Iteli  TINIBEK Qaliasqarwlı Qabidaş

Moñğoliyadağı qazaq halqınıñ auız ädebieti ülgileri, jaña zaman qazaq ädebietin jinau, zertteude zor ğılımi eñbek jasadı. Ol tuğan ölkesinen taban audarmay Bayan-Ölgiy  qazaqtarınıñ auız ädebieti ülgerin jinap, bastırıp, 1972 jılı Almatıda kandidattıq, 1992 jılı filologiya ğılımdarınıñ doktorlıq därejesin qorğadı (330). Altay tauı qazaqtarınıñ ädebiet ülgelerin zertteudegi onıñ ğılımi jetistikterine  belgili ğalımdar R.Berdibaev, H.Süyinşaliev, O.Nwrmağanbetovalar ärqaşan joğarı bağalaydı. Doktor Q. Qabidaş “Bayan-Ölgiy qazaqtarınıñ auız ädebieti“, “Halıq aqındarı, “ösken ölkeniñ örşil ädebieti”, “Aytıstıñ qırı men sırı“, “Moñğoliya qazaqtarınıñ ädebieti“  qatarlı birneşe monografiyalarda jariya etti.Sonımen qatar prof. Q.Qabidaş Moñğoliyadağı qazaq auız ädebieti, halıq jırları, aytıs öleñderiniñ 5 tomdıq zertteu toptaması, “Halıq jırları“, B. Aqtan şığarmalarınıñ üş jinağı, t. b. siyaqtı monografiyalardı, jinaq 8 jinaq, 5 oqulıq , ğılımi maqalalar bastırıp jariyaladı. Jalpı alğanda, doktor Q. Qabidaştıñ Bayan-Ölgiy aymağındağı qazaqtardıñ ädebietin zertteudegi şığarğan küş jiger, quatı arqasında qazaq ädebieti onan arı bayı tüskenin anıq bayqauğa boladı. Belgili qazaq ädebiet tanuşı ğalım qazir Taldıqorğanda asa tamaşa jağdayda ğılımi eñbekterin jazu üstinde.

ABAQ KEREYLERDİÑ  QONISTANUI

Kerey taypası Qara Ertis, Barlıq, Eren Qabırğa tau jotaları arasın, arğın men nayman taypaları  körşiles Emil özenniñ oñtüstik batısınan Qaratal özeni jäne  Nwra özeniniñ boyına deyin köşip-qonıp jürse, dulattar Qaratal, Şu özeni arasın mekendedi.

ŞIÑJANDIQ       tarihşı Mämi  Kereydiñ tegin Şep, Sep, Baylau, Qoylau, Eldey, Köldey, Izen, Jucan dep taratca, ocı taypalardıñ atı Vİİ-Vİİİ ğacırdağı qıtay derekterinde kezigumen qatar, qazaqtıñ şejirelerinde de atalatının tilge tiek etedi. Kereylerdiñ etnikalıq cır- cipatı ocı künge deyin jwmbaq küyinde qalıp otırca da, olar türki tekti taypa bolğandığı ğılımi negizge ie bolıp keledi. Kerey-(kereyt, kile, hıle, kleyi, hleyı ) cöziniñ mağınacı jayında  Raşid-ad-din, Äbilğazi-äl-Horezmiden bactap köptegen ğalımdar öz pikilerin ortağa caldı. Ocılarğa qarağanda, birinşiden:  bwl atau öñ-tüc (ker, qara cözinen), ekinşiden: jer cu atı (Keyre, Kerlin, Kentay), üşinşiden- handar ruınıñ atınan şıqqan degendi meñzeydi.

Biraq, bizdiñ oyımızşa Kerey etnonimin bwlay tücindiru ğılımi tolıq negizi jetispeydi degimiz keledi.  Sebebi,  qanday bir taypa, ru bolmacın tarihtıñ  tereñ twñğiığınan bactau alğandıqtan olardıñ  tuatüp atauları da köne däuirde payda bolıp, til damuına cäykec mäni men türi özgerip, bizge jetkeni anıq. Sondıqtan, qazaqtıñ köne taypa ruları etnoniminiñ mänin aşu üşin ataudıñ tuatüp tübirlerine nazar audaru qajet boladı.   Mıcalı, Qazaq, tele, qañlı (qañ- özen, oğlı- wğılı= özen adamdarı), alban (Alıp tau eli), Suan (Su eli), Üycin (ucun- cu) ğwn (hün- adam),Üñğu (uaq), alşın, alaş, alan, qıpşaq (cyuyşe, kyuyşe, hebici- k,  kuman, kuban) Kerey, Qimaq, Qoñırat, Qatağan, Nayman (cegiz taypa) tuatüp tübiri jağınan bir-birine mändec boluı äbden mümkin. Qazaqtıñ köne taypaları ataularında qa-(nemece qi- qo- qı- he- ke- ğw- ) nemece al- cu- du- te- ja- ar- tuatüp tübirleri kezdecedi. qa- tuatüp tübiri bwl ataularda bacım bolumen birge onıñ bactapqı mağına mazmwnı özderin özgelerden ayırıp, ”özimiz’’, ‘’qandac’’, ”alğaşqı jaqın ağayın’’-dı bildirgen. Qazaq tilindegi qabırğa, qac, qol, qarın, qarındac, qwda, kelin, küyeu t. b. cözderdegi qa- qo- qw- kü-  tuatüp tübirleri  adamnıñ özine qatıctılığın bildiredi. Keybir ataulardağı –man jalğauı ündi-evrop, parsı arab tilderindegi  man- adam degen cöz boluı mümkin.

Kereyler öz işinen Abaq, Aşamaylı bolıp ekige bölinedi. Bwl eki ru atınıñ  şığu tegi köne däuirge jeteleui ıqtimal. Şamamen Altay tekti tilder caralanbağan däuirlerge qatıctı dep aytuğa negiz bar. Joğarıdağı ataular köne türki tilindegi ”aç”, ”apam’’ nemece ‘’babalarımız’’ degen cözben tığız baylanıctı tuındağan. Arictov  ‘’aç’’, ‘’aba’’ cözderi jeke dara rudıñ atı deui şındıqqa cayadı /74/. Aba cöziniñ tüpki mağınacı  tuma, ata-baba, wlıq baba  degen cöz bolca, aç cözi nemere, wrpaq degendi bildiredi. Aşamaylınıñ tañbacı H aşa, tirek, aşamay bolca, Abaqtıñ tañbacı ortacınan bölingen törtbwrış /parallepiped/  ‘’bir twtac janwya’’ mağınacın beredi.

Kerey

Abaq       Aşamaylı

Izen                                                          Jusan

Bağanalı                                               Jabayı      Sidalı

Baylau      Qoylau

Jädik,                        Iteli               Qaraqas                         Şimoyın

Jäntekey        Merkit                  Şwbarayğır                Jastaban

Şeruşi          Sarıbas                  Molqı                          Könsadaq

Sonımen qatar şejire derekterinde, Abaqtan>aldaberdi, qwtberdi, asanberdi tuadı, Aldaberdi tabanı ülken bolğan sebepti Jastaban atalıptı. Onan sarıtoqay, sarıbas, bögimbay tuadı deydi. Qwtberdiden>bağanalı, jappas tuıp, Jappastan-kenel, jabay taraydı. Qazaqtıñ Abaq-kerey taypası  äueli 12 ruğa böline qalıptasıp, uaqıt ötken sayın jan sanı ösip, är ölkede şaşıray mekendeuine baylanıstı olardıñ keybireuleri  äldeneşe ülken tarmaq, kişi buınğa, ata-äuletterge bölinse, endi biri sonşa köp tarmaqtalmağan. Olardıñ ruğa bölinui negizinde genetikalıq jalğastıqtı saqtağan. Jalpı alğanda, qazaqtıñ Abaq-kerey taypasınıñ keyingi wrpaqtarı 100-ge tarta ülken tarmaqtar men wsaq buındardan qwralğanı bayqaladı.

18-20–şı ğasır basındağı Orta jüz qazaq taypalarınıñ ornalasuı jayın söz ete kele Marat Mwqanov Abaq-kereyler turasında bılay dep jazadı. «Zaysan uezinde Kendirlik bolısınıñ köpşiligi abaq-kereyler boldı. Bolıs şığısında Qıtaymen şektesip jattı; onıñ oñtüstik şekarası-Qaratal jäne Jemanay özenderiniñ, batısında-Üydene özeniniñ boyımen, onıñ ağısın boylap joğarı qaray Sauır jotasına deyin bardı, oñtüstik şekarası Sauır jotasımen ötti.Jastaban – Sauır jotasınıñ soltüstik baurayın qıstağan; Merkit-Sauır tauınıñ soltüstik baurayında, sonday-aq Kişkenetauda, Şirikqayıñ boyında, Kendirlik özeni añğarında jäne Sauırdıñ soltüstik betkeyinde qıstauları bolğan jaylauı Altaydağı Qıran, Qobda özenderiniñ añğarında ornalasqan. Jantekey ruı–Şilikti jäne Kendirlik özenderiniñ añğarında, Tarbağataydıñ soltüstik baurayında qıstap, Qıran, Qobda, Saqsay özenderiniñ añğarın, birneşe auılı Qara Ertistiñ  bas jağın jaylağan, Iteli ruı Burıltoğay töñireginde, ondağan şañıraq Kendirlik añğarında qıstağan; jaylauı Qara Ertis añğarında bolğan; Şeruşi ruı-Qırannıñ tömengi ağısında, Qobda özeni añğarındağı taularda, Jayır tauında qıstağanñ /55/- dep jazadı.

Qalbadan Altayğa qaray bayau jıljığan Abaq-kereydiñ alğaşqı köşi Ertis özenniñ oñtüstik añğarın örlep kelip, Zaysannıñ oñtüstik twsında eki ayırılğanı tarihtan belgili. Qaraqas Bayqan bi, Jantekey Barlıbay batır, Şeruşi Şwbaş batır, Molqı Eştağan batır bastağan Qaraqas, Şeruşi, Molqı ruları, Jantekey ruınıñ Şüyinşäli atasınıñ auıldarı Ertis özeninen Batıs Altay tauına ötip, Narın, Kürşim, Qaljır özeni sağası, Marqaköldi mekendeydi. Qotıraq batır bastağan Jantekeydiñ basım köbi, Iteli, Merkit, Şwbarayğır, t. b.  rular Ertisten ötpedi. Olar Zaysan öñiri, Kendirlik, Kökpekti qatarlı jerlerge irge tebedi. Qalbadan bastap Zaysan, Sauır tauına deyingi keñ alqaptı, Ertis özeniniñ soltüstiginde Batıs Altay tauı, Marqaköl, Sarger, Mwzbel, Sorqwdıq, Döreli, Akjaylau, Jirenbaytal qatarlı mekenderge qonıstandı.

XVİİİ ğasırdıñ 60 jıldarınıñ soñın ala Ertis, Altay tauınıñ batıs oñtüñstigine qonıstanğan Abaq-kerey taypacınıñ  keybir ru bölikteri eñ aldımen Alqabek, Bilezik, Qaba özenderi boyın meken etip, Sauır tauı, Burıltoğay özeni alabına mal otarlatıp jüredi. Demek, bwl öñirdiñ boc jatqanın köredi. Alqabekten Ertisti örley ien  tusıp ketken jerler qazaqtardıñ meken etuine öte qolaylı ekendigi ayqın edi. 1770 jıldan Qaraqas, Şeruşi, Molqı, Jantekeydiñ Şüyinşälisi Alqabekten örley Bilezik, Qaba, Buırşın özenderi alqabına ornalasadı. Osı bağıtpen jıljığan qazaqtar birtindep ilgerlep, Qıran özeniniñ qwyğanına deyin jetedi. Al, XVİİİ ğasırdıñ soñı, HİH ğasırdıñ alğaşqı şireginde qazaqtıñ bwl ruları şığısta Qu Ertisten ötken edi. Ertistiñ oñtüstigimen jıljığan qazaqtar Sauır tauınıñ soltüstigi men Ertis özeni aralığın meken etip Üliñgir köline jetti. Abaq-kerey taypacınıñ üşinşi  böligi Zaysan, Kendirlik, Kökpektini mekendedi. Abaq-kerey ruları Qalba tauınan şığısqa jıljıp Şiñgilge deyingi keñ baytaq Altay öñirine qayta qonıstanuğa jartı ğasırday uaqıt ketip, 1820 jıldarğa deyin sozıldı. Bwl öñirlerge qazaqtardıñ qonıstanuı oñay is bolmadı.

Abaq Kereylerdiñ rularınıñ Qobda betine öterden bwrıñğı Altay öñirindegi ornalasuı mınaday  edi: Jädik, Jäntekey, Şeruşi ruları Qaba, Buırşın, Ertis özeni boyında bolsa, Şwbarayğırlar Qabada; Qaraqastar Türgen, Köktoğay, Şiñgil, Bwlğın twsında, Könsadaqtar men Jastabandar Ertis boyında, Şimoyındar Burıltoğayda, Sarbastar Bwlğında qonıstanıp otırğan.

G. E. Grumm-Grjimaylo jazğanday “Orta jüz Kereylerdiñ köptegen ruları XVİİİ ğasırdıñ ekinşi jartısınıñ basında Altay jerine köşip kelgen jäne  osı ğasırdıñ 60—70 jıldarı birşama şığısqa qaray ötip mekendeytin bolğan“ ,- deydi. XVİİİ ğasırdıñ ekinşi jartısınan soñ är türli sebeptermen äsirese, şaruaşılıq jayına baylanıstı “kereylerge Altaydağı Ertis pen Qıran özeniniñ mañı tarlıq ete bastadı. Kereylerge şığısqa qaray, nemese, batısqa qaray jerin keñeyte tüskennen basqa şara qalmadı’’.

Qazaqtar 1867-1870 jıldarı Altaydan Qobda betine qaoray top-tobımen ağılıp ru-ruımen köptep keldi. Köbeş batır bastağan Jäntekey ruları Swmdayırıq, Örmegeyti, Şegirtay qatarlı şekaramen japsarlas öñirlerden ötip, birşama boylap ketti. Onan soltüstikte  Jılqışı bastağan Şeruşi ruları qonıs teuip, jergilikti wrañqay  töreleriniñ jer, jayılım jaldap aldı. 1890 jıldarı şamasında Şwbarayğır, Qaraqas, Molqı qatarlı rları tobımen kelp jetti. Qazaqtardıñ bwlayşa top-tobımen kelip qonıstanuı jeriliktiler arasında qayşılıq, bäseke tudı. Sondıqtan 1895- jılı Çiñ ükimetiniñ Qobda qalasındağı bileuşisine qazaqtar tüye bastağan  “toğız tartu“ etip, özderi irge tepken  jerlerin kuälandırıp, zañdı türde qonıstanuşı qwqığın tanudı ötindi.

Küres jolınıñ bir türi qonıs audara köşu edi. Mäselen, HH ğasırdıñ 10 jıldarınan Boğda, Barkölge Abaq-kereylerdiñ qonıs audaruı molaya tüsti.

-1934 jılı iteli Swltanşärip, Molqı Qaptalbay, Sarbas Qabdula bastağan 200 tütin Barkölge;

–

Tarihşı M. Tınışbaywlı Şığıs Türkistan  dağı qazaqtar sanın 1917 jılı 450 mıñ adam bolğanın atap körsetedi. Osı kezderde Altay aymağında  twrğılıqtı halıqtardıñ wlt-azattıq qozğalıs, tolqularınıñ sätsiz ayaqtaluı, tabiği apattar jäne kün sanap küşeye tüsken gomindandıqtardıñ reakciyaşıl äreketteriniñ kesirinen ölke qazaqtarınıñ  jan-jaqqa bıtırap,  bosıp ketip otıruınıñ  saldarınan  bwl ölke ien qañırap qalğan kezder de boldı.

Şığıs Türkistan qazaqtarınıñ jan sanı HH ğasırdıñ bas şireginde meken jayına baylanıstı ru-taypalıq qwrılısı boyınşa tömendegidey küyde boldı: İle aymağında qızaylar (tayırberdi, tileuberdi, begimbet, derbiz, torğay) canı 122000 adam, albandar (qoñırbörik, ayt, bozım, äldijan, şüyke t.b.) canı 60000, Tarbağatayda-jwmıqtar canı 16000, mambetter canı 11000, uaqtar canı 6000, törtuıl (bayqara, ötep, qwtımbet, aqbolat  t. b. ) 9000,  Abaqkerey 20000 adam bolğan. Al Altayda Abaq-kerey taypacımen basqa rulardan 52000 adam bolğanı turalı derekter kezdesedi /62/.

G.E.Grumm-Grjimaylonıñ körsetuinşe 1907 jıldarı bwl ölkedegi Abaq-kereylerdiñ sanı 60 mıñ adam, 12 mıñ tütin bolğan. Al, M. Tınışbaywlı Abaq-kereylerdiñ 1917 jılğı sanı 300 mıñ adam bolğanın jazadı /75/. Şığıs Türkistandıq qazaq tarihşılarınıñ  aytuınşa HİH ğasırdıñ alğaşqı jartısında  Abaq-kerey taypası 30 mıñ tütin, 150 mıñ adamğa jetken.

ITELİ. Abaq-kerey şejiresinde Iteli, Merkit, Sarbastı >Jusan > Bağanalı>Qoylaudan taratadı. Qoylaudan>kökbwlaq>arqaştan >aqbaqtı, aqmäteli, aqmergennen tarağan rudı Iteli atağan. Şığıs Türkistanda Altay tauın jaylap, Burıltoğay, Şiñgildi qıstap jürgen. 1880 jıldarı şamasında 800 janwya Iteli bolğan. Iteli birşama ösken ru bolğanımen Şığıs Türkistanda öte şaşırap qonıstanğan ru bolıp eseptelinedi. Iteli ruınan osı ölkede islam din taratuğa bastamaşı bolğan Säbit Nwrmwhammetwlı, Batırtwrım Orınbaywlı,  gomindan ükimetiniñ ozbırlığına qarsı qarulı köterilis wyımdastırğan Zuha hajı Säbitwlı sındı  qazaqtar boldı.

Şığıs Türkistanda Iteli ruı– Altay aymağınıñ Köktoğay, Buırıltoğay, Jemenay audanı, Altay qalasına şoğırlana qonıstanğan körinedi. Erenqabırğa, Boğda öñirleri, Barkölde de birşama Iteli ruı ökilderi ömir süredi. Eltoq äuletinen Qazaqstanda, Moñğoliya, Türkiya t. b. jerlerde iteliler bar. Jalpı alğanda itelilerdiñ şejire derekteri öte-möte tolıq bolmay, derekter az kezdesetinin şejireşiler erekşe aytadı. Iteliden– Aqbaqtı, Aqmergen, Küyik tuadı. Aqbaqtıdan – Qazıke, Däuit. Aqmergennen – Tınıbek; Küyikten – Toqtağwl, Däulet, Eltoq, Besşal, Qalmatay tuadı. /Iteliniñ işki rulıq qwrılımı qocımşada cızbada körcetilgen/

Söytip, jalpı alğanda Iteli şejire derekteri tolıq bolmasa da, Aqbaqtı, Aqmergen, Küyik degen üş ülken tarmaqqa jiktelip; olar öz işinen  jeke-jeke birneşe  kişi  buın bolıp qalıptasqan.

  Iteli ruınıñ ökilderiniñ negizgi tobı Altay swmınında, codan keyin Cengel, Nogonnuur, Ulaanhus, Bwlğın, Qobdanıñ Bwlğın swmındarında azdağan tobı twradı.

Molqı ruınıñ negizgi tobı- Delüünde, codan bir kişkene böligi Aqköl, Bwyantı, Altancögcde twradı.

Qaraqas wrpaqtarınıñ negizgi tobı Delüünde mekendengen. Biraz otbacı Altancögc, Nogoonnuur,Cengelde ornalacqan.

Qobda betindegi iteli ruıda san jağınan bolıctıqqa jetpedi.

Şığıs Türkistandağı  Abaq-kereydiñ on eki ru   özi işinen 60-tay ru ülken tarmaqtarımen qatar 120-day kişi buın  qalıptastırıp, jetinşi atadan bergi  aralıqta 6000-day buın tarağan degen joramal jacauğa boladı. Basqaşa aytqanda, Şığıs Türkistanğa qonıstanğannan soñğı  mezgildegi qazaqtardıñ jan sanı ösip önip, öz işinen ata, äulet, kişi buın, ülken tarmaqtarğa  jiktele saralanğan.