ÜRKİN
kerey.kz
Söz bası. Qarttardı añsau
Köziniñ qwyrığında äjim külip,
Sayratqan qızıl tildi babın bilip.
Jinalıp keşkiğwrım töbeşikke,
Qariyalar qılatın äzildi ilik.
Asa zilsiz… tek quıp, «alalağan»
Bolmasa da kinamsız dara babañ.
Ebin tauıp qwrdasın eñbektetse,
Qıbı qanıp saqalın salağan.
Wrpaq üşin qaraket qam bağarı,
Oğan uayım jañbırdıñ tambağanı.
Küreñ şaydı soraptap söz qozğasa,
Kökiregiñniñ közine şam janadı.
Azamattı ardaqtar arıs atın,
Qariyalar – «qara orman», toğıs aqıl.
Qalt-qwlt etip süyenip asasına,
Jiın-toyda şwrqırap tabısatın.
Bwrınğınıñ qarttarı-ay sırma şapan,
Sañı ausa sayaqsıp qırğa tartar.
Basında taqiyası, twmağı joq
Büginginiñ şaldarı qırma saqal.
Samayınan suırtpaq qılau wrlap,
Sayqal zaman twmanıt, twmau wrğan.
Keregeniñ basında «küni ötken»,
Aynalıp ketpeymin be, twmağıñnan?
Otqa qaqtap, däuirdiñ jeli sürlep
Tülki twmaq äkeler teri siñgen.
Otağadan qalğan sol, jalğız belgi
Kuäsindey jiırma bes seri tünder.
Twmaqtı kütip kidi twmarınday,
Jastıqtıñ basılmağan qwmarınday.
Sol twmaq qayda barsa birge jürdi,
Ömir joldas, sıralğı sıñarınday.
Şal da qaytqan. Kezi edi «jılı» ötken…
Astanağa wl ketken, qızı ketken.
Kenje wlınıñ qolında kempir qaldı,
Ajal tilep alladan küyi ketken.
Kärilik alğan janın emin meñdep,
Keyuana otır sanansın ölim keulep.
«Eskiliktiñ közi» dep kögereñdep,
Twmaqtı alıp laqtırdı kelin kerdeñ –
Tusırağan at qısır, jelin keude.
Köbik auız kelini qoñdı müsin,
Özine jön, özinşe oñdı isi.
Köz kilegey…bas qaltaq.Eñbekteydi
Kempiriñ jinap alıp soñğı küşin.
Twmaqtı ap keudesine qısa berdi,
Nala tolıp köñilge qwsa keldi.
Auzı añqiıp… janarı şınılanıp,
Şıbın jan tändi tastap wşa berdi.
Beynet sormen jüredi jarısıp baq,
(Qwntsız qwlaq aqıldı qalıs wqpaq).
Twmaqtı jibermedi tas qıp wstap,
Taramıs käri sausaq qarısıp qap.
Kelini bolğan isti sezbegen-di,
(Qwmarlıqtıñ älemin kezbegen kim?)
Sırtta tosıp twr edi aşınası,
Jer soqtırıp ketudi közdegen-di.
Keudesi astam aqılı tapşılau-dı,
«Taptım-au» dep «erkekti jaqsılau bir…»
Toğız jılda pwşpağı qanamağan,
Kenje kelin oylağan «baq sınaudı».
Qiındıqta jarına aqıl qosqan,
Baq bop ta äyel qonadı baqır basqa.
Sor bop ta äyel qonadı altın basqa,
Jazılmağan bwl jaylı jatır dastan.
Jäudir közge jımısqı saytan twnğan,
Swlulıq pen Jauızdıq jatırlasqan.
Bolsa alğanıñ qatınnıñ şarqayası,
Jığılğanda bolmaydı jar sayası.
Qızıl bette wyat joq, ar tayası
Aytar äniñ boldı, zar payası.
Ğamkün köñil, pwşayman qapalıqta
Qaraqşıday qwr bosqa qalqayasıñ.
…Qaramay aldı-artına kelin ketti,
Öziniñ payımınşa teñi tekti.
Ölip jatqan kempirdi körşi körip,
Söz tasır ösekşini emindi etti.
Kesirlikke keleñsiz peri külgen,
Ne kütesiñ, tiri jan öli dilden?
Jahandanıp wrpağı, jalpılanıp
Doñğalağı däuirdiñ keri jürgen.
Tülki twmaq
Jas jüregin jüretin tilip uayım,
Körgen küniñ qiyamet, ümit qayım.
Tülki twmaq iesi, atı – Toqtar
Oqırmanğa aytayıq. Jigit jayın.
«Qwday berse, kötersem wrpaq tağı?..»
Jalbarınıp swraytın, mwrsat talıp.
Säbii toqtamağan ana bayğws,
Bala tiler «moynına bwrşaq tağıp».
Twsa dağı uaqıttıñ desi meñdep,
Berekeli otbası nesibe engen.
Irımdap qoyğan atı Toqtar-twğın,
Bwl tuğan soñ wl men qız ösip-öngen.
Soñına erdi, qarındas-inileri
Äke – şañıraq darağı, diñi me edi?
Qwladı erte…auırtpalıq basıp ezgen,
Tağdırına twmsayı tüñiledi.
«On altınşı jıl» kelgen atışulı,
Eliñ jik-jik, özara atısulı.
Mıltıq emes, soğısqa kürek wstap
Äkesine jazıptı qatısudı.
Qwjattar qat-qat bolıp tigilipti,
(Wlıqtıñ bir barmağı bügilip twr?)
Wrt maylağan paramen Bolıs, «pesir»
Köz qısısıp özara tilin wqtı.
Jalğandıqtan köñili tüñilip kil,
Jalğızdığı sol kezde bilinipti.
Tübirtekke uaqıtı kem jazılıp,
«Jaramdı» dep «spesikke» ilinipti.
Solay Äke köginen qwlaptı arman,
Asıl jar, bala-şağa jılap qalğan.
Üşinşi müşelinde attandı elden,
Jarlı zarın tıñdaytın qwlaq bar ma?
Er joq bolsa ıqtırar Eziñ kimdi?
Sabır menen jigitke tözim qwndı.
Kökiregine ayıqpas dert jamağan,
Elge kelip Äkesi közin jwmdı.
Kirpik şılap jerledi jamağayın,
Alasapıran şaq tudı ala ğayım.
Şañıraqqa bas boldı on üşinde,
Jas janına beynet pen jamap uayım.
Kommunaldıq tüysikti sana egilgen,
Jasandı adam täy bastı «jaña ömirge».
Dünie – aq pen qızıl, bay men kedey
-Attı!-dedi, -Oktyabr' tañı öñirge.
Mal-müliktiñ kezi edi «ortağa» ötken,
«Qızılsız» «aqsız» qalıp añqa kepken.
«Moyınserik» qwrılıp, «batıraq»bop
Kedeyiñ jalğız malın ortaq etken.
Tört tülikti dep sanar baq tizgini,
Malın baqsa qazağıñ taptı izgilik.
«Orta şaruanı» omalttı osı twsta,
«Kämpeskege»bar malın jatqızdırıp.
Lenin ölip…soñıra «mwrttı» keldi,
Ädeyi is, «näubet»penen «jwttı» kördik.
Soñğı dänin tartıp ap aşıqtırıp,
Qwrttı eldi…bos qalğan twttı jerdi.
Ümit söngen közderge ürey qonğan,
Soldan jırsa bireui ireydi oñnan.
Tap jauı bop bay-kedey jik bop şıqtı,
Tileksizdiñ isine tüley qonğan.
Sıltau eter isine el teñdigin,
(Köterile qalıptı-au eñseñ bügin?)
«Bes eşkini» maldanğan «böri qwrsaq»,
Küni tudı «jau twmaq» belsendiniñ.
Sayasatpen jımısqı jasqap elin
Ükimettiñ ökimi astam edi.
Erte eseygen oñ-solın erte tanıp,
Toqtarımız jiırmadan asqan edi.
Küyşildikpen jürmedi külki bağıp,
Oraq twmsıq qiyaq mwrt, ilki bağı.
Tomağasın sıpırıp «tas tülektiñ»,
Qws salatın qiqulap tülki qağıp.
Tüsirmegen sayatşı saltına min,
«Qolbala» qws, el-jwrtqa dañqı mälim.
«Şüregeydey» wşqırmen kökpar tartar,
Onsız bolar jigittik jalqı mäniñ.
Täñiri ırızdıqtan tıs qaqpağan,
Qolına ketpen-kürek wstatpağan.
Şıjım jippen süyretip «şırğa tartıp»,
Qolbaladan baulıp qws baptağan.
Şığıp jürgen adamdıq zayırı atı,
Ädil er-di, «aq- qara» ayıratın.
Tülekke otırğızıp ırğaqtatıp,
Şirıqtap semirtpey «qws qayıratın».
Dos-jaranın sap qoyıp «salburınğa»,
Tülki baylau ğadet-ti tal bwrımğa.
Iirip kep aldına tastağanda,
Iilip bek jas swlu aldı ırımdap.
Sol jigittiñ közinen şabıt tanıp,
Bir sätkilik meyrimine anıq qanıp.
«Qalauıñdı tanıdım»degendeyin,
Qız jiberdi kirpigin qağıp-qağıp…
Jigittiktiñ sıpayı jolı bayıp,
«Köñiliñde qalmasın, bolıp ayıp.
Osı jerde «şam janıp», «ımırt tüse»
Jañasında kelesi ay jolığayıq?»
Kezdesken jer qıstaudıñ şığıs jağı,
Ekeui bir auamen tınıstadı.
Köz qiığın jigit bir tastadı da,
«Şüregeymen» aqırın jılıstadı.
Qanda oynap päk sezimniñ asıl äni,
Köñili tolqıp tasıp basıladı.
Tülki twmaq tiktirsem degen oyın,
Esti bwla erke qız jasırmadı.
Könşi şal biteu soyıp terini aldı,
Terini alğannan soñ «kerge saldı».
-Qay jigitke bwl twmaq bwyırmaq?-dep
Änşeyin äzilmenen tergep aldı.
Qıssa da qıspağına qanday sın kep,
Ğaşıq jan alğan betten tanbaysıñ bek.
Quaqı şal qutıñdap mwrtı küldi,
-Ii qanğan kezde kep alğaysıñ,-dep.
Bastañğı
Qimılsız köktegi ay, şara sınğan
Uaqıt mimırt mazañ ağasıñ jay.
Jwldızdar säbi közi jıpılıqtap,
Birdeñeni büldirgen balasınğan.
Äppaq qar. Aq teñizde dauıl tınğan
Aq kebin kiip alğan sauır-qır da.
Es-tüssiz esi ketken dala jatır,
Tüte-tüte…ayrılğan qauırsınnan.
Bar küna qar astında…tüz ağarğan
Mwz qatqan saqal-mwrtın qwz qağar jay.
Tabanı tier-times…Tülki jortar,
Tınayı tınıştıqtı bwza alar ma?
Qañtar qarıp demimen ot kernegen,
Qıs qıtımır keudesin kek keulegen.
Ayazdı tün. Aspanğa nayza şanşıp,
Tüngi jarıq süñgisi kökke örlegen.
Ay jabırqau sazara twl bettenip,
(Qısqa degen qabaqta qwrmet kemip).
İşin tartıp qısqı tün tına qalğan,
Kömeyine qalğanday ün keptelip.
Ay-kelinşek qabağı şatınaydı,
(Şatınaydı, qwr bosqa qatın-aybın).
Keude qısıp şañıtqan ayazdı aua,
Jwldızdı tün jımıñsız baqılaydı.
Qaqırap twr qaharlı qañtar tüni,
Şilde –arman, jürektiñ añsar üni.
Sağınıştı sezim be bir dir etti…
Qız jürekte kömilgen jansar ümit.
Oñ jaqta qız oynaydı teñdesimen,
(Jigit qızdıñ qoymaydı-au könbesine).
«Bastañğını» keşkilik sıltauratıp,
Qız osında kelgen-di jeñgesimen.
Tep-tegis dala jatır qıs qırmanı
Sezimge şöldegenniñ wşqır janı.
Qara twlıp jamılğan qız ben jeñge,
Estildi «Şüregeydiñ» pısqırğanı…
Jan emes-ti ketetin baqtan küsip,
Esendesti ekeuimen attan tüsip.
Qız qiılıp twmaqtı wsınğanda,
Kiip aldı keudege maqtan pisip.
Jeñge äzilder jigitti kil qıspaqqa ap,
-Mına saydı örleseñ bir qıstaq bar,
Joralğımdı özime ber,-degendey…
-Jolsız jigit sığır au, qız qwşpaq pa?
-Jan emessiñ, aqılı şolaq mülde
Bala emessiñ, tay minip balaq türgen.
«Bastañğı» jasap jatqan tamğa barıp,
Joq izdegen «qwdayı qonaqpın» de.
Jeñgeniñ aytqan sözin zeyinge aldı,
«Ket äri»emes, qızıñ da beyimge audı.
Jeñgesine «oramal»ırım jasap,
Közge tüspey baspalap keyin qaldı.
Ön boyın bir quat jaydı kernep,
Özektegi wmıttı jaydı kermek.
Tarazıday tolqığan sanasına,
«Qız bizdiki» degendi qoydı zerlep.
Söz quıp oy örgizgen sana bağıp,
Qisıq degen er edi dara bağı.
«Tamaq» penen qoltıqtas qara tauğa,
Jwrt qoyğan at – «Qisıqtıñ Qarajalı».
«Maltügeldey», «Mwrında» bolğan ata
Er jigit – ru men el qolğanantı.
Atı –Salmaq, al endi Qisıq degen
Jeñgeleri erkeletip qoyğan atı.
«El emes pe ek, öristi tınıstı eren,
Aqtayıq!»,-dep «Atımızdı Wlıs degen».
Romanov äuletiniñ taq toyına,
Üy tikkizdi küptelgenkümispenen.
Şeşendigi süleyi jaq tanılğan,
Qoltañbası da erekşe bap tanılğan.
Ädeyi arnap Berikbayğa, ismer wsta
Er şaptırdı altınmen aptalınğan.
El bosa da nieti aram, twzaq kergen
Mindet qoy dep keruendi wzattı elden.
Soñğı patşa Mekalay rizalıqpen,
«Hansıñ»dep bir qolına qwjat bergen.
«Qisıq han»da jan edi parasattı,
Qwytırqısın sezgen ğoy sayasattıñ.
Mör basılğan patşanıñ hat qağazın,
«Bir qajetiñ bolar?»dep ala saptı.
Erip ketpey dañqtıñ jetegine,
«Han Qisıqtay»qızmet et eliñe!
«Qaradan han bolğan»dep jerlepti eli,
«Biesimas»tauınıñ etegine.
Qıstaq bar… «Qarajaldı» asıp tüsseñ,
El de eki oylı, erteñsiz jasıp küsken.
«Kämpeskeniñ» ekinşi tolqını wrmaq,
«Qızılıñ» bağındırmaq basıp küşpen.
Jigit te bwl öñirdi biler jatqa,
Adal sezim adamğa tiler «haq» ta.
Jolauşığa jol siltep qala berdi,
«Josalı»qızıl töbe, «miner jaqta».
Qızıl töbe aq mamıq jamılğanday,
Añğarıp az tınıstı añırğanday.
Ayaq astı…bwrqattı aq tütegin,
Tabiğat ta esebinen jañılğanday.
Lüpildeydi jüregi… sağım bağı,
Aq boran aq buraday arındadı.
«Şüregeydiñ»ayañın jedeldetip,
Sayğa kirdi «qamşılar jağındağı».
Boy bilegen sol qızğa sağınış pa?
(Bwrqasınıñdı elemes bağın qwşqan).
Aq tütekke wytqığan qaramaydı,
Qanat bitken jüregi alıp-wşqan.
Qız-qırqınnan körmepti qalıs qalıp,
(Qwdayına qu janın tabıstadı).
Twmağa jaqın twrğan tamğa tayap:
«Qwdayı qonaqpız!»dep dabıstadı.
Sälem alğanı estildi bozbalanıñ,
«Ömir ötip baradı az bayanı…»
Oñ jaqta bwlğaqtağan qız Qwlpınay,
Estiledi jürekti qozğar äni.
Oyında eleñ, köñilde küytter mwñ köp…
Tına qaldı arsıldaq itter jım bop.
Tüsirip aldı attan izetpenen,
Bozbala ön-boyında tittey min joq.
Sezingendey osı üyden tañ şuağın,
Tapqanday boldı bügin jan sıñarın.
«Ardaqtap ötermin-au qolğa qonsañ,
Qalğanşa tamırımda tamşı qanım…»
Bozbalanıñ közinen jay añdadı,
(Al, özine äzirge ayan bağı).
«Şüregeyin» jabulap ıqqa baylap,
Qorjın tamğa aqırın ayañdadı.
Därmeni ada, baladay qwsı qaşıp
Sır bermeydi erler jaq swsın aşıp.
Köz alartpaq märtsizder, tilin jwttı
Bay qızınıñ pärmendi mısı basıp.
Toqtar da jan, eşkimge ilikpegen
Jönsizden «şi şığarıp»şüylikpegen.
Işaramen qız özi törge ozdırdı,
(Jaman emes eken-au bilik degen?)
Jat jerde joq ta emes, köñilde eleñ?..
(Än bastaudı kim eken jeñil degen?)
Toğız perne qu taqtay qolğa tiip,
Qu-qiqu kerney äuen, tögildi öleñ.
Sırnaylatıp qız saldı sağınışın,
(Bwlğaqtağan bwla qız bağımbısıñ?)
Erkeligin «Bes Bayıs» mäşhür etken,
Ğaşıq- torğa tüsiñ be, «tağı» qwsım?
Jigitter jaq qabaqtan sesi ketti,
Öndir öner keuilge nesibe ekti.
Elitkender tartılar astı wmıtıp,
Egilip esti äuenge esi ketti.
«Qonağımız» «bir joğın» tapqanday ma?
Araylap ümit tañı atqanday ma?
Aq armanın aqtarıp aq mañdayğa,
Qız jürekke, ğaşıq-ot jaqqanday ma?
Jinalğandar közinde rizalıq bar-
Kelisinen «qonaqtıñ» tapqanday män.
…Beretindey jan emes jatqa joldı,
Osı tün…qız ekeui baqta boldı.
Tonın jeleñ jamılğan qız: «Qoş!» dedi
Jigit tañ qılañında atqa qondı.
Jat jwrtta
Araz edi eki jaq «jesir daulı»,
Söz de jürgen arada esir jau-dı.
Qız äkesi Qaratamaq estip qoyıp,
Päk sezimniñ ayağı kesirge audı.
Büginde päs köñili qwsa qamıq,
Mına zaman qadamın twsadı anıq.
Qaratamaq el qoyğan laqap atı,
Tamağında qal bar-dı nısanalı.
Qıñır şal sıbap berer qwdayıñdı,
Til tabam deseñ ortaq sıñayın bil.
«Mwrınnıñ» «Qıdır» degen atasınan,
Azandap qoyğan atı Smayıl-dı.
Sana bilep saytan oy, boyı qızıp
İzgiliktiñ izetti joyıp izin.
Öñmeñdep, ökireñdep, epiredi
Sürgek minez, odarı oyı bwzıq.
Lat sözben uäjin ädiptedi,
(Bayanıñ joq, bılapıt bädik pe ediñ?)
Batpaqtı sor, tartpa qwy, jılımdayın
Soysız sorlı sotanaq, kädik tegiñ?
Keşe ğana tolısıp, tasıp jürgen-
«Böriliniñ» sayına qıstap şıqtı,
Mamırbek bolısıñ da qaşıp jürgen.
Uaqıt solay özgerdi, «qızıl»qısqan
Bügin sağan qatınıñ, qızıñ dwşpan.
Bilik qwrdı «aq patşa» zamanında,
Orıs naqış üy salıp qızıl qıştan.
El basqarıp, tatqan jan sidı qanıq
Ol kezderi el tınış, küyli halıq.
«On jeti bolıs Mwrın» däuirinde,
Bolıs boldı mal şaşıp bilik alıp.
«Boyıñda qalmadı»,- dep, «izet-bilik»
Tärtibin tezge salıp tüzettirip.
Jekelep üy tiktirip qamap qoydı,
Jalşığa esiktegi küzettirip.
Bay sarañ-dı, körmegen malın şaşıp,
Jırığıñ – osı şalğa barımtaşı.
Ürpine şi jügirtse de ündemegen,
Qız bolar dep jüretin qarımtası.
Qatıgez, odarı küş, ayar qılıq
Boyında bir mini bar «qoyan jırıq».
Jetkizgen qıñır şalğa jaydı osı,
Saq qwlaq qalt etkendi qoyar bilip.
Baylığınıñ jayı joq «mwrtı sınar»,
«Qara qos» kesper tolı qwrt wsınar.
«Kök bwqanıñ» sayında «kök alalı»,
Qıñır şaldıñ «tığındı»jılqısı bar.
Qız Qwlpınay arman ğoy, sağım külgen
(Qwlan tağı bolsa da qağın bilgen).
Bay qızınan Jırıqtıñ dämesi bar,
Öytkeni ol, sol jılqını bağıp jürgen.
Jürse dağı keudesin küdik kerip?
Ol dağı aru qızdan ümitti edi.
Qız äkesi qorqau jan közi toymas,
«Qızıldağan» san ret ilip berip.
Jilik mayı keberik käri kemik,
«Közdiñ qwrtı – baylıq» twl, näri kemip
Bäkize belsendige qızın bermek,
Şal köñili özinşe, äride edi.
Kedeylik köterildi eñseñ bügin
Qadirli sauattı jwrt keñseñ, bilim.
Kedeylikten basqaday bir mini joq,
Küni tuğan Bäkize belsendiniñ!
Aldı-artın oylap şalıñ pişip aldı,
Astırtın belsendige «kisi saldı».
«Bay qızın alu is qoy artı qiın»
Zerek jas uaqıt mänin tüsine aldı.
«Bay-kedey»bop zamanıñ tistesedi,
Bätua joq qalmadı iste senim.
Dämesine dät qoydı sarañ baydıñ,
Añğarlı jas tüsinip işki esebin.
Qwlpınay – sabattı saz tal şıbığı,
Qauız jarğan tögilip bal şırını.
Belsendimiz müjälsiz halge tüsip,
Sıpayılap jetkizdi qarsılığın.
Mäñgilik twrmas basta ırıs jırğap,
Bäkizemen äuelde aq qırıs qılğan-
Mamırbek bay bolıs bop twrğanında
Üy-işimen Jarmağa ığıstırğan.
Elden ketip orısşa hat tanığan,
Pana tauıp özine jat janınan.
Mamırbekke tis qayrap jürgen jigit,
Namıs qayrap jabıstı at jalına.
Jaña zaman kedeyge bilik berdi,
Bäkize jan, «wr da jıq» kilikpeli.
Jwrt aldında tekeris boqtasıptı,
Mamırbek te «teksiz»dep ilikpedi.
Kütip jürgen sät künin, sanap ayın
Qız janına qosıldı jaña uayım.
Jırıq ta qwr jatpadı, «qız ayttırıp»
Tuıs salıp arağa jamağayın.
Şal solay sabaqtadı tamır-kekti,
Toqtardı «Tuısı»,-dep «Mamırbektiñ!»
Duan jaqqa arızdı domalattı,
«Wstalsın!»-degen sosın, ämir jetti.
İliktini kez edi ilkimdi ilgen,
Közin tapqan paydanıñ kiltin bilgen.
Tu bie atap üy bası jolbasşığa,
Qıtay astı jigitiñ ürkindi elmen.
Bir qauım el qalmağan eter ilik,
Ne kerek janğa jamap beker ümit?
Üyin jığıp, teñ artıp köşti üderip
Bir-aq tünde aulımen köterilip.
Örledi köktey ötip «Qwlıstaydı»,
İrge bütin, «qwt qonğan» wlıs jaylı.
«Şağantoğay» özenin örley qonğan,
Qalıñ Mämbet işinde tınıstaydı.
«Qızıl örttiñ»kez bolğan dauılına,
Mwndağı el qwşaq aştı bauırına.
Mämbettiñ bir balası nağaşı jwrt-
Qonıs tepti «Toğalaq»auılına.
«Orıs keldi!»degen joq, pikir jayıp
Mıñğırğan mal öris keñ, şükir jayı.
Şalğınbaydıñ bet-bedel bitken wlı –
Nwrtaza, keyin boldı ükirdayı.
Aqıldı, parasattı sanası emin,
Şalğınbay – «Toğalaqtıñ» danası edi.
On altı jasınan-aq atqa mingen,
Nwrtaza 1 – düyim jwrttıñ panası edi.
Zaman-twğın baq qwsın bilimdi ilgen,
El auzına atıñdı ilindirgen.
Mektep sap «Rüştidey», sauabtı isi
Arab, parsı, şağatay tilin bilgen.
El esesin jibermes jatqa joqtap,
Ädil, şınşıl er edi, datqa toqtar.
Qwlaq türip batısqa şığısqa da,
Asan qayğı, Abaydı jatqa soqqan.
«Qotanşı», «Sarı toğay», «Qarakemer»,
Oqığan jwrt erleri dana keler.
Otıraqqa üyretip egin ekken,
El erteñin oylağan, dara kemel!
Şaqırdı qol astına jayın bilip,
«Jiensiñ»dep jetkizdi, jayın külip.
«Qara qosqa jılqışım bol, 2 qaraq!» dep,
Sözin qorıttı Nwrtaza, payımdı ilik.
Jiger janıp körsetseñ tabandılıq,
Jat jerde sıni közge, bağañ bilik.
Swradı ondağı eldiñ jay japsarın,
Söz etip äñgimege zamandı ilik.
Körkimen baurap alar qınay beldi,
Nwrtaza kelbetti jan, ray öñdi.
Jirenşe jipsik mwrtı jarasımdı,
Bidayı kelgen qızıl şıray reñdi.
Tapqanday boldı Toqtar janaşırdı,
(Beredi mwnday sättiñ bağasın kim?)
Tañ bozınan jılqığa «suıt» ketti,
«Nağaşı-jien» bolıp jarasımdı.
Nwrtazaday körmegen bauırmaldı,
(Jalğızilik jotası jauır jan-dı).
«Qalıñmaldıq» twyaq joq, «ortağa» ötken
Basında bar osınday auır hal-dı.
«Toğalaqqa» bwl jigit jien edi,
(Qız Qwlpınay tüsine jii enedi).
Malğa öris, jwrtına qonıs aldı
Nağaşığa ämanda er süyenedi.
Mamır tuğan. Qağadı tüz qanatın
Tañ ızğarlı qolqañdı sız qabatın.
Oqıranıp januar dıbıs berdi,
«Qızaydan kelgen»deydi, «Qız qara» atın.
Tälimdi edi Nwrtaza soyı biik,
(Uayımı jigittiñ qız, oyı küyik).
«Soqır»degen jüristi at, barımtalıq
Qabağı sınğan eken soyıl tiip.
Oñaşada tartqanı wdayı zar,
(Jırtıq üydiñ qaşanda qwdayı bar).
«Eruli-qarulı» bop däm tatısıp,
Osı jwrtqa siñgendey sıñayı bar.
Köp jürdi jüreginde jalın bwğıp,
Sırlas ta joq twratın halın bilip.
Qol qısqa. Zaman qıspaq. Jılap qalğan
«Qalıñ» töley almaytın qalıñdığı.
Sartap bolğan sağınış sanasında,
(Onday jandı izdeseñ tabasıñ ba?)
At şiderlep keşqwrım oyğa battı,
«Şalğınbay» köliniñ qap jağasında.
… «Köktemjılap, köñildiñ küzi külgen
Aq balapan aydında jüzip jürgen.
Aydıñ äppaq malınıp säulesine,
Sağındım ğoy, äniñdi üzildirgen.
Öziñ joqta tıñdaymın dala ünin,
Mwñğa oranğan janımda nala külip.
Sanasızğa äniñniñ keregi ne,
Sazına orap sarğaytar sanalını?
Qara barqıt mına tün, tımıq qanday?
Sezim söndi sığıray…ümit janbay.
Jarıq eter tünimdi öleñ otım,
Jürsem boldı jadıñda wmıt qalmay.
Twl tağdırdan sorıma ne tiledim?
(Şeti ketken säten bwl setinedi)
Sırnayıñnıñ sazına elitkende,
Meni esiñe ala jür, ötinemin?..»
Sağınışpen osılay künder köşti,
Al jigittiñ qwsadan sülderi öşti.
«Qwlpınaydıñ äni» dep jetti äuen,
Sağınış sazı basım ün kömeski.
Köñilinde qozdanıp söngende ümit,
Küysizdikke şarasız söngen külik.
Äygili Kerimbaydan 3 üyrenipti,
Ändi aytqan «orıstan kelgen» jigit.
«Orıstan kelgen»jigit – Oşman 4 -dı,
Özi paluan, jılqışı qosı ändi.
«Säbetke» «kontroban» tartadı eken,
Bes sausaqtay biledi osı mañdı.
Toqtarğa söz söyledi qattı tergey,
«Jigitim, jür ekensiñ baqtı körmey!
Alıp qaşıp kelseñşi, qız auılı
Küzekke aumadı äli, «Qaqtıkölde».
El tirligin Oşman äñgimelep,
Bilgeninşe jetkizdi mändi derek.
-Kädelep tüsirip al, «qalıñsız»-aq
Mahabbatıñ orını mäñgi bölek.
Joq bayağı köñil jay, emin halıq
İşirtki işkizdi elge sögiñdi alıp.
Mamırbek Bäkizeni öltiripti,
«Moynaqtıñ asuında» kegin alıp.
Tekti zattı, tatatın tañdap sonı
Saq bolsa da, twratın añdap soñın.
Jer audardı Säbettiñ «üştik sotı»,
Şaqırtıp ap, Qıtaydan aldap soğıp.
Bwl zamanğa ne dersiñ keri ketken?
«Atqa mingen» adamğa kegi ketken?
Jalğız wlı, kempiri ar jaqta qap,
Jäkula 5 da atısıp beri ötken.
Jeti bastı aydahar küş alıptı,
(Twl tağdırğa Alla ara tüse alıp pa?)
Tiri ayrılıp jalğızdan jıl ötpey aq,
Jäkulañızköz jwmdı qwsalıqtan.
Bwl künde baylıq penen ataq kündik,
Şadır kep şu asauğa şataq mindik!
Toyke qajı wrpağı Aqşayıq bi,
Şäuşekte keşip jatır «jataq»- tirlik.
Bolıstıq qıp bi bolğan jarqın Er-di,
Aqşayıq tar zamanda talqı kördi.
«Biesimastıñ» şığısın dauda jeñip,
Keñeytken-di irgesin «Maltügeldiñ».
Däm-twzı tausılmaptı tatar äli,
Aqtañger biden eli bata aladı.
Dauğa tüsip mwnda da bilik aytar,
Al sol tau «Aqşayıq»dep ataladı.
Şeşen edi tili wşqır oyğa qanıq,
Qarımımen qanatın jayğanı anıq.
Körşisinen jer alu ürdis bolğan,
Aq patşanıñ biligin paydalanıp.
İrge sögip etpeydi el bekerge eleñ,
Tastau qiın sol jwrttı mekendegen.
Aqşayıqtıñ sözi eken Başbayğa 6 aytqan:
«Boşalap kep, botalap ketem!»degen.
Bolmaptı elge jaylı «qızıl tañı»,
Än bolıp hatqa tüsken qız iñkäri.
Keşkiqwrım…jwpını qara qosta,
Jan eriter sazdı Oşman sızıltadı:
«Öliarada» ayı joq, tünek küzde
Ğaşıq jan sağınışpen kün ötkizgen.
Ökinişi öteusiz qız nalası,
Jürektiñ qılın qozğap, dir etkizgen…
Qız Qwlpınaydıñ äni:
«Jağası «Qaqtıköldiñ» josalı qoq,
Kil mıqtı şıqqan tegim, osalı joq.
Sal seri sertten taymas sañılağım
Sağıntıp qayda kettiñ, oşarıñ joq?
Sarğayıp Şolpan tuar sarı tañnan,
Söylesem tilim şeşen balı tamğan.
Bir körsem süygenimdi arman bar ma?
Ğaşıqsız ötken künniñ bäri jalğan.
Auılım «Qaqtıköldiñ jağasında,
Bir küyi dombıranıñ sağasında.
Tağdırdıñ baylauımen alıs kettiñ,
Süygenge tittey kina tağasıñ ba?
Tırnası «Qaqtıköldiñ»tıraulağan,
Seni oylap közdiñ jasın bwlaulağam.
Basında bilik bar ma wrğaşınıñ?
Tağdırım tezge salıp bwğaulağan.
Jağası «Qaqtıköldiñ» şaqattı bel,
Tökinim «Bes Bayısta» ataqtı jer.
Dwşpannıñ jalasımen jatta jürsiñ,
Ömirim sensiz jalğan laqattı kör.
Astıña mingen atıñ «Şüregey»-di,
Qoynıña al deydi äkem bir ögeydi.
Tänimdi özge iiskegen balıq jesin,
Köñilim öñge jandı tilemeydi.
Qırları «Qaqtıköldiñ»qarağandı,
Qız beyşara qaşanda nala jandı.
Öz äkem köz jasıma qaramadı,
Qan tolıp jas jüregim jaralandı.
Kölemin «Qaqtıköldiñ»tau qorşağan,
Ğaşıqqa şek bolmaydı jau bolsa da.
Qalğanşa aqtıq demim bir soğarsıñ,
Süygenim jau oğınan sau bolsa aman.
Suda oynar «Qaqtıköldiñ» üyrek-qazı,
Jürsiñ ğoy til-hatıñdı sirek jazıp.
Qızğış qws sağan ğana mwñımdı aytam,
Köñilimniñ öziñ joqta küyrek nazı».
…Qızdıñ änin osılay tıñdap alıp,
Kökiregin otırdı mwñğa malıp.
Därmensizdik dert bolıp qalşıldaydı,
Ön boyında qalğanday «jın» qamalıp.
Qatınar jolın bilgen, tek arağa
Oşman ğaşıq jandı nege alalar?
«Alıp qaşpaq!» Osı oyğa bekindi anıq,
Qarulı äsker twrsa da şekarada.
Qatın teñdik alğan soñ jau äkeñ de,
Şañıraqqa qız kesir, dau äkelgen.
Şolpan tua azanda attanbaq bop,
Ekeui bel bayladı täuekelge!
Attanıs
Eki el ara barıs pen kelis qiın,
Aqıl qosıp kelisti toğıs- tüyin.
Közge wrıp twrmaytınday ekeuiniñ,
At äbzeli, kigeni «orıs» kiim.
Swm ömir azabıñ köp sanalı erge,
Keñ tösin wlanğayır dala kergen.
«Qwlıstaydı»qaq jarıp «Emil» – aru,
Irıs-qwtın qwyadı «Alakölge».
Alla özine bwyırdı bir sınağın,
«Emil»boyı nar qamıs qır twrağı.
«Qwlıstay» mwñğılşa aytsaq, «qamıstı» jer
At pısqırtar bapannıñ bwrqırağı.
Qarqarası qalbağay «Toqta», «Barlıq»
Jauda qalsa jetimsip joqtağan jwrt.
Tört tüliktiñ sümesi sorğalağan,
Qabanbayday Daraboz toqtağan jwrt.
Bir keremet sıpayı sabır basıp,
Qoyındasqan tau-jota, adırlasıp.
Teristigi «Sauır» men «Maylı», «Jayır»
Artta qaldı «Eren» tau «qabırğası».
Sezim-qobız qwlağın mıñ bwrağan,
Köñiliniñ jayı bar qwldırağan.
Sağım oynap swlbası mwnarlanıp,
Tüstikte «Bwratola» bwldırağan.
Peşeneli qu tirlik, is tirnegi
Ökinişi özekte, iş «kirneli».
«Toqta», «Barlıq» tauına wmsınadı,
«Tarbağatay»twmsığı üşkildenip.
Üzilmeydi sar samal siñisti jel,
«Qwlıstayıñ» qwlazır künisti bel.
Jolbasşısı Oşman, ısqayaq jas
«Kontraban» tartatın «jüristi»er.
Köz wşında «Jaytöbe»mwnartadı,
(Intıq jürek jar qwşpaq, qwmartadı).
Şekarağa tün jarım suıt jetken,
Oşman da er eken şın arqalı!
«Qatınsudıñ»bastauı qorıs qalıñ,
(Jalğız qwday isine bolıstı anıq).
Pulemeti ot şaşqan qızıl äsker,
Erkin bilep alıptı qonıstanıp.
Tağdırı ğaşığına zarıq etti,
Ğwmırın osı qızğa tärik etti.
Attarı twyağına baypaq kigen,
Qamıstı satırlata jarıp ötti.
«Qatınsu»özenine şaşa juıp,
Attar mazalanadı masa buıp.
Äskeriñ de beymaral, beyqam küyde
Jaqın qaldı «Jaqpartas»tasa juıq…
Jön bolıptı qoyğanı attı baptap,
Ön boyında jügirer şapqılap qan.
Qorıqpaytın jan bolmas, degen ras
Şarasında jürek twr atqılaqtap!..
«Kün belgilep» kelisken wdayı öter,
Oşman da tanıttı sıñay bekem.
Twtqınğa alsa bosatar pärmeni bar,
«Qara Raqım»degenmen sıbay eken.
Jayqaladı minip ap sän külikke,
«Iis şalğan» küyşildeu, äñgüdikteu.
«Şala qazaq» qılañdau boluşı edi,
Qaralığı tartıp twr, «zäñgilikke».
Bas paydalı mıqtılau esep jağı,
(Mwndaylardıñ boladı kesek bağı).
Oraq mwrın, kemiek wstını da,
Qırıq şwrıq qorasan şeşek dağı.
Käzzap edi ol, jüretin qwlqındı oylap,
Payda üşin jiberer jwrtın jayğap.
Özi kelgen oljadan ortaqtasıp,
Näşändiktiñ de otırar «mwrtın maylap».
«Jaytöbeni» bökterley jılıstadı,
«Barqıtbel» oğan jalğas ırıs bağı.
«Wrı şatqa»jetken soñ şäugim asıp,
«Otqa qoyıp» attarın tınıstadı.
…At basın bwrdı «Ürjar» bazarına,
(Tüspegendey bögdeniñ nazarına).
Jwrt salıñqı qaynağan «qan bazar»joq,
Bel buğan ekeui Alla jazarına!
«Ürjar» duan, «qızılğa» qosqan ünin
Qalıñ toğay… qarımta tosqan «jırın».
Oypatına iirseñ, jan-jağı jar,
Siıp keter, Qarabay «toqsan mıñıñ!»
«Barqıtbelden» mıñ bwlaq qwldırağan,
Şolpı taqqan aruday sıldırağan.
Jalğız sätke jännatqa engendeysiñ,
Qayğıñ qaşıp qabaqtan mwñ qwlağan.
Sap tüzegen äskerdey terekteri,
«Tau qıranı» mwnda bar, «erek bölim».
Jazalauşı komsomol otryadı,
Bilgiñ kelse aytayın derek, tegin.
Tabiğatqa kelgenmen süyingisi,
Keleñsizdik basadı küyin kisi.
Közge wrıp twr, bekingen Otınşınıñ 7
Örtke orağan şirkeudiñ üyindisi.
Sayasattı bezbendi tarazı qıp,
Qazaq degen emes qoy, sanı az wlıq?
«Dumada mandatı joq qazaqtıñ?»dep,
Otınşıñız körsetken narazılıq.
Azamatqa biletin öz bağasın,
Semey sotı qalmağan özge alası-
Ürjar jaqqa bes jılğa jer audardı,
Jaqpağan soñ patşağa közqarası.
Adam edi, ğwmırı talasta ötken
Bilimimen ziyalı el sanasqan teñ.
«Qwrıltayda» Ükimet müşesi bop,
«On bestiñ» biri edi, «Alaşqa» ötken.
Qantögiske berilmes jañıs bağa,
Erler de köp qatardan qalıspağan.
«Pereselen» köp mwnda, «qazaq-orıs»
Ot qarudıñ küşimen janıştağan.
Malın alıp qazaqtı twldır etken,
Ne dersiñ bolaşağı bwldır köpke?
Qwyrıq maydı «kör-jerge»ayırbastap,
Oşman da şaruasın tındırdı eptep.
Eñbektenseñ, qaytarmas meseleñdi
Täñir siı – tabısı, eselendi.
«Ondağı el bir şwlıqqa qoy beredi»,-
Tügendeldi Oşmannıñ esebi endi.
«Bar»dep oylar äsili bir qarağan,
On qoy örip şıqpaydı bir qoradan?
Oşmannıñ tapqanı qwralmaydı,
Auzın aşqan artında «bir qora jan».
Ömir qatal jürgizbes däyim külip,
Kökirekte, öleusir uayımdı ümit.
Ol da özindey «orıstan auıp kelgen»,
Bir-biriniñ tanısqan jayın bilip.
«Şüregey»de tanıttı anıq babın,
Tuğan jerde päs köñil şarıqtadı.
Añşı ağası bar edi, jamağayın
«Aqşäulige» at basın bağıttadı.
Ekeui añşı üyine qonıp şıqtı,
Qız jayın el jayın da tanıp, wqtı.
Sırtqa tösek saldırtıp jata ketse,
Taudıñ saf auasına qanığıptı.
Ekeui dän riza qos külikke,
«Borlı» boylap, ayal ğıp «Qosjigitke».
«Şüregeydi»mingizip Oşmandı,
«Qaqtıkölge» jiberip, tostı ümitpen.
…Aydınında «Qaqtıköl» qaz oynaydı,
Su qaytqanmen qızığı azaymaydı.
Qıñır şalıñ küzekke köşpepti dep,
Qız eliniñ jay-küyin bajaylaydı.
Oşman da jigit qoy özge zattı,
(Bir körgennen tüsedi közge jat swr).
Qız jeñgesi tanıp qap «Şüregeydi»,
Sır añdıp qaljıñmenen sözge tarttı.
-Sağı sınıp Erkemnen mauıq qaştı
Eldiñ de aytar sözi köp, alıpqaş-tı.
Oqşau twrğan aq üydiñ alınan öt!
Tım qwrısa, atın körip mauıq bassın.
Minezge bay söziniñ dwrıs mäni,
(Jeñgesimen jön boldı wğısqanı).
-Tün ortası bolğanda şığamız,-dep
Nwsqadı qara taudı şığıstağı.
Baq penen sor mañdayda, qız «qaspağı»
«Qozı küzem»qadamın küz bastadı.
Susın işti de at basın örge salıp,
Jürginşidey suıt bir iz tastadı.
«Jırıq» ta jalpaq jwrtqa sırın bermey,
Iemdengen qızdı sırt «wrındı» erdey.
Jılqığa özi ketse jayı oñ emes,
Qıñır şal da qwrıqqa ilingendey.
«Jırığıñ»da jırındı ses qılıqtı,
Üyir jılqı joğalıp qos bılıqtı.
Qız berer uağdasın şajağaylap,
Qaratamaq «küyeudi» tostırıptı.
Dünie boq aldına bas wrğanıñ,
Bağlay bilmes äste asıl mänin.
Bir üyirdi bölip ap keştete aydap,
Mälim boldı Qıtayğa asırğanı.
«Közdiñ qwrtı» kisinep küldirli arman,
Saya tappay sarañ şal dilgir qalğan.
«Ortağa ötse» aqımdı bere almas dep,
«Jırığıñnıñ» jayı bar «büldirgi» alğan.
Jan-jağınan antalay qıspaqqa alıp,
Şığarmaydı eşkim de wşpaqqa anıq.
«Qız berem» dep «arğı betke» kisi saldı,
Bereke tappas biıl qıstap qalıp.
Niet qılğan bay qızına tondı da bar,
Qarın baylıq jinağan qañdı da bar.
Toqaldıqqa aludan dämeli bar,
Bolmay-aq twr äzirge, oñdı habar.
Qaqtıköl. Qız qaşqan tün
…«Qaraşoqı» basında qos oba bar,
Qos obanı qos jigit tasalağan.
Qarañğı tün qalğığan qız auılı,
Alaqanday köriner osı aradan.
Jayı bar Qwlpınaydan derek bilgen,
Qız qwşpaqqa jürek twr örekpigen…
Erni şıt-şıt..dala aru añqa kepken,
Bwlttı quıp ozandap jel ekpinder.
Baqsıdayın bilegen şalıq boyın,
Täñirine tabınıp tanıttı oyın.
Kütir-kütir şaynaydı «may sasırdı»,
Qos säygülik qwlağın… qağıp qoyıp.
Qızğanış-kek jüregin josalağan,
Esi erkine bağınbay boşalağan.
Şıbın janın tüyip ap şüberekke,
Täuekelge bara ma, osal adam?
«Barqıtbel», «Aqşäulidey»señgirdi asqan,
Jigitiñniñ boyınan degbir qaşqan.
Qayın ataday qız bermes, tüneriñki
Qaraqoşqıl twldanğan zeñgirli aspan.
İşin tartqan…boyında salqın aybın,
«Qaqtıköldiñ» aydını jarqıraydı.
Mezi bolğan qızdı auıl kempirindey,
Qoğa işinde qara üyrek barqıraydı.
Dala nazdı, orındalmadı en tilegi
Bwlt basında tusırap möñkip edi…
Soyıl tigen sayaqtay basın şayqap,
Tüte-tüte…şoqpıt bwlt jöñkiledi.
Qız qabaq pen Tabiğat teñelip twr,
Üyden qaşar baqıtqa kenelip kim?
Şarqaya şaypau qatın minezindey,
Köldiñ suın sapırğan jeleuit tün.
Basılğanday twrğan sol ümit küylep,
Qapılısta bürkittey bürip tigen.
«Jırıqtıñ» qolına tüsip qalmadı ma?
Jönsiz oy twr sanasın küdik bilep?
Özin iştey qoyadı jazalı etip,
Jegidey jep kütudiñ azabı ötip.
Sıbap jatır uaqıttı «örelengen»,
Degbir qaşqan qu jannan maza ketip.
Jiberetin köñildi ğazal etip,
Wlan jazdıñ ketipti-au, bazarı ötip?
«Jılqışı qws» ısqırıp älsin äli,
Baldızımsıp qoyadı mazaq etip.
Sezimderdiñ senimdi aqtığınan,
Sanamaydı süyisken baqtı küna.
Baz uaqıtta qos attı közi şalğan,
Jigitimiz ayrıldı saqtığınan.
Jel tınşıdı ekpinin bayaulata,
(Ötpes uaqıt kütkenge oy aulatar).
Satırlata qwlatıp qorım tastı,
Qwlap-twrıp jügirdi, jayaulata.
Qız Qwlınay da atınan qwlay berdi,
(Ğaşıqtardıñ köz jasın qwday kördi).
Körgen azap janardan jas bop ırşıp,
Bir biriniñ hal-jayın swraydı endi.
«Qaraşoqı»qabağı aşılmadı,
Päk sezimniñ baylıqtan asıl mäni.
«Süt pisirim» ötse de ekeuiniñ,
Ökinişti öksigi basılmadı.
Tağdır nege ekeuine öktem ediñ?
Osı ma älde, ömirdiñ ötkelegi?
Jılap jürip jeñgesi «törkinsıy»dep,
Qos qorjındı eki atqa bökteredi.
-Äkeñ sıqpar, «Qarabay» wrtı maylı
«Alam» deseñ, süyegi sırqıraydı.
«Kökaladan» tigeni «Bozşolaq» dep,
Attandırdı jeñgesi Qwlpınaydı.
-«Bozşolaqtı»minsin dep berdi ağası
«Bes Bayıstıñ» ol dağı bel balası.
Barğan jerge ayaulı kelin bop siñ,
Beretin bolsın sağan el bağasın.
-Jastıq ötti beyuaz, jelkem-jeleñ
Ömirimdi öziñ eñ körkemdegen.
Qısas tünde qıstıqqan Jeñge Üni:
-Qoş esen bol, elitken Erkem!-degen.
Jel basıldı, özgertip tün rayın
Wyalamas bir basqa mwñ wdayı.
Tünge siñip ketkende üş salt attı,
«Qaraşoqı»sırt berip qıñıraydı.
Qız Qwlpınay emes pe, erdiñ teñi?
Qız änine jigit te keldi senip.
Jat jwrttıqqa qız bergen anadayın,
Ökiniş-nazğa tolı, Köldiñ demi.
Jigitti toyda emes, jolda sına
«Bozşolaqtıñ» taypaldı jorğası da.
«Qaqtıköl», «Qaratamaq» qaldıñ-au?- dep
Tırs-tırs tamar qız jası er qasına.
Qız tapsa da ömirde şın sıñarın,
Keterinde qabaqta mwñ sınadı.
Sıbızğınıñ sazınday bayau ğana,
Tüngi auağa jaylar sıñsığan ün.
Äynektey şatınağan sızat-ümit,
Beymälim bolaşağı «qız artınıñ»?
Alasapıran, alakeuim şaq bolıp twr,
Arman ne, «qoldan ketse» wzatılıp?
Qız Qwlpınay elinen jılay ketti,
Köz jasımen kirpigin şılay ketti.
Äkeniñ de kesiksiz keleşegi,
Şeşe almaysıñ kigizgen qwday «kepti»?
Erkeletip otırar: «Şekerim!»dep
Baqwldaspadı anamen keterinde.
«Mämbetke» «siñbe Mwrın» barar jeri,
Keledi eki wday oy jeteginde.
Jigiti de ez emes, aybatı bar!
Öziniñ de senedi qayratına.
«Qalıñsız qız» atanu qiın eken,
Dey almaydı: «Qırıq toğız aydatıp al!»
Äziz ana bärinen artıq körgen,
Suırtpaqtap birer sır tartıp körgen?..
Jasırğan anasınan jalğız sırın,
Qos qorjınğa jeñgesi artıp bergen.
Tereñine qwmarlıq battıñ ba şın?
Azabı men läzzatın tattıñ ba şın?
«Qozıköş»wzağan soñ «Qaqtıkölden»,
Şığısqa bwrdı üşeui attıñ basın.
«Ortaq qazan», «ortaq mal», sanañ da ersi?
Qan saulaydı qazağım, jarañ da emsiz?
«Moyınserik» käri-jas «saujoy»oqıp,
«Qwtı qaşqan» mal qalmay, dalañ da elsiz.
Bwrqıratıp qwyın jel topırağın,
Şañ qauıp qıstağında otır äli.
«Belsendiniñ» mingeni ıñırşaq ker,
Siır jekken soqağa «batırağı».
Kökke qarap kökböri wlığan qwr…
Kek jaylağan ön boyın, swrı qandı.
Say jaylağan sağalap «ürkin» kütip,
Keşegi bay, al bügin «wrı, bandı».
Arqau boldı Qwlpınay, asıl äniñ
Qos ğaşıq bas qosuğa asığadı.
Salqam jelgen şoqıraq…üş köleñke,
Müjälsiz tün qwşaqqa ap jasıradı.
Mañday bastı «qaspaqtı» qwtın alıp,
Jigit mañğaz ülesin wtıp anıq.
Seleu saqal selekeu jota jatır,
At twyağı dübirin jwtıp alıp.
Ömir östip aladı sınaq wday,
Bolsa jüyrik mingeniñ pırağıñday.
Qayırlı dos bir jürse qasamdasqan,
Adastırmas tüniñde şırağıñday.
Soysızdıqqa şarasız qwraq wrmay,
Soyıl soğıp kün keşken jıraq wday.
Sayın dala tösinen saya tappay,
Jetim qalğan şırqırap lağıñday-
Sabat, päyek, öleñdi ot, qwrağıñ bay…
Atameken qaldı artta twrağıñ jay.
Jırın jıldar ay-kündi jwtıp jatır,
Jelmen köşip sırğığan qwba qwmday.
Attar da kösiledi wzaq talmay…
Qwlaniek qwba tañ sızattanbay,
«Kökbwqanıñ» twsınan ötu läzim,
«Qız qaştı!»dep bay auılı qwlaqtanbay.
Qaza
Qızın erge balaytın dara sanap,
Qız mwratı – ilik tabu dara talap.
«Qara qosta» tal tüste, şäy üstinde
Qız qaşqanın estidi Qaratamaq!
Qarğıs aytıp soñınan «dinsiz qardıñ»,
YAnattap jetkizdi zildi ızğarın.
Közi alaya şalqaya qwladı da,
Qwp-qu bop şüperektey… tilsiz qaldı.
Jan şıqpay jattı tağı «süt pisirim»,
(Jırıqtıñ sır bermeydi sırt pişini).
Ümit küdik kerisken, köñil küpti?…
Bir säti kelgendey me ditti isiniñ?
Jetim bolsa da eşkimnen kem qalğan joq,
Qız ketti!..Köñilde endi söndi arman köp.
Qol ayağın tüzetip, közin jauıp
Kübirleydi moldamsıp, «dem salğan» bop.
Bayekeñ tirliginde maqtan qıldı,
Köp jılqısın şañdatıp jatqan qırdı.
Qos attıñ arasınan sırıq tartıp,
«Öbekpenen» ölikti attandırdı.
Jın şaşqan käri bura, şökti…elirgen,
Köralması köp edi kek telingen.
Aqirettik aq matanı üleske alıp,
Qıñır minez şärgez şal da ötti ömirden.
«Jılqı ien…»sıltauı nıq, qosta qaldı
(Baylıq näsip eken ğoy qospağan bir?)
Jırığıñ: «Täuekel!»dep atqa qondı,
Basına kötere sap tostağandı.
Özinşe aşıq ketti ayğaq tastap,
Qıtayğa aldı-artın saylap qaşpaq.
«Taban aqı, mañday ter»dep üyirdi
Ketti aydap, jılqışını baylap tastap.
«Qız-däme»şermendi şer, tüyir kek pe?
Keşke deyin bir şatqa iirmekke-
Ayızı qana tabalap jılqını aydap,
Kele jatsa…keldi äsker büyirden kep.
Jırığıñ qaldı äp-sätte twtqındalıp,
Qan-sölsiz kämändiriñ swstındı anıq.
Sayrap berdi…jan tätti, jılqı tegin
Beyşara küyge tüsip wsqın qamıq.
Qız anası janında sızat qaldı,
«Jalğız qızın qolınan wzatpadı?»
Jılqı degen «köz qwrtı» köşpeli baq,
Sol küni-aq, hattamalap qwjattaldı.
Biletin jılqı jayın duandağı,
Kedey bop tek jasırğan quañ bağı.
Sırt ie bop jüruşi edi ayla tappay,
Bilik basında otırğan «juandarıñ».
Sayasat sayalasa sana aza ma?
«Zagotskotqa» aydaldı tañ azanda.
Sol jılqıdan qaldırmay bir tu bie,
Minis atı soyıldı janazağa.
Mañdaydıñ aşılmağan sorı mına,
«Qızılmay» bop «ablıqqan» zorığı ma?
Tuğan jerden topıraq bwyırdı äyteu,
Qıstaqtağı qoyıldı ata qorımına.
«Bes Bayısqa» habarın bermegen be?
Ata dästür, salt-sana körmegendey?
Aza twtqan añırap arttağılar,
Küy keşti wrlap äkesin jerlegendey.
Baqsıdayın bilegen şalıq boyın,
Kämändir kömeydegi tanıttı oyın.
Aruaq attap tinitti aq ordanı,
Mäyitti «oñ jaqqa» salıp qoyıp.
Toz-toz qıldı baylığın zaman-jırın,
Qaratamaq däuiriñ tamam bügin.
Kondyurin – jauızdıqtan atı şıqqan,
«Habarasu» zastabınıñ kämändiri.
Aştıqtan jan sauğalap qaşıp bosqan,
(Beyşarağa alla qanday nesip tosqan?)
Qız-qırqındı twtqındap jwrt közinşe,
Aq tänin lastağan, sasıq şoşqa.
Bwl älde, wltqa degen jılım-kek pe?
Saytannıñ sapalağı zwlım netken?
Ölikterdi satılap qalap qoyıp,
Üstine otırıp ap şılım şekken.
Pwşaymansıñ, berilse bağañ jattan
Tağdırıña ne dersiñ, «jamandatqan»?
Közi ottı erkekti oqqa baylap,
Tergeu, sotsız qaulısız, tabanda atqan!
Altıatarı tize wrıp salaqtağan,
(Taz qarınğa jabısqan talaq-nadan).
Tintip üydi, aqtarıp astañ-kesteñ…
Altın izdep aqiıp alaqtağan.
Qaru kezep qorqıtıp esin aldı,
Qız-qatınnıñ äşekeyin şeşip aldı.
Aq qağazğa «opis'tep», jazıp hattap,
İsin qıldı bwl jolı, esi bardıñ.
Boqtıqtan twradı eken sözi kileñ,
(Qorjını tompayğannıñ közi küler).
«Jwrt közi» ğıp barmaqtı bastırdı anıq,
Arğı jağın bir qwday özi biler?..
«Qoyma qayda?!»jandayşabı epiredi,
Kondyuriniñ qorqıtıp zekiredi.
«Qoymalap, qımbat zatın qayda tıqtı?»
Aldap-arbap, sırbazdap ötinedi.
Arttağı jwrt keşude maza küydi,
İstes bol dep ürkitip jazanı üydi.
«Qaratamaq altını» jwmbaq bolıp,
Eki kün swraqqa aldı «qazalı üydi»?
Eşkimiñ joq, swraytın haqı sauğa
Qaratamaq ketse de artı dauda.
«Qırqınan» soñ jalğamaq, tergeudi äri
Wstaytın boldı äzirge baqılauda.
Habarasu qiyameti
Üşeuiniñ maqsatı – keşti tosu,
Dwşpanğa barlau jasau – eski josın.
Kondyurindey baskeser kämändiri,
«Habarasu»zastabı sesti qosın!
Boyına jinap alğa nala-kegin,
Alasapıranda atqa mingen dara eriñ.
«Jolbasşılıq»qılatın, qılap jigit
Tanıdı Nwrpeyistiñ «Qarakögin».
Äpkesiniñ emşegin talas emgen,
Osı eldiñ «siñip» ösken balası edi.
«Semiz Nayman» tüp-tegi, Nwrpeyistiñ
Sıbannıñ «Äyten» jwrtı, nağaşı eli.
Qolğa tüsti Jırığıñ jazatayım,
Oğan endi jer Sibir, jaza dayın.
«Tamaqtı» qwlatıptı… «bir auız söz»,
Nwrpeyis habar etti qaza jayın.
Nwrpeyis bügin darhan, tım köñildi
Qanşa kiip jürmeksiñ mwñ-kebindi?
Oynaq salıp alısqan auızdıqpen,
Qarakök te «tañ asqan»tıñ körindi.
Tırau tırna habarlap küz kelgenin,
Sağınış saz jwtadı küz kermegin.
«Äsker bügin Tamaqtı tärkileude,
Jiendik meziretim, bizge er!»-dedi.
Nağaşı üzgen jipti jien jalğar,
Alla özi nesip etse kieñ jalğan.
Jolaqısız er dep twr, Jolbasşı da
«Habarasu»zastabı da ien qalğan.
Dihannıñ orağınday qiıq ayı,
Qaldı artta, atameken wya ğayıp.
Qazanı estirtpedi eki jigit.,
Sın sağatta sanağa siyar ayıp.
…Jolbasşı basqaradı ımmen dara,
Tülki jortaq…iz basqan «jımmen»ğana.
Jer tabandap jıljidı jılan bauır,
Köşip bara jatqanday mwñ men nala.
Tağdır solay, qazaqqa qıldı ökimin
Tiri ötpeseñ adıra qwr bekimiñ?
Kondyurin jemtik izdep ketkenmenen,
Sarbaz qaptı küzette birdi-ekili.
İsin qılıp bolğanda toptı asırğan,
Şımbayına Nwrpeyis şoq basılğan.
Estildi de zil dauıs: «Stoy!»degen,
Pulemettiñ auzınan ot şaşılğan!
Auğan halıq tarıday bıtıradı,
Pulemet te ajdahaday qwtıradı.
Kisinegen jılqı üni…ayğay da attan!
Nwrpeyis sezbegen-di twtıların.
Qız qwşaqta. Täubalap, dät basulı,
«Jının şaşqan bwğıday» qattı aşulı.
Nwrpeyis te tanıttı mergendigin,
Pulemettiñ üni de sap basıldı.
Qıstalañda ayamas qasıñ küşin,
Qarulı äker oq şaşqan basım küşiñ.
Qañğırğan oq tiipti qwlaq tüpten,
Oşman qaldı atınıñ basın qwşıp.
Üşeuiniñ ön-boyın kernegen kek.
-Azamatqa özi olja ölmegen tek,
Mingizdim!-dep bay qızı eski ädetpen,
«Şolağın» tarta berdi köldeneñdep.
Atı ölgenniñ qaşanda janarı mwñ,
Ölgen attıñ qwnı artıq, bağamı mıñ.
Er-twrmanın «Şolaqqa» atıp aldı,
«Jügen wstap qalmağıñ»- jaman ırım.
Toqtardıñ da eseñgir, üni qamıq…
Qızdı aldına mingizdi ilip alıp.
Jalğız dosın jarınıñ jayau etpes,
Qız boyında twnıp twr bilik anıq.
Nwrpeyis te iirdi «könikti eldi»,
Say-saladan jinap ap, ölikterdi
Esin jiğan azamat, erler jağı
Dos atadı dosınıñ qasına tas,
Dostıñ bir kemşiligi «asına qas».
Iesiz bir attı Oşman qızğa äkelip,
Qarımtasın qayırdı… «basına bas!»
Üzirlespen ümeli ündesken tin,
Almağayıp uaqıtpen tildesken kim?
Qız lezde mindi atqa köñili ösip,
Ar körip twrğan edi mingeskendi.
İşine saqtar mälim sırdı örgen,
Oşman da at basın bwrdı örge.
«Wzınqwlaq» habardı alıp qaştı…
«Kelin kelgen!..» daqpırttı qırdı kezgen.
Oyında köp oqiğa eske alatın,
Kökirekke kek qatıp, ses qalatın.
«Şalğınbaydıñ köline» qos atpenen,
Suıt jürip jetken-di keşke jaqın.
«Şağantoğay» jaylağan sağası jwrt,
Bosağa attar kelinniñ bağası qwt.
Otır eken esitip saqaday say,
Otau tigip qarsı aldı, nağaşı jwrt.
Toqtardıñ köñili ornıq ilgendi aldı,
Qız Qwlpınay körmedi külgen jandı.
«Kelin ayaq»… jasalsa da, ırım-käde
Bwl eldiñ qabağında kirbeñ bar-dı?
Twla boyı – tärbie, tindi aşıq
Top-top adam keledi üyge bettep,
Qız Qwlpınay twr edi, tündik aşıp?..
Qıl qobızdıñ qwlağı küyge kelmey…
Twrıp qaldı dalada üyge enbey.
Qos tizeden äl ketip…qaltıraydı,
Öne boyın bir ürey bilegendey.
… «Mäñgi baqi twrmaydı janıp şıraq,
O dünieden tauıptı anıq twraq…»
«Äkeñ» degen jalğız söz qwlağında,
Aua qarmap es ketti…talıp qwlap.
Kimiñ bolsın mindetti baru haqqa,
(Şekarada äser twr qaru atqan!)
Qız tüsindi keşegi «kirbeñ» jayın,
Ol da ülken qwrmet dep, aruaqqa.
Batasız qaşqan elden jazası ma?
Tağdırına twmsayı nazası bar.
Ökinişi söngenmen «qozı» qaldı,
«Sebepşimin!»dep «Äke qazasına».
Aşıqtırıp malın ap, twl etilgen
Artında qaldı eli qwl etilgen.
«Smayıl»dep twñğışın nıspıladı,
Ardaqtı äkesiniñ qwrmetine.
Ağasınıñ kün sozğan, wttı aylası
Maldan-jannan ayrılıp jwtay qaşıp…
Bere sala «jetisin» ürkin boldı,
Auılımen beri ötti, Qıtay asıp.
Ötkizdi baqıttı ömir qasında erdiñ,
(Jaratqan Qız Qwlpınay jasın kördi).
Jıldan soñ «sauın aytıp»äkesine
Törtuıl, Mämbet, Kereyge «asın» berdi.
Kek
Kondyurindey jauızda kegi ketken.
Arıp bosıp toz-toz bop eli ketken,
Köp edi jan jüretin tisin qayrap,
Osı boldı tözimniñ şegi jetken.
Esendespek bop kelse halin bilip,
Qorlanıptı el közinşe qalıñdığı.
Ant işip Kondyurinnen kek almaqqa,
Qosşı izdedi janına alımdı ilik.
Bas qosısıp üş jigit payımdastı,
Zerttedi elden swrap jayın qastıñ.
Deldal tapsañ «para» da aladı eken,
Qarastırdı amalın ayırbastıñ.
«Samagondı» sapırğan sauıqtı er-di.
(Pätuasız! Sıbay bolu qauipti edi).
«Alıs-beris»…söz tasıp, «tamır bolğan»
Habarşını Nwrpeyis tauıp berdi.
Basa almaysıñ mwndayda qattı aybarğa,
Wrımtal tws…jasırın at baylarğa,
«Qızıl şilik» sayınıñ örindegi,
Jalğız kelu şart boldı, «Aq qaynarğa».
Ajal tartsa böget joq, teginde erge
Olja-däme, özinşe «tegin kelgen».
Saq keledi…jaujürek, jiti qarap,
Habarşımız bolsa da senimge engen.
Samagon sırğa tartıp böteldegi,
(«Atau keresi»-ömirden öterdegi).
«Peruaşı» buın aldı, şarttı belgi
Habarşınıñ estildi jötelgeni.
Qanşa jauız bolsa da zatı qandı,
Kezeñ astı, zastaba… qapı qaldı!
«Qalıñdıqtıñ arı!»-dep, kekti jigit
Büyirine boylata sapı saldı.
İbilis bop saqıldap ses küledi,
Tek jaudıñ ıñırsığanı estiledi.
Qwlaq-kereñ, köz-soqır, qan basqan mi
Üşeui qas dwşpanın keskiledi!..
Qazaqtıñ bop twrğanda tayız bağı,
Nağılettiñ soqpadı qay ızğarı?
Üş jigittiñ kek alğan erlik isin,
El añız ğıp aytıp jür, ayız qanıp.
Bwl isti jospar qwrıp «älip»-tegen,
(Sosın el-jwrt tigistep, ädiptegen).
Sol küni-aq ketti auıp, Wlan Üdege
Eli –Qırjı, atı- Äbiş, Şärip tegi.
Sır bildirmes sırt közge sıpay esti,
Kekpenen suarmasañ jwtaydı öskin.
«Kekti jigit» joğaldı izim-ğayım,
Habarşımız sol küni –aq, Qıtay köşti.
Osılay bosqın boldı esil halıq
Jetim-zäbir, köş auğan, jesir-qamıq.
Nwrpeyis te atısta «mert» boldı, Er
«Tu sırtınan» tigen oq tösin jarıp.
Kök böri qazaq dili wlıp qaldı…
Zerdeliniñ zeyini qwlıptaldı.
Batır dep zastabağa atın berip,
Kondyurin mäñgilike wlıqtaldı?!.
Türkistan
«Biz ömirden – ölim, ölimnen – ömir izdep jürgen jandarmız»
Ahmetjan Qasmi 8
Bodandıqta twsalğan, dilgir eliñ
Jauırlıqtan köteni küldiredi.
Ataydı eken «Şıñjañ» dep bwl öñirdi ,
«Jaña ölke» degen sözdi bildiredi.
Sayasatker «su jwqpas» sırdañ jorğa,
Üreymenen eldi wstap twrğan qolda.
Şıñ-Şicay 9 bilep twrğan on bir jılda,
Tört mıñnan astam adam qwrban bolğan.
Täuelsiz el bolsam dep, eter bülik
Qalıñ qolğa qalmadı töter ilik.
Şıñ –Şicayıñ müsäpir küyge tüsti,
Otız üşte düñgender köterilip.
Körşi orıs qırğa qanat jayğanı anıq,
Bwndayda otırmas-tı jay qamalıp?
8-şi armiyasın alıp kirdi,
Osı sätti oñtaylı paydalanıp.
Jauızdıqpen iiltip, bwqpas qwlın
İşke bügip «az wltqa» tüp qastığın.
Tañ qaldırar, jauızdıqtı arqau etken
Är eldegi diktatura wqsastığı?
Ajarın zwlımdıqtıñ sızı öpken,
Bilik jolı basbwzar bwzıq etken.
Qırıq törtte Şıñ-Şicay elden ketti,
Auısıp Beyjiñge ülken qızmetke.
Odan soñ, «socialdı» zaman tudı,
Soñı «izm» ilimmen sanañ judı.
Aşılıp marksistik üyirmeler,
Törge äkelip şığardı nadan-qwldı.
Bir qalıpqa salındı el ünem enip,
Jaña bilik türğan soñ minegeli.
«Maqswttalıp 10 »tärkilengen keşegi bay,
Maldan ada, bügingi – «zümegeriñ 10 ».
Süt betinen qaymağın qalqıp alıp,
Jwrt aldında sayasi talqığa alıp,
Balaq jırtıp köp töbet talap berdi,
Bilmese de bwl istiñ parqın anıq.
Bar ma eken şamşıraq janğan wzaq?
Az wlttarğa kiildi şalma-twzaq.
Bes wlıstan bas qosıp qwrılsa da,
«Şarqi Türkistanıñ 11 » da barmadı wzaq.
Älihan töre 12 de erek jaratılğan,
Türkilik älemdegi dara twlğa.
Keñestiñ sayasatı paydalandı,
Öz ilimin osı elge taratuğa.
İbilis oy ilgegin ildirmegen,
Tülki bwlañ «jım» izin bildirmegen.
«Türkistandı täuelsiz eteyik!»dep,
Qol-ayağın müjälsiz dilgirlegen.
Orıstıñ da özinşe teñ esebi,
Dubaşin aydarınan jel esedi.
Qwljada konsul edi sol kezderi,
Älihanmen astırtın keñesedi.
«Türkiniñ terezesi teñ bir eli
Boladı»,-dep töreni sendiredi.
El tağına layıq han twqımın,
İs bastauğa birigip köndiredi.
Jeñ işine jasırıp qas qılığın,
Müläyimsip, bildirmey las bılığın.
El işinde bedelin paydalanıp,
Jwmahariyat beredi basşılığın.
Köş doğarıp, keruenin keri salıp,
«Üş aymaq 13 » kete almadı öris alıp.
Bir-aq künde töñkeris toqtatıldı,
Sayasattıñ özeni teris ağıp.
Sayasat qırıq tarau, aylañ ba edi?
Köterildi el qanatın jayğan emin.
«Gomindandı 14 »älsiretip alu üşin,
Qwytırqı bir uaqıtşa baylam edi.
Azattıq bolmasa da eles tegin,
Ötip jattı otarlıqta, egeste kün.
Generalı – Polinov, Majarovtay,
Bilik jağı bäribir Keñeste edi.
Boldı ma «Türkistanda» tañdau, erik?
Jwrt bilmedi qalğanın aldauğa erip.
Keñestik sayasat sät şalt bwrıldı,
Kommunistik Maoğa 15 qoldau berip.
Ötip jattı uaqıt zımırağan,
Orısta – «mwrtı qalıñ qıñır adam»-
Mwñğıldı 16 täuelsiz dep tanisıñ dep,
Maomenen keldi özara ımırağa.
Jan edi, qajı atanğan saliqalı
Ülken molda oqımıstı, qari tanım.
«Mırza qamaqqa» alınıp ğwmır keşti,
Täşkenge äketti orıs Älihandı.
«Birinşi mämile» dep dälel tauıp,
(Öskinin otağanday keler qauip).
Bes adam Almatığa şaqırıldı,
İşinde bar general Dälelhanıñ 17 .
Batıstağı körşiniñ sesi küşti,
Aldın ala bekitken kesip isti.
Momanov 18 , Lojı 18 , Qasmi 18 , Abbasovtar 18
Beseui arısı edi bes wlıstıñ.
Ajdahaday ot jalın bürkip qalıp,
(El senimin osı jay ürkitti anıq!)
Wşaqtıñ apat bolğan jeri deydi,
Begar tau, tüstik Sibir, İrkit mañı.
Bwl erler el ağası, zatı da esti
Bodandıqtıñ qorlığın tatıp östi.
Bası ketip bilikti el bodauında,
Osılay, «Türkistannıñ»da atı öşti!..
Qas jauınger jauına töter ilgi,
(Boljaptı uaqıt solay öterin kim?)
Jımısqı jau jasırar sekemin kil-
«Qaru jinau» nauqanına qarsılıq qıp,
Osı twsta Abaq Kerey köterildi!
Batır eldiñ qayrağan aldaspanı,
Halıqtıñ batırımen jalğas janı.
Erligi aqılımen dara şığıp,
Ospan batır 19 on eki jıl qol bastadı!
Er tuğannıñ jüregin eljiretip,
«Jänibektiñ aq tuın» el biletin-
Aq sandıqta wrpağı saqtap kelgen,
Alıp şıqtı, wrandap jelbiretip!
İş sırıñdı bilmekke wñğır dwspan,
Çoybolsanmen 20 kelisti, mwñğıl qıstap.
Aq kigizge otırğızıp «han kötertti»,
Keñes twram dedi me, şınjırda wstap.
Dwşpanınıñ batırğa tabası baz,
Bas bolğannan tappadı jalasın az.
Tibet asıp elşisi qaşıp ketti,
Amerika qoldauğa şaması az.
Twrğanday el basınan baq quılıp,
(Belgisi joq boyında taq buınıñ).
Jinauğa maqswt etti ol, bodan eldi
Astına Islamnıñ aq tuınıñ!
Ezgidegi el üşin tatamız kek,
«Bir şwñqırda ölsek bir jatamız! 21 »dep,
«Jänibektiñ aq tuı astında alğan,
Jaratqanım jebey kör, batamız bek!»
Opınıp, otarlıqta zäbir körgen
Ospandı el bağaladı zäruli erge.
Keyin Keñes Ospanğa jau bop şıqtı,
Bastapqıda, qoldağan qaru bergen.
Senim küşti, säti joq päs kemigen,
Salt-sanalı qazaqi dästeri keñ.
Qırınşı jıldan beri soğısadı,
Mwñğıl, Keñes, Qıtaydıñ äskerimen.
Tözim kerek künderdi eske aluğa-ay…
Dop atarı wşaq pen bes qaru say.
Keñestikter – soğısqan «saqa sarbaz»,
Köz aşqannan qırqısıp ösken wday.
Soğıs bitti. Sol aydıñ jañasında
Ospandı qwrıqtaudıñ şarasında-
«Oq däri iiskegen» jauınger polk,
Jasaqtaldı Ayagöz qalasında.
Ayla –täsil, jer jadın, iin bilgen
Ospan –qıran, qiyadan qiındı ilgen!
«Qalqa köl», fin, germandı jeñgen orıs,
«Türikstan äskeri» ğıp kiindirgen.
Ot qarudıñ küşimen desti basqan,
Qırıq amaldı, aylalı, sesti qas jan.
Ospan menen arasın jau bölgen soñ,
Qalibek er 22 qozğaldı köşti bastap.
Bel şeşpedi jalğız sät, damıl tauıp
«Buma jılan», «jwqpa dert» – kämil qauip!
Şöldi köktep jıljığan jwtayı köş,
Asıp ötti, Gimalay, Täñir tauın.
Bosqa qırmay halıqtı soğıspadı,
Talay tağdır sırt ketti toğıspadı.
Talay mwñlıq jolşıbay «şeyit» boldı,
Türkiyağa jetkeni, qonıstandı.
Azattıq küresine bastau eter,
(Ol erlerdiñ erligin lastau beker).
Jwrt aldında «qaralap» öltirildi,
Ospan da «partiyanıñ qas jauı eken».
El qorlansa jatadı toñ-teris kim?
Uaqıt istiñ tabadı, «oñ-terisin».
Halqı onı «Oşañ» dep wlıqtaydı,
Biliktegi dese de: «Töñkerisşil!»
Sabırınıñ şalabın sarqıp işip,
Moyıtpadı dwşpannıñ talqı küşi.
Tañda maşqarda Alla da «haqqa» jaq qoy,
Er Ospan şeyit ketti, halqı üşin!
…Bar eken şıqtı «japon tıñşıları»,
Wlt basınıñ öşirdi mıñ şırağın.
Köşbasşı sañılaqtar öltirildi,
Ağayınnıñ közine mwñ şılanıp.
Qandalağa jem bolıp, bürgemenen
Ruh üşin jazıqsız türmelegen.
Azap penen qorlıqqa köndiktirip,
Nebir Asıl, lastandı-au «kirge» deneñ?
Adamdıqtan azdırğan, joq sanatta
Talay jırın Aqınnıñ otqa jaqqan.
«Qwl -pende» dep Qojeke 23 küy şığarğan,
Öltirildi azappen şoqqa qaqtap.
Bwl maydanda käri de jas ta ketti,
Tañjarıq 24 türme azabın dastan etti!
Jırma jılğa qapasqa qamasa da,
Ottı jırmen dwşpanın jasqap ötti!
Biliktiñ betin tırnap, josa qılğan
«Bir şartımen Türkistan» bosatılğan,
Maqswt degen beripti däri jasap,
Keldi me älde ajalı, tosatınnan?
Kiilmeydi ärkimge, baqıt täji
Bilep alar adamdı uaqıt sazı.
Jetpis bir jasqa kelip, türmede öldi
Abaq Kerey aqını, Aqıt qajı 25 .
Igerdi tereñ bilim negizderin,
Abaymenen sabaqtas egiz lebi.
Iman ekti qajı bop, jazıp ketti
«Ğaqliya», «Naqıldıq negizderin».
Körkem minez är sözden miyat tergen,
Aqıl keni – Abayıñ siyaqtı, eren
Şäkärimniñ arqalap bar mwrasın,
Zayırlı ziyalı wlı – Ziyat kelgen.
Şäkärim de ğwlama asqan darın,
Äsetpen 26 «til tabısqan aspandağı ün!»
Keşkiğwrım jinalıp mal baqqan el,
Qissa qılıp aytatın dastandarın.
Kökirekke baylantıp tılsım kekti,
Şäken 27 wstaz «jau» bolıp qırşın ketti.
Ürkinşiler 27 jiırma jıl abaqtı alıp,
«Nahaqpın!» dep ömirden Twrsın 28 da ötti.
Türikstan tarihına ener dara,
Twrsınday wstaz tumas kemel sana.
«Alaştıñ» aldın körgen aqtañgeri,
Kieli topıraqtan öngen Dana!
Bilik etip şıqpasa da asıp törge,
Sayasattıñ tüymesin basıp körgen.
«Qara taqta» ilinip «qızıl jaqtan»,
Bas sauğalap Qıtayğa qaşıp kelgen.
Talay serke halqı üşin baqtan küsti,
Qıtaydı Keñes qoldar batpan küşti.
Jiınğa şaqırılğan köp jaqsımen,
Nwrtaza ükirday da «qapqa tüsti».
Bağı qaytqan basınan talay eren,
Nahaqtan qor bop öldi-au talay beren.
As-susız, iman-sotsız, tirideyin
Qapqa salıp satılap qalay bergen.
Tiridey tıpırlaysıñ tozaq körip,
İşqwstalı arttağı el mazdap kegi,
Jalğız oqqa baylanu – «aq ölim» ğoy,
«Qapqa tüsti» degeniñ azaptı ölim.
Azaptı erdiñ tanımal atı köpke,
Kökirekte aytılmay däti ketken.
«Aq bäyibşe» saqtadı twmar qılıp,
Soñğı amanat – qamaqtan hatı jetken.
Nüsipbek Nwrtazawlı 29 da azap kördi,
Ornığıp almasa da taza tördi-
«Dubek» dep partiyalıq at qoyılıp,
Bop şıqtı azamatı azat eldiñ.
Bes til bilip bilikke erte qondı,
Zamanında köş bastar serke boldı.
Äminaday 30 arumen otau tikti,
Ätteñ-ätteñ, ğwmırı kelte boldı.
Äkeniñ el basqarğan bastı isin wl,
Qoğamğa, partiyağa astı isi mıñ.
Eskertkiş – qatal tağdır öteuindey,
Şäuşekte twr Dubekti tas müsini.
Bilik te qabiletin bağaladı,
İşke tarttı jabılğan «jalanı alıp».
Eleusizdeu osı bir eskertkişten,
Jas wrpaq boyına ülgi tabarı anıq!
Ürkin
…Baylandı oqqa oqığan ziyalı kil,
Köbigi wşqan kir suı, qiyalı nil.
Qazağımnıñ qanında qalğıp ketti,
Wzaq jılğa bayırqap, wyalı dil.
Bwl jaqta atalğanmen «orıs eli»,
Qazaqstan-ejelgi ata qonıs edi.
Quğındau, aştıq…neler näubet ötken,
Küyzeldi tirligine soğıs enip.
Sayasat ta balgerdey «tamır wstar»,
Ziyalınıñ sanasın zäbir qısqan.
Jer audarğan Mamırbekti NKVD,
Qaza taptı kenişte jarılıstan.
Jüreginde halıqtıñ saqtaladı,
Esimi erdiñ şayqalğan baq-talabı.
Kerimbay änşiñiz de «jau» bop ölip,
«Jazıqsız!»dep soñıra aqtaladı.
Qazaqqa öleñ-sözdiñ mäni de erek,
Änşisi- toy-dumannıñ säni der ek.
Twrsınğazı-Erğazı 31 jazıp ketip,
Söz qaldı, «Kerimbaydıñ äni» degen.
…Bilikke soylı emes boylı ötetin
Zaman jetti qoysızdı qoylı etetin.
Üş müşeldey arada Uaqıt ötti,
Qwrğaq qiyal şala ma oy-beketin?
Ziyalısı atıldı jauharları,
«Kadr 32 » lendi, boyında qauqar barı.
«Üşke qarsı 32 », «Sekiris 32 », «Aşıq sayrau 32 »,
Bolıp jattı sayasi nauqandarı.
Elu beste elge köşti biraz halıq.
Bir jaqsısı salt-dästür tili azbadı.
Şäuşektegi konsuldan tölqwjat ap,
Qayttı bolıp «Keñestiñ grajdanı».
Jılap-sıqtap kieli qosı qalıp,
«Ol jaqta da osı el, osı halıq?..»
Elu altınşı jılı elge qayttı,
Jolbasşı bop tağı da Oşmanı.
Jauqızınday şığatın toñdı türtip…
Daqpırtkezdi el işin, oñdı ilkim.
Jayau-jalpı, arbalı el ağıldı
Aşıldı da şekara, soñğı Ürkin!..
Önseñ dağı jat jwrtta tamır jayıp,
Tuğan el – ottan ıstıq, Täñir ğayıp.
Jat sanağan köp boldı el işinde,
«Qıtaylıq» degen tağı jabıldı ayıp.
Ajırıqtap moynına kesir ilgen,
Eleñ etpes estiñ de eseriñ de.
Toñmoyın jwrt, saqsınıp köp şeşilmes
Qaray bildi bärine keşirimmen.
Ötti adam… fäniden, dañqı qalıp
(El ketipti biregey «jalpılanıp»).
Toqtar menen Qwlpınay atqa qondı,
Jaz şığa bir marqasın artıp alıp.
Tuğan jer qanday tätti, bal bwlağıñ?
Susap kelseñ şöliñdi qandıradı.
Sabattı saz, öleñdi şüygin şalğın
Bal küniñdi esiñe aldıradı.
Mal twyağı tozdırmas, tıñaydı alap
Iegersiz ien jwrt, mwñaydı alap.
San ğasırdıñ tili joq kuägeri,
«Qaratamaq» twr ünsiz, sınay qarap?
«Elu jılda el jaña», tosın bäri
Özgergendey joralğı-josındarı.
Qwran oqıp as tarttı jigitterge,
İrgedegi jılqışı qosındağı.
Eske alısıp sol bir, şaq ayar kündi
«Qaraşoqı» qwşağın jayar mülgip…
«Qız qaşqan tün» kuäsi – ata jaylau,
«Qaqtıkölge» jüz şayıp ayal qıldı.
Qoğa jarıp ağadı bwlaq twnıq,
Aumağına när berip şwrat qılıp.
Kelgen edi ekeui tilegi oñdı,
Ata amanatın bir mwrat qılıp.
Täy-täy basqan baladay qwlap twrıp,
Suırı tıñ tıñdaydı qwlaq türip?
Sarıalaqaz keşeri sayaq ğwmır,
Qızğışı naz aytadı jılap twrıp.
«Qaqtıköldiñ» bügin joq swstı ajarı,
Mausım ayı – qızğan şaq «qws bazarı».
Bülkildegen qaynarı twmasına,
Tüsedi eken adamnıñ sırt nazarı.
Öter uaqıt. Bir küni tınar jalğan
Tuğan jer topırğına aunap qwmar qanğan.
Boyınan bir erekşe lep estirip,
Kübatısta – «Aqşayıq» mwnarlanğan.
Uaqıt jüyrik «bas asau»…ala qaşıp,
Qatın boldı sarı qarın, bala ğaşıq.
Bes balağa ekeui tilekşi bop,
Ağımına ketti ömir aralasıp.
…Şekara aşqan ädil eñ jarğı netken?
Qazaqı dil oyandı qalğıp ketken.
Tölqwjattap Ükimet kömek etti,
Añsap kelgen ağayınğa «arğı betten».
Kök bayrağıñ kögiñde jelbiresin,
Beyküna jas beyuaqıt tögilmesin.
Ürkin qalsın tarihtıñ beti bolıp,
İrgeñ qazaq, endigi sögilmesin!..
Söz soñı
Ür sezimniñ añızı –säru bağı,
Ğaşığına asıqtı aru janı.
Köz jasımen suğarıp topırağın,
Arttağı wrpaq «kebindep», «aruladı».
Sağınantın bayandı şaqtı egile…
Kempir de ötti, janı wşıp baq kögine.
Almatıda twratın jazuşı wlı,
«Twmaqtı» ilip qoydı, qaq törine!
Siltemeler:
1. Nwrtaza ükirday Şalğınbaev(1893-1938) zamanınıñ ozıq oylı azamatı, «Rüşti» degen
mektep saldırğan, «qapqa tüsip» öldi.
2. «Qaraq!» Nwrtaza ükirdaydıñ söz mäteli.
3. KerimbayRayımbekov(1891) 1938j.3-şildede twtqındalıp, 1938 j. 11- qazandağı
«üştiktiñ»qaulısı boyınşa atu jazasına kesilgen. 1957j.3-qırküyekteTürkistan äskeri
okruginiñ äskeri tribunalında qayta qaralıp aqtaldı.
4. Oşman Tınışpaev(1910-2001) «Mamırbek baydıñ tayın minip jür»,- dep körsetindi
bolıp Qıtayğa ötip ketedi de 1956 jıldan elge kelip jılqışı bolğan azamat.
5. Jäkula Küşikov(1863-1933), Ombınıñ ortalıq fel'dşerlik mektebinde oqığan(1881-85),
«Ökpetide» bolısbolğan (1911), kämpeskelengen(1928), Qıtayğa atısıp ötedi(1931).İnisi –
Äbilmäjin Küşikov 1937j.1-jeltoqsanda atu jazasına kesilip, 18 tamız 1956j. aqtalğan.
6. Başbay Şolaqwlı Bafin (1884-1953), iri mecanat,Tarbağatay aymağınıñ uälii bolğan.Öz
qarajatına Amerika-Korey soğısına wşaq jasatıp, Şağantoğay özenine köpir saldırğan.
7. Otınşı Äljanov(1878-1919)Lepsi oyazına(Ürjar öñiri)jer audarıldı(1909).1917j.
Orınborda bolğan 2-şi Bükilqazaq Qwrıltayında Ä.Bökeyhanov bastağan 15 adammen birge
«Uaqıtşa Halıq Keñesiniñ» qwramına saylanğan.Şirkeuge bekinip qol pulemetpen atısıp
«Taudıñ qızıl qırandarı» bölimşe äskerleri qolınan qaza tabadı.
8. Ahmetjan Qasmi, wltı-wyğır, ŞT Islam Jwmhariyatınıñ törağası bolğan.
9. Şıñ Sıcay(Şıñ Duban)1933-44j.Şıñjañ ölkesiniñ bileuşisi.
10. «Maqswttalğan», «zümeger»-mal mülki tärkilengen keşegi auqattı adamdar.
11. «Şarqi Türkistan»- (Azat Türkistan) memleket atauı.
12. Älihan töre Sağwni(1868-1940)ğwlama oqımıstı, eki ret(1905, 1924) qajılıqqa
barğanÜndistan-Moğol bileuşisi Babır şahtıñ serikteriniñ biri bolğan Qılış Bwrhan
töreniñ wrpağı.
13. «Üş aymaq (Altay, İle, Tarbağatay) köterilisi»(1944-47).
14. «Gomindan»- 1912j. Qıtayda Sun YAt Sen negizin qalağan burjuaziyalıq partiya.
15. Mao Cze Dun-QHR komunistik partiyasınıñ törağası, memleket basşısı
16. Moñğol Halıq respublikası.
17. Dälehan Sügirbaev, Şığıs Türkistan armiyasınıñ generalı wşaq apatınan(1949) qaza
tapqan.
18. Lojı, Mamonov, Ahmetjan Qasmi, Äbdikerim Abbasov wşaq apatınan qaytıs bolğan
ükimet müşeleri.
19. Ospan İslämwlı(1899-1952)Şıñjañdağı wlt-azattıq köterilistiñ batırı.
20. Çoybolsan, MHR äskeriniñ marşalı
21. «Ölsek bir şwñqırda jatamız, Jeñsek bir twğırda twramız!» Ospan batır bastağan wlt-
azattıq köterilis sarbazdarınıñ wranı.
22. Qalibek Hakim(1908-83)Türkistan wlt-azattıq qozğalısınıñ küreskeri.Qıtay biligine
bağınbağan qazaqtardı Gimalay tauınan asırıp Päkistan jeri arqılı Türkiyağa alıp
ötken.İnisi – Täkiman da köterilis serkeleriniñ biri. Wlı-Hasan Oraltay «Elim-aylap ötken
ğwmır» kitabınıñ avtorı, Myunhendegi «Azattıq» radiosınıñ qızmetkeri bolğan, Europa
qazaqtarınıñ köşbasşısı.
23. Qojeke batır Nazarwlı(1826-1884), küyşi Şıñjañdağı Küre türmesinde otqa qaqtap
öltirildi.
24. Tañjarıq Joldıwlı(1903-1947)aqın, Gomindannıñ uaqıtşa ükimetimen kelissözde
negizgi «on bir talaptıñ» biri ŞT azamattarın türmeden bosatu bolıp, azattıq alğanmen
sol jılı qaytıs boladı.
25. Aqıt qajı Ülimjanwlı(1868-1940)aqın, 1939j. Ürimşige aldap şaqırtılğan jüz
adammen birge twtqındalıp, türmede öldi(1940).
26. Äset Naymanbaev(1867-1923)özindik änşilik mektebin qalıptastırğan änşi-sazger.
«Mädeni töñkeristen» soñ(1986), basına kesene twrğızıldı
27. Şäken Elubaev atu jazasına kesilgen, Ürkinşi Sadıqwlı 25 jılğa sottalğan Şäuşektegi
gimnaziya mwğalimderi.
28. Twrsın Mwstafin(Jarqınbaev) Semeydegi seminariyada oqığan, Taşkendegi OAU bilim
alğan, «Alaş»polkinde pisar' bolğan.Lepsi uezinde komsomol, sot, atqaru komiteti
törağası qızmetterin atqarğan.Şıñjañğa auıp barıp oqu böliminde qızmet etip,
gimnaziyada wstazdıq qılğan, jwrt közinşe atıldı (1952).
29. Nüsipbek(Dubek)Nwrtazawlı Şalğınbaev(1919-1947)qamaqqa alınıp(1941-44), Şıñ
Sicay diktaturası qwlağan soñ azat etilip, «Halıq üni» gazetiniñ bas redaktorı boladı.
30. Ämina Nwğımanova, änşi, Qazaqstan Mwsılman äyelderi qoğamınıñ törayımı bolğan,
Dubektiñ jarı keyinnen Balqaş Bafinge twrmısqa şıqqan.
31. Erğazı Rahimov(1928-1993), aqın-jazuşı, Ayagöz qalasında twrdı.Nemere inisi-
Twrsınğazı Rahimov(1951-2016), änşi-sazger, Qazaqstannıñ eñbek siñirgen mädeniet
qayratkeri,Semey qalasında ömirden ötti.
32. «Kadr»-qızmetker. «Üşke qarsı», «Sekiris», «Aşıq sayrau»- Qıtayda bolğan sayasi
nauqandar.
MAZMWNI
1. Söz bası. Qarttardı añsau
2. Tülki twmaq
3. Bastañğı
4. Jat jwrtta
5. Qız Qwlpınaydıñ äni
6. Attanıs
7. Qaqtıköl.Qız qaşqan tün
8. Qaza
9. «Habarasu» qiyameti
10. Kek
11. Türkistan
12. Ürkin
13. Söz soñı
Aldabergen Rahmetollawlı,
1960j.t.Semeydiñ avtomehanikalıq
tehnikumın, Qazaqtıñ Memlekettik
Ekonomika universitetin bitirgen. Öleñderi
1988 jıldan baspasöz betinde jariyalanıp
keledi. 1997 jılı «Täñirsıy», 2013 jılı
«Öliara» attı jır jinaqtarı jarıq
kördi. 2014 jılı «Altay ayşıqtarı»
attı wjımdıq jinaqqa endi. Auıl
şaruaşılığında, komsomol qızmetinde,
mädeniet salasında eñbek etti. ŞQ
oblıstıq «Didar» gazetiniñ Ayagoz-Ürjar
audandarınıñ menşikti tilşisi qızmetin
atqardı. 2001 jıldan Ayagoz vagon
deposında-audarmaşı.Qazaqstan
Jurnalister odağınıñ müşesi.Äuesqoy
sazger, 40 şaqtı än men bir küydiñ avtorı.
Kerey.kz
Pikir qaldıru