ qalıptasuı
men nığayuına zor üles qasqanına eşkim dau ayta almas.
1913-jıldan 1919-jılğa deyin üzbey şığıp twrğan «Qazaq» gazetiniñ qazaq
mäselesi turalı jazbağan taqırıbı qalğan joq.
Jeke El boludı añsağan, armandağan sol kezdegi qazaqtıñ ziyalı
qayratkerleri osı "Qazaq" gazeti arqılı wlttıñ wyısuına, ruhınıñ
köteriluine demeu boldı.
1916-1917-jıldardağı bükil Reseydi, jartı älemdi qamtığan alasapıranda
qazaqtıñ közi aşıq azamattarı, ziyalıları osı "Qazaq" gazetiniñ mañında
toptastı. Al, odan säl bwrınıraq, «Ayqap» jurnalınıñ bas redaktorı
Mwhamedjan Seralin «qazaq partiyasın qwru» turalı wsınıs jasağan
bolatın. Biraq, bwl wsınıs qoldauşılar az bolğandıqtan ba, kezinde jüzege
aspay qaldı.
Qalayda, Reseydegi 1917-jılğı Aqpan revolyuciyası Qazaq jerinde «Alaş»
partiyasınıñ qwrıluına jäne «Alaş orda» ükimetiniñ jariyalanuına jol
aştı.
1917-jılı 21-26- şildede qazaq eliniñ köpten kütken birinşi
Jalpıhalıqtıq siezi boldı. Oğan Oral, Semey, Torğay, Aqmola, Jetisu,
Sırdariya, Ferğana oblıstarı men Bökey ordasınan ökilder qatısqan edi.
Siezde «Alaş» partiyasınıñ bağdarlamasın jazu, Qazaq qırğız
avtonomiyasın qwru tralı mäseleler qaralıp, şeşimder qabıldanğan edi.
Soğan oray Alaş ukimetiniñ joğarıda atalğan oblıstarına basşılıq
jasaytın ökilderi saylandı.
«Alaş» partiyasınıñ bağdarlaması keyinirek jazılıp, «Qazaq» gazetiniñ
qaraşa ayındağı nömirinde jariyalanğan bolatın.
Reseydegi Uaqıtşa ükimet pen bol'şevikter arasındağı küresterdiñ
kürdelenip, şielenisip ketuine baylanıstı 1917-jılı 5-13-jeltoqsanda
Orınborda Ekinşi jalpı qazaq siezi şaqırıldı.
Osı siezde «Alaş ükimeti» qwrılıp, ol Qazaq qırğız ükimeti dep te atalğan.
Siezde Qazaq qırğız avtonomiyasınıñ halıqtıq demokratiyalıq wstanımı
bolatının, eldiiñ äleumettik jağdayın qamtamasız etudi maqsat etetine
jiında maqwldanğan Konsituciyalıq jobada atap körsetilgen.
Siezde är oblısta atqaruşı jüyeler qwrılıp, miliciya jäne halıqtıq
äsker qwru turalı wsınıs jasalıp, ol ister bağıtında keyin birşama
jwmıstar atqarılğan. Ükimet törağası bolıp, köp dauıspen Älihan
Bökeyhanov saylanğan.
Bir sözben aytqanda 1917-jılı ötken Jalpı halıqtıq eki siezde
qabıldanğan ŞEŞİMDER 1905-jılı bastalğan Alaş qozğalısınıñ Qazaq
memleketi boludı maqsat twtıp, wzaq uaqıt boyı taban tirep jwrgizgen
kwresteriniñ NÄTIJESİ edi.
Al, sonda otarlauşı Resey patşalığına qarsı on eki jılğa sozılğan Alaş
qozğalısı men sonıñ nätijesinde 1917-jılı qwrılğan ALAŞ partiyası
men ALAŞ ORDA ükimetiniñ qwrılu tarihın TARIHTAN alıp tastap, wmıtıp,
Täuelsiz «Qazaqstan tarihı 1991- jıldan bastaldı» dep aytu, ne jazu
mwmkin be?! Meniñşe, qisınğa kelmeytin tüyin.
Soğan baylanıstı, tübinde Resey patşalığınan bölinip, Täuelsiz memleket
qwrudı añsağan Alaş qayratkerleri wzaq jıldar işinde öz qozğalıs,
küresterin josparlı twrde jüzege asırıp otırdı.
Mäselen, memleket bolu üşin, halıqtı jappay sauattandıru kerek ekenin,
sol üşin qazaqqa öziniñ töl ÄLİPBIİ kerek ekenin wğıp, Ahmet Baytwrsınov
arap alfabiti negizinde barlığı 28 ğana ğaripten twratın Qazaq älipbiin
oylap şığardı. Osınıñ nätijesinde Töte älipbidi oñay igergen qazaqtıñ
sanı 1917-jılı edäuir edi.
Ekinşiden, A.Baytwrsınov üş salalı Qazaq grammatikası ğılımdarınıñ
negizin qaladı,
Üşişiden, «Ädebiet teoriyasınıñ» negizin saldı.
Törtinşiden, Alaştıñ asa körnekti qayratkerleri M.Dulatov, Ä.Bökeyhanov,
M.Tınışpaev mektepke qajetti basqa pänderdi jazıp, şığardı.
Besinşiden, qazaq auız ädebieti ökilderiniñ şığarmaları jinaqtala
bastap, qazaq Jazba ädebietiniñ (M.Äuezov, B.Maylin, J.Aymauıtov jäne
t.b.) negizi qalandı.
Altınşıdan, qazaqtıñ dästürli önerin jarıqqa şığaruğa Alaş
qayratkerleri köp küş qayrat jwmsadı. Teatrlıq qoyılımdar (Semeyde)
qoyılıp, än küylerdiñ notaları tüsirile bastadı.
Halıqtıñ wlttıq mädeniet deñgeyi memlekttiktiñ negizgi diñgegi bolatının
Alaş qayratkerleri jaqsı sezindi.
Atalğan mäseleler men körsetkişter sol kezdiñ özinde basqa Türki elderiniñ
arasında Qazaq Eliniñ bedelin birşama biikke köterip edi. Sol kezde Orta
Aziya halıqtarınıñ işinde töl Töte Älipbi tek qazaq jwrtında ğana bolıp
edi.
Ayta bersek, Memlekettiñ Özegin qwraytın basqa negizgi köp dünielerdi de
Alaş qayratkerleri sol alasapıran tuğan jıldarğa deyin maqsattı türde
jüzege asırıp edi.
Sonda deyim au, tap bügin, «jarıq düniege jaña kelgendey bolıp», «Täuelsiz
Qazaq memleketi 1991-jılı qwrılğan» dep, jas wrpaqqa wğındırsaq, biz kim
bolamız!?
HH- ğasırdıñ bas kezinde Alaş qozğalısına bar ömirin, sarp etip, qazaqtıñ
keleşek memlekettigi üşin küresken Alaş qayratkerleriniñ atqarğan WLI
isterin «köleñkede» qaldırıp, bügingi künimizdi ğana aytsaq, , biz Kim
bolamız!?
Al, osı küni aytılıp, jazılıp jürgen «Alaş ükimeti jariyalanğan joq»
degen dauğa keletin bolsaq, onıñ eki jaqtı qırı bar.
Birinşiden, Aqpan revolyuciyasınan keyin, bilik basına kelgen Reseydiñ
Uaqıtşa ükimeti bol'şeviktermen, menşeviktermen, eserlermen alısıp
jürgende baytaq Qazaq jerine bilik jürgizuge mümkindigi bolğan joq.
1017-1919-jıldar işinde qazaq jerinde äldeneşe ret bilik auıstı.
Biri kelip, biri ketip jattı. Sonday aq, Kolçak qwrğan «Sibir ükimeti de» qazaq
jerine naqtı bilik jürgize alğan jaq.
1917- şilde ayında bolğan Birinşi jalpı qazaq siezinen keyin, Alaş
partiyasınıñ, «Alaş ükimetini» qwrılğanınan habardar el Alaş
qayratkerleriniñ auzına qaradı. Solardıñ wstanımın qoldadı.
Bir sözben aytqanda 1919-jılı bol'şevikter Kolçaktı birjola Qıtayğa
qaray ığıstırıp, jeñgennen keyin ğana bwrınğı Resey imperiyasınıñ
Astarhannan sonau Şığıs Altayğa deyn sozılğan bos, iesiz qalğan keñ
keñistikke (prostranstvoğa) nazar audara bastadı.
Äñgime özegi HH- ğasırdıñ 1917-1920- jıldarında qazaq topırağındağı
tarihi oqiğalar turalı bolğasın, 1917- jıldıñ ayağında qwrılıp, 1918-
jıldıñ bas kezinde bol'şevikterdiñ qolımen joyılğan Türkistan (Qoqan)
avtonomiyası bar bolğanı eki ay şamasında ömir sürdi. Onıñ alğaşqı
prem'eri M.Tınışpaev, keyin az uaqıt M.Şoqay bolğan. Türkistan (Qoqan)
avtonomiyasın joyğannan keyin ile şala bol'şevikter Täşkende Türkistan
Keñestik Socialistik avtonomiyalıq respublikasın jariyalağanın aytpay
ketuge bolmaydı. Bwl avtonomiya qazirgi Qazaqstannıñ oñtüstigin, Jetisu men
Sırdariya, qazirgi Özbekstannıñ territoriyasın qamtığan. 1918-jılı säuir
ayında qwrılğan TASSR 1924-jılğa deyin, yağni jaña Qırğız (qazaq)
avtonomiyası qwrılğanğa deyin ömir sürgen.
Jetisuda TASSR nıñ qwrıluına 1917-1918- oñtüstikte, yağni, Vernıy
(Almatı) men Täşken jerinde bol'şevikter üstemdik alıp, osı aymaqtarda
ıqpalı öte küşti bolğanınan dep bağalağan jön. Ekinşiden, «Teñdik
äperemiz, jer bölip beremiz» degen socialdıq ügit nasihatqa sengen
qazaqtar da köp boldı. Olardıñ qatarında el arasında bedelderi zor
qazaqtıñ oqığan ziyalıları da birşama edi.
Oñtüstikte bol'şevikter Türkistan Sovettik Socialistik avtonomiyalı
respublikasın qwrğan kezde (30-säuir) bolşevikterdiñ negizgi kwşi Aqtöbe.
Torğay, Qostanay, Aqmola aymaqtarında Kolçak armiyasımen keskilesken
şayqastar jürgizip jatqan. 1919- jılı bol'şevikter batıstağı küşterin
Kolçakqa qarsı tögip, aqırı olardıñ bir bölegin Qıtayğa, ekinşi bölegin
Vladivostokqa deyin quıp, bıt şıtın şığarğannan keyin, tınıs alğan
Kreml' basşılığı Altaydan Astarhannan äri sozılıp jatqan, Qazaq jerine
bilik ornatudı oylastıra bastadı. Batıstağı, oñtüstiktegi, Şığıstağı
jauların jeñip, Resey imperiyasınan qalğan älemdegi eñ ülken
territoriyanıñ biligine kelgen bol'şevikter, endi İşki sayasattı jolğa
qoyuğa şındap kiristi. Bol'şevikter kösemi V.Lenin «Wlt isteri»
komissiyasınıñ törağası etip. V.Stalindi tağayındağan edi.
Osınday jağdayda V.Lenin I.Stalinge Qazaq jerinde memlekettik basqaru
jwyesin, tetigin qalıpqa keltirudi tapsırğan. V.Stalin Qazaq qırğız
mäselesi qozğalğanda äueli Älibi Jangeldindi eske alğanı sözsiz edi.
Onımen V,Stalin 1916-jıldan beri tanıs edi. 1917-jılı Stalin
Ä.Jangeldinge Torğay ölkesindegi köterilisşilerge qaru jaraq jetkizudi öz
qolımen tapsırğan.
1919-jılı naurız ayınıñ bas kezinde I. Stalin Torğayda jürgen
Ä.Jangeldinmen telegraf arqılı habarlasıp, Qazaq avtonomiyası
jönindegi mäselelerdi şeşuge Mäskeuge keluge bwyırdı. Sonday aq,
Jangeldinge Alaş partiyasınan bilikti kisilerdi ertip keludi qatañ
tapsırğan. Öytkeni, I.Stalin Keñes ökimetimen kelissöz jürgizu üşin el
arasında bedeli bar bir aq partiyanıñ bar ekeninen habardar edi. Sondıqtan
Kreml'de bolatın avtonomiya turalı kelissözde Stalinniñ Alaş
partiyasınan ökilder boluın talap etuiniñ osınday sayasi ASTARI bar edi.
Sonımen Kreml'de bolatın kelissözge Ä.Jangeldin, A.Baytwrsınov
bastağan on bir ökil jolğa şıqqan edi. Bwl 1919- jıldıñ 19-naurız edi.
Ä.Jangeldin men A.Baytwrsınov avtonomiya mäselesi boyınşa V.Leninniñ,
I.Stalinniñ jeke qabıldauında bolğan. Sodan säl uaqıt ötkennen keyin,
Ahmet Baytwrsınovtıñ sayasi talabı boyınşa 4- säuirde Keñes ükimetiniñ
basşıları qol qoyğan «Alaş orda qayratkerlerine «Keşirim jasau» turalı
Qaulısı jariyalandı. Odan keyin avtonomiya turalı üş ayğa sozılğan
keñesterde jolığıp jürgen. A.Baytwrsınov qazaq jerine qarastı
territoriyalar men oğan qarastı oblıstar jöninde bayandama, odan keyin,
jergilikti basqaru jüyesin demokratiyağa säykes qwru, mektepter aşu jöninde
de bayanadama jasağan. Bol'şevikter qazaq eliniñ alıp territoryanı alıp
jatqanınan bwrında habardar edi. Sonday aq, olardıñ qolında patşalıq
imperiya twsında (1730-jıldan beri üzdiksiz kartağa tüsirilip kele jatqan
Qazaq jeiniñ şekaraları körsetilgen geografiyalıq kartada bar edi)
Bol'şevikterge tek Qazaq qırğız avtonomiyasına tietin şekaranı naqtı
bekitu men ükimet müşelerin tağayındau qajet edi. Aldağı qwrılatın
avtonomiyağa tiesili territoriya jöninde üş ay dau bolıp, Ä.Jangeldin men
A.Baytwrsınov şilde ayınıñ ayağında elge oraldı. I.Stalin
A.Baytwrsınovqa Qazaq jeriniñ territoriyası turalı äli alda taldau
bolatının eskertip, avtonomiya qwrılımı turalı jospar, aymaqtardağı
oblıs ortalıqtarın ayqındau, halıqtıñ sanın mölşermen anıqtau,
mektep jäne bilim beru jüyelerin jikteu tapsırılğan edi.
Osı jerde, naqtı derek közi retinde tarihşı, akademik Keñes Nürpeyistiñ
jazbasın mısalğa keltirsem, ol öziniñ maqalasında « 1920- jılı şilde
küni V.Lenin «Qırğız (qazaq. Avtor) Ölkesin basqaratın revolyuciyalıq
komitettiñ Uaqıtşa Erejesine qol qoydı. Kazrevkomnıñ müşeligine
alğaşında A.Baytwrsınov, S.Meñdeşov, S.Pestkovskiy (törağa) engizilip,
keyin onıñ qwramına B.Qarataev, M.Twnğanşin, B.Qaraldin, T.Sedelnikov,
T.Älibekov endi» delingen. Akademik K.Nwrpeyis sonday aq osı maqalasında
Aömet Baytwrsınovtıñ «Qazaq ASSR Eñbekşiler prvolarınıñ
Deklaraciyasın dayındauğa ülken üles qostı» dep basa körsetken. Sonıñ
nätijesinde 1920-jılı V.Lenin «Qazaq ASSR i avtonomiyası ükimetin qwru
turalı Qaulığa qol qoyğan.
Äuelgi Qırğız (qazaq) avtonomiyasınıñ alğaşqı qwrılımında Qostanay
oblısı men Orınbor Reseyge qaratılğan edi. Oğan Ahmet Baytwrsınov
qarsılıq bildirip, V.Leninge hat jazıp,däleldegennen keyin, Orınbor men
Qostanay Qazaq avtonomiyasına qaytarılğan. Biraq, 1925- jılı Keñes
ükimetinıñ basşılığına I.Stalin kelgennen keyin, Qazaq avtonomiyasınıñ
atın özgertu men territoriyası turalı mäsele qayta qaralıp, Orınbordı
RSFSR ğa bağınıştı qıldı.
Söz soñında bügingi Täuelsiz Qazaqstan republikası 1917-jıldan bastap,
memleket bolıp qwrıludıñ mına tömendegidey bastapqı qwrılımdarın
basınan ötkergen edi:
1) 1917-jılı. Aoaşorda ükimeti (ordası Semey)
2) 1918-jılı. Türkistan Sovettik Socialistik respublikası (ortalığı
Täşken, qaramağına Jetisu Sırdariya oblıstarı engen)
3) 1920-jılı. Qırğız (qazaq) avtonomiyalıq respublikası (ortalığı
Orınbor)
4) 1925- jılı.Qazaq avtonomiyalıq respublikası (ortalığı Qızılorda)
5) 1936-jılı. Qazaq Sovettik Socialistik respublikası («avtonomiya» atı
alınıp tastalıp, basqalardıñ işindegi eñ iri territoriyalı respublika
boldı)
Atalmış ükimetter men avtonomiyalar RSFSR federaciyasınıñ
qaramağında boldı. Solay desek te, osı tarihi damu ürdisteri bwgingi
Qazaqstan respublikasın Täuelsizdikke qolın jetkizdi
Şekara jerlerinde är kezde özgerister bolğanımen bügingi küni Qazaq Eli,
Qazaqstan memleketi negizgi şekaraların saqtap qalğanı wlt üşin ülken
maqtanış ekenin basa ayta ketu kerek.»Täuelsizdik» degen wğım büginde biz
üşin abstrakciyalıq wğım siyaqtı bolıp ketti.
Al, HH-ğasırdağı ALAŞ TARIHI bügingi Täuelsiz Qazaqstan tarihınıñ zañdı
jalğası bolıp qala bermek.
Memleket boluımızdı maqsat twtqan, sol wşin jandarın ayamay küresken
Alaş jolı, Alaş qozğalısı, Alaş partiyası men Alaş orda tarihı qoğam
keleşegi üşin, wrpaq keleşegi üşin ärqaşan mañızdı bolmaq. HH- ğasırdıñ
basında qazaqtıñ basınan ötken, bolğan Wlı tarihi oqiğalardı attap
ketpeytinimiz, wmıtpasımız haq!
Jwmat ÄNESWLI, jazuşı, tarihşı
Pikir qaldıru