Esenalı men Esboldıñ arğı ataları Kereydiñ Tarışı atasına jatatın Jienbaywlı Smayıl degen kisi on törtinşi ğasırdıñ birinşi jartıjıldığında Şağatay wlısınan bölinip wlan-ğayır aymaqta jeke handıqtıñ negizin qalağan Sibirdegi Taybwğa dinastiyasınıñ Aq ordadan bölinip öz aldına derbes memleket (şamamen 1325-30 jıldarı) boluına at salısqan tarihta bolğan adam. Añız boyınşa Tarışı tuğanda Bäybişeden tuğan wldarı şettete beripti. Bäybişeden tuğan wldardıñ şetqaqpaylatıp jürgenin bayqağan äkesi Tanaş bi (keybir auızeki şejire añızdarda Tanaştıñ bäybişesi Ayşa bike) «Wrpaqtarıñ tarıday şaşılsın jäne tarınıñ sabağındağı däninen de köp bolsın» dep batasın bergen desedi köneköz qariyalar. Tarışınıñ wrpağı Smayıldan soltüstikti mekendegen kalıñ kereydiñ eki iri taypası Aqsarı, Kürsarı taraydı. Esipov, Remezov jılnamalarında Ismail degen esimmen tarihi qwjattarda hattalıp qalğan twlğa. Köneköz qariyalardıñ aytuınşa Tarışınıñ ziratı Tarı özeni men Ertistiñ qiılısqan sağasında jatır. Tarışınıñ bir silemi Aqsarıdan tarağan altı ata – Baet, Aqımbet, Toqımbet, Emenalı, Nwrımbet, Nwralı. Bwlardı «Aqsarınıñ altauı» deydi şejireşi qariyalar. Qazir bwl arada Tarsk qalası orın tepken. Sol tärizdi Ombı özeni men Ertistiñ qiılısqan sağasında «Köşebe şiligi» bolğan. Bwl da belgili bir tarihi oqiğalarğa qatıstı bolğan siyaqtı. Şamamen mıñ altı jüz onınşı jıldarı Köşim hannıñ wlı Esim swltandı Sibirdiñ hanı etip jariyalağanda Aqsarı wrpaqtarı Şortan köliniñ mañayında özge qazaq rularımen birlesip erekşe eñbek siñirgeni köneköz tarihtan belgili.

Sibir handığınıñ negizgi halqınıñ qwramın türki tildes tatar, başqwrt-estekter, bwğıldar (vooguulı), qaşıp-pısqan orıstar men jergilikti halıqtıñ şatısınan tuğan şaldondar jäne meşerler men tepterlerden basqa memlekettiñ negizgi tiregi bolğan orta jüzdiñ arğın, kerey-uaq, qıpşaq, kişi arğındarı (olardı toqal arğındar dep te ataydı), kişi jüzdiñ jetu ru birlestigi jäne wlı jüzdiñ az ğana böligi qañlılar qwradı. Atığay ruınıñ işinde özderin qañlımız dep sanaytın az ğana ata bar. Sibir qazaqtarınıñ añızına süyensek Uan hannan üş wl tuadı – Sämken, Üki, Arslan. Handıqtıñ irgetasın qalağan Ükiniñ wrpaqtarı. Ükiden Mämek bi. Mämek biden Taybwğa jäne Tayşıq tuadı. Wzaq jıldar Sibir jwrtın bilegen handardıñ köbi Taybwğa wrpaqtarı. Taybwğadan keyin onıñ wlı Mardan şirek ğasırdan astam handıqtıñ tizginin wstadı. Mardannan keyin Omar, Omardan soñ Añğal han boldı. Şağatay men Joşı wrpaqtarınıñ alauızdığınan Altın orda men Aq ordanıñ arasında bilikke alma-kezek talas bastaldı. Osı kezeñderde Añğaldan keyin az ğana uaqıt Taybwğamen birge tuısatın Tayşıqtıñ wrpağı Sauısqan bilik tizginin wstadı. Sibir handığınıñ biligine Joşınıñ wrpaqtarı meylinşe köz alarttı. Bwl talas-tartıs Hajıtarhan handığında bas uäzir qızmetin atqarğan Taybwğa wrpağına jatatın Ahmettiñ wlı Qasım üş-tört jılday handıq taqqa ie bolğan kezde odan äri örşi tüsti. Qasımnan soñ Şıñğıs wrpaqtarımen taytalasta Sibir jwrtına bilik jürgizgender Jädiger, Seydahmet (Seytek), Bekbolat. Han tağına talas barısında Şıñğıs hannıñ kökjaldarınan seskengen Bekbolat Sibir handığınıñ bililig uısınan birjola şıqqan osı kezeñde Hajıtarhan, Qazan handıqtarın qwlatıp küş ala bastağan Mäskeu patşalığımen til tabısu jäne qoldau tabu maqsatında öziniñ wlı Sayındı amanatqa berdi. Taybwğa äuletteriniñ basınan baq tayıp Sibir jwrtınıñ biligi Şıñğıs wrpaqtarına auısqan kezde wlan-baytaq ölkeni atam zamannan beri qonıstanğan taypalardıñ öz aralarındağı berekesi men auız birlikteri kete bastadı.

Sibir ölkesindegi osınday alasapıran oqiğalardıñ bel ortasında bolıp, tarihta özindik qoltañbasın qaldırğan arğı atamız bir ğasırdan astam ömir sürip 104 jasında dünieden ozğan zamanasınıñ ozıq oylı twlğası, bolaşaqtı boljay biletin kemeñgerligine baylanıstı Espol-abız atanğan Esbol degen kisiden Kürsarı kereydiñ bir tarmağına jatatın altı rulı el taraydı. Osı altı rulı eldiñ ärbireuiniñ tarih tolqınında basınan keşken özindik şejire-añızdarı jäne Sibirdiñ orman-toğaylı en dalasın jaylauına qatıstıbügingi künge deyin bayırğa ataularımen wrpaqtıñ jadında qalğan ata meken-qonıstarı bar. Espoldan altı wl – birinşi bäybişesinen Saqal, Sarı (Sarğatbek), Bwras (Börke), Qwrman, altınşı müşelinen asqanda alğan toqalı noğaylı jwrtınıñ qızı, äyeli Wmsınaydan Duadaq, Töbet egiz tuadı. Osı altauınan tarağan wrpaqtar büginde Kürsarı-kereydiñ irgeli taypaların qwrap otır. Däuleti şalqıp, Sibir jwrtınıñ kemeñger abızına atanğan Esbol atamızdıñ eñ kenjesi Töbet düniege kelgende ekinşi wlı Sarınıñ (naqtı esimi Sarğatbek) özi jer ortasınan asqan saqa adam eken.

Äli de bolsa kärilikke moyın wsınbay at üstinen tüspegen äkesiniñ boyındağı qwdaydıñ bergen küş-quatı men qayratına tamsandı ma?. Sarı atamız – Mına jası kelgen käri töbet äkemizdiñ duadaqtıñ qorazınday edireyip qartayğan şağında özge balalarımen qatarlasıp, nemerelerimen qabattasıp jas toqalına qatarınan egiz bala taptırğanına jol bolsın – dep jetpisti eñserip, seksenniñ señgirine iek artqan äkesine külgen eken. Sarı atamızdıñ bwl sözi äkesi Esboldıñ qwlağına jetedi. Sonda äkesi wlın şaqırıp alıp –Äy! Balam-ay! Mağan külgeniñ tegin emes şığar! nemerelerimmen talasıp tuğan inileriñniñ esimin qwday özi auzıña salıp twr eken. Düniede it-qwstan köp jandı zat joq. Endeşe bwlar da dalanıñ it-qwsı siyaqtı köbeyip, örbisin, osığan say esimderi biri Duadaq, biri Töbet boladı. Duadağım men Töbetim bir qauım el boladı. Irıs pen baq osılarda qaladı, artılğanı seniñ wrpağıña da jetedi. Altınşı müşelden asqanda körgen bir qızıq däurenim seniñ de basıña kelmesine kim kepil – dep öziniñ de izin basıp kele jatqan wlına tiisti jauabın batasımen qaytarğan körinedi. Espol atamızdıñ artında – jetpisbaylar qayda joq, seksenbaylar toyda köp, toqsanbaydan payda joq – degen söz qalıptı desedi. Arada biraz jıl ötken soñ äkesiniñ tilegine say bwl jağday Sarınıñ özine qaytalanıp bäybişesi Tölke anamız kırıq toğız müşelinde eñ kenjesi Şegirek bidi tuıptı. Şegirek tuğannan keyin payğambar jasınan asqan Sarı Esbolwlı baylıq pen bilikten bas tartıp din isine bet bwrıp, barlıq mal-mülkin Tölke anamızdıñ aqılımen balalarına qılday etip bölip taqualıq jolğa tüsken körinedi. Esbol-abızdıñ tilegi qabıl boluınıñ belgisindey alğaşqı tört wlınıñ wrpaqtarı tört bolıs el bolsa, Duadaq-Töbet eli Wlı Qazan töñkerisi qarsañında öz aldına tört bolıs el boldı (Alabota, Qoytas, Qızılağaş jäne Teke bolıstarı, sonımen qatar bwrınğı «Bes bolıs kerey» eliniñ bir bolısı). Ötken ğasırdıñ jiırmasınşı jıldarı Esbol wrpaqtarınıñ öz aldına bolıs bolıp jayılğan jerleriniñ auqımdı böligi Çerlak uezin mejelegen kezde Ombı oblısınıñ qaramağına berildi. Bwl jerler auıldarımen qosa qazirgi Poltavka, Esilköl, Kürti, Lyubinskoe, Tyukalinskoe, Moskalenskoe, Şarbaqqköl, Mariyanovka, Odesskoe, Çerlakskiy audandarınıñ aumağında qaldı. ötken ğasırdıñ jiırmasınşı jıldarı ortalığı Qızıljar qalası bolğan Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ qazirgi aumağı M.Jwmabaev, Uälihanov jäne Aqjar audandarı.

Esboldıñ kenjesiniñ biri Duadaq jaugerşilik zamandağı bir jorıqtan oralmağan soñ artında qalğan eki bala Irısımbet pen Itbaqpas äkeden jastay qaladı. Itbaqpas laqap atı, azan şaqırıp qoyğan atı Sättimbet eken. Bala jasınan erekşe qasieti bolıptı. Qay auılğa barsa da şetten kelgen böten adamğa abalap ürip aldınan şığatın auıl itteri Sättimbetti körse qwyrığın bwlğañdatıp, qıñsılap soñınan qalmaytın körinedi. Balasınıñ osı qasietin bayqağan äkesi – osı balam basqa tuıstarınday mal baqpay dalanıñ añ-qwsın aulap it bağıp keter me eken degen joramalmen til-közden saqtasın dep ırımdap Sättimbettiñ esimin özge tuıstarına Itbaqpas atatqızıptı. Äyelin ämeñgerlik jolmen Töbet aladı da, ağası Duadaqtıñ balaların tärbiesine alıp, erjetken soñ aldarına malın salıp jeke otau etip ata jolımen enşilerin berip bölek şığaradı. Bwl atanıñ balaları öz aralarında Duadaq, Töbet bolıp bölingenimen, sırtqı jwrt ekeuiniñ arasın jiktep bölmey Duadaq – Töbet eli deydi. Egiz tuğan Malay-Baqtıbay siyaqtı bwrınğı ötken qariyaları bir-birimen jolıqqan jağdayda «egizimniñ sıñarı…» dep amandıq swrasatının aqsaqaldarımızdan estitinbiz jäne közimiz de kördi. Töbettiñ ekinşi äyelinen üş qız jäne eki wl Asan men Üsen tuadı, ämeñgerlik jolmen alğan jeñgesi, äri bäybişe sanatındağı Wljalğastan Ötebay men Bäyimbet tuadı. Tört wldıñ işindegi ülkeni Ötebay. Anaları bir bolğandıqtan Duadaq wrpaqtarınıñ Ötebay men Bäyimbet balalarına etene aralasıp twratını sondıqtan. Keybir auız eki añız-derekterde han Abılay zamanında atığay-qarauıl men kerey-uaq rularınıñ elağası atanğan Esboldıñ nemeresi «Qızıl köz Bäyimbetti» jüz elu üyir jılqısı bolğan Töbet baydıñ alpıstan asqan şağında jastay toqaldıqqa alğan üşinşi äyeli Nüriyadan tudı deydi (Omar Sansızbaevtıñ ötken ğasırdıñ 20-şı jıldarı Äljappar qajıdan jazıp alğan deregi). «Qızılköz Bäyimbettiñ» birinşi äyeli Sälmen qojanıñ qızınan Qaraqoja, Biqoja, Bayqoja, Qojağwl, ekinşi äyelinen Kölbay, Elşibay, Taykeltir, üşinşi äyeli qıpşaq Qoşqarbay Sağalaywlımen birge Şalabaydıñ estekterin şauıp kelgende qolğa tüsken twtqın qız Şalabay knyazi Pahridenniñ qızı Muhlisadan öz ağayındarınıñ arasında «Estek» atanıp ketken Esmwhamed tuadı. Osı jorıqta twtqın bolıp qolğa tüsken Pahridenniñ tağı bir qızı Müniranı Qoşqarbay batır aladı.

Sibir aymağında ömir sürgen Esbol atamızdıñ nemere-şöbereleri Bäyimbet Töbetwlı, Baybolat Şegirekwlı, Kegentay Baqtıbaywlı, Bwlanbay Äytimbetwlı bäri de bir zamanda ömir sürip on jetinşi ğasırdıñ ayağında düniege kelgen adamdar. Bwl şamamen 1690-94 jıldar aralığı. «Qızılköz Bäyimbet» atamız seksennen asqanşa at üstinen tüspegen kisi eken. 87 jasında dünieden ötti deydi. Süyegi Abılay hannıñ pärmeni boyınşa Qoja Ahmet YAssauidiñ kesenesine qazaqtıñ özge de belgili adamdarımen qatar qoyılğan. YAğni Bäyimbet batırdıñ naqtı ömir sürgen uaqıtı 1692-1779 dep aluğa boladı. Esbol abızdıñ jetpisten asqan şağında körgen süt kenjesi, äri qara şañırağınıñ mwrageri Töbet baydıñ düniege kelge jılı şamamen 1630 jıldar. Abılaydıñ zamanında Ülken Qara oy, Kişi Qara oy, Sileti, Teke jäne Ebeyti (bwrınğı atauı Twzdısor) kölderiniñ aynalası men Esildiñ jaziralı añğarın mekendegen qazaqtardıñ arasında birneşe Bäyimbet boldı. Solardıñ işinde qol bastağan kösemdigimen qatar el arasındağı daulı mäselelerdi jönge keltiretin eki Bäyimbetti erekşe atauğa boladı. Bireui Şeruşi ruına jatatın Baytaylaqtıñ Bäyimbeti. Atığay işinde de Bäyimbet atası bar. Ol Bäyimbet bwlardan bir ğasırday bwrın ömir sürgen adam. Sibir handığına qarağan qazaq rularınıñ qazaq handığınıñ qwramına kiruine erekşe eñbek siñirgen tarihi twlğa. Baytaylaqtıñ Bäyimbeti Abaq kerey Berdäulettiñ Jänibegine erip Ertisti örlep, joñğarlardan bosap qalğan bayırğa jerimizden qonıs tebui üşin atalas ağayındarımen birge Abılaydıñ Aq tuın jelbiretip Altay asıp ketti. Ekinşisi Töbettiñ Bäyimbeti. El işinde dara batırlığımen qosa mämileger basşı boluımen de esimi jwrt jadında qalğan, jorıqqa şığar aldında eki közi qantalap ketetindikten öz ağayındarınan bölek özge jwrt «Qızıl köz Bäyimbet» dep atap ketken. Üş jüzdiñ basın qwrağan han Abılaydıñ sıylı da, sınnan ötken qolbasşı batırlarınıñ biri. Han ordasına qiındıq tuğan kezeñderde qıpşaq Qoşqarbay batırmen birge han Abılaydıñ qasınan tabılıp otırğan. «Qızıl köz Bäyimbettiñ» Qoşqarbay batırdan 5-6 jastay ülken bolumen qatar ekeui de seksennen asqanşa at üstinen tüspegen, oğan qosa auızdarı dualı, el işindegi dau-damaylardı şeşumen qatar körşi eldermen elşilik qarım-qatınastarğa aralasqan kisiler edi deydi.

Han Abılaydıñ qazaq-joñğar taytalasınan bölek el işinde basınan ötkergen daulı mäseleleriniñ biri Qaz dauıstı Qazıbektiñ balası Bekbolatpen aradağı şielenis. Köneköz qariyalardıñ aytuı boyınşa han Abılaydıñ Bekbolattı äkesi Qaz dauıstı Qazıbekten qalğan mwra retinde bütindey orta jüzdiñ bas bii dep tanımauı. Süyegi nayman ruına jatatın Botaqannıñ ölimi sınıqqa sıltau ğana. Bwl jerde bes Meyramnıñ qolın jinap han ordasın şabuğa attanğan Bekbolattıñ qosınına Aydabol-Qarjastıñ bedeldi adamdarın qosıp, eserlenip, ekilengen topqa basu aytu üşin tapsırğan Bwqar jırau babamızdıñ da eñbegi erekşe. Osıdan az ğana uaqıt bwrın rulıq, taypalıq jikke bölinip, bilik üşin han tağına talasıp öz ordaların şapqandıqtan bereke-birligi ketken, odan ärirekte Resey men Qıtay siyaqtı alıp elderdi äskeri küş-quatımen de, swsımen seskendirgen Joñğariyanıñ memleket retinde derliktey tarih sahnasınan joyılğan qatıgez tağdırı öz zamanınıñ dara twlğası bolıp tuğan kemeñger babamızğa ayan edi. Bwdan bir ğasır bwrın Eñsegey boylı er Esimge opasızdıq jasap (ol oyrattarğa qarsı jorıqta jürgende) bilikke talasqan Twrsın hannıñ soñına ergen qazaqtıñ Qatağan ruınıñ Esim hannıñ qaharına wşırap mülde atı öşkeni eldiñ äli jadınan şığa qoymağan bolatın. Bwl arada dalamızdıñ danışpan twlğası Bwqar babamızdıñ birşama el bolıp qalıptasqan Qarakesek eliniñ bir adamnıñ ambiciyasına bola hannıñ qaharına wşırap joyılıp ketu qaupinen saqtap qaludağı tarihi röli zor. Oğan qosa Bekbolattıñ qosınımen birge erip kelip jol boyı toqtau aytqan Aydabol-Qarjas, Külik rularınıñ bedeldi azamattarınıñ da eñbekteri eresen.

Ğasırlar boyı körşi otırıp ömirleri alma-kezek soğıspen ötken qazaq-joñğar taytalası ayaqtalğanımen qazaq jerine köz alartqan dwşpandar äli de barşılıq edi. Joñğar memleketiniñ qalayşa küyregenine kuä bolğan qazaq dalasınıñ wlı twlğaları men batırları at töbelindey narazı topqa özderi üş jüzdiñ hanı etip saylağan Abılaydıñ ordasın şapqızıp qoyıp, qol qusırıp otırğanı keleşek wrpaq aldındağı qara tañba bolatını tarihi şındıq edi. Sol sebepten ekilenip Sarıarqa jerinen attanğan Bekbolattıñ şaşbauın köteruşilerge tosqauıl boluğa Arqanıñ är bwrışınan sarbazdar jinaldı. Bwl jolı ärdayım han Abılaydıñ ordasınan tabılatın Balta kerey Twrsınbaydan habar jetken boyda kerey-uaq, atığay-qarauıl eliniñ batırları men sardarları bastağan jeti mıñ qolğa basşılıq jasap «Qızıl köz Bäyimbet batır» birneşe batırlarımen Imantauda joldarın tosıp jattı. Artınan Qwrımbel dalasınan jaylağan eki mıñday sarbazımen qwlan qıpşaq elinen Qoşqarbay Sağalaywlı da jetti. Eki ğasırğa sozılğan qazaq-joñğar soğısınan titığı qalmağan qazaqtardıñ özara qırqısuın qalamağan dana Abılay Bäyimbet pen Qoşqarbay batırlarğa kele jatqan toptıñ jolına böget bolmauı üşin sarbazdarın äri äketip qırğa qaray Sarıadır jaqqa bwruğa jarlıq berdi. Han Abılaydıñ aqılımen jäne ru basılarınıñ aralasuımen bitimge kelgen eki jaq ta qan tögispey tarasqanı tarihtan belgili. Osınday qısıltayañ kezeñde han ordasına adaldıq tanıtqanı üşin han Abılay kerey Bäyimbet batır men qıpşaq Qoşqarbay batırğa ordanıñ törinen orın berdi. Bäyimbet batır 87 jasında dünieden ötkende Abılay hannıñ jarlığı boyınşa batırdıñ denesi qazaqtıñ belgili tarihi twlğaları jatqan Qoja Ahmet YAssaui keşenine jerlendi. Bwl şamamen 1779 jıl. Qazaqtıñ üş jüzin aqıl-parasatımen bilegen äz-Täukeniñ jılın ötkizgende Qojabergen jıraudıñ aynalasına jinalğan saltanattı şeruimen birge soltüstik ölkeden Baybolat Şegirekwlı, Bäyimbet Töbetwlı, Bwlanbay Äytimbetwlı, Kegentay Baqtıbaywlı jäne qıpşaqtan Qoşqarbay Sağalaywlı men Tügel bi (äri batır, äri bi bolğan kisi) jäne tağı basqa el ağaları qatısqan. Sol kezde bwl batırlardıñ jası otızdı alqımdağan el ağaları qatarındağı adamdar bolıp edi desedi halıq jadındağı şejire-añızdar.

Bäyimbet batırmen bir kezeñde ömir sürgen Qoşqarbay Sağalaywlı da qazaq eli men jerin qorğauda ayrıqşa közge tüsken qolbasşılardıñ biri. 18 ğasırda Qoşqarbaydıñ eli Qwrımbel dalası men Oljay köliniñ töñiregin mekendedi. Oljay batır Qoşqarbaydıñ arğı atası, Köşim hannıñ ekinşi wlı Esim swltannıñ qolbasşılarınıñ biri. 17 ğasırda ömir sürgen adam. Sibir qazaqtarınıñ arasında Qoşqarbay batırğa qatıstı añız-äñgimeler köp tarağan. Sonday qiyalğa bergisiz añız-oqiğalardıñ biri – Sibir ölkesine orıstar qonıstana bastağan zamanda bolğan. Sol kezde guberniyanıñ ortalığı Tobıl qalasınan sırttan kelip qonıstanuşılarğa jaylı jer bölip beru üşin patşanıñ ökilderi el aralaydı. Olardıñ nazarları birden Qoşqarbay batırdıñ auıldarı jaylap otırğan Oljay köliniñ aynalasına tüsedi. Köldiñ aumağın zañdı jolmen jäne Qoşqarbay batırdıñ kelisimi boyınşa ielenu üşin aldın-ala batırğa habar da jiberiledi jäne birneşe märte ärqilı wsınıstar da jasaladı. Batır bolsa olardıñ wsınıstarına ekiwştı jauap qaytarumen boladı. Qaytse de orıs wlıqtarınıñ alğan betterinen qaytpaytın bilgen Qoşqarbay batır olardıñ keletin jolın tosıp köldiñ jağasın jaylağan auıldarımen kütip otıradı. El jaylauğa tolıqtay köşip-qonğan mamır ayınıñ ayağı bolsa kerek. Aytulı mezette jartılay patşa Batıs Sibir gubernatorınıñ jer ölşeytin ökili mwzday qarulanğan bir top nökerlerimen de jetedi. Joldan şarşap kelgen bir top orıs äbden auqattanıp, äldenip alğan soñ Qoşqarbay jigitterin işara jasaydı. Batırdıñ aytatının ımmen wğıp känigi bolıp alğan jigitter tez arada betine oramal japqan ıdıs äkeledi. Qımız ben qazaqtıñ mol dastarhanına tänti bolğan orıstar bwl tağı da neğılğan dämdi tağam dep silekeyleri şwbıra bastaydı. Osı kezde Qoşqarbay batır ıdıstağı oramaldı alıp onıñ işindegi qıbırlağan tışqannıñ bir üyir qızılşaqa balaların uıstap alıp orıstardıñ közine körsetip şaynap-şaynap jwtıp jiberedi de olarğa sender osıdan auız tiiñder dep tışqannıñ şüpirlegen qızıl şaqa balapandarın ıdısımen birge aldarına tartadı. Mınaday jiirkenişti swmdıqtı közi körgen orıstar jürekteri aynıp orındarınan atıp twradı da japa tarmağay kiiz üydiñ sırtına atıp şığıp barlıq işken-jegenderin dalağa aqtarıp laqıldatıp qwsa bastaydı. Qoşqarbaydıñ tüsi swstı boluımen qatar, bet-älpetine bir qarağan adamnıñ özi de alğaşqıda jüzinen şoşıp qaymığadı eken. Soyauday alaqanına uıstap salıp qızıl şaqa bälelerdi közderine ädeyi körsetip şaynağanda aldarında qwttı bir erteginiñ diyu-perisi twrğanday äser qaldırdı ma, sonau jerden at terletip ädeyi kelgen orıstar jwmıstarın bitirmek tügil jürekteri aynıp şaylıqqanı sonşalıq, jañağı nobayı körinisten keyin Qoşqarbay batır otırğan kiiz üydiñ işine qaytıp kiru öz aldına, osıdan keyin onıñ qaramağındağı auıldardıñ şetin basuğa da dätteri barmaytın jağdayğa wşıraytın halge keledi.

- Mına tajal aziyattıñ jeri de, köli de özimen birge qwrısın! Bwl jerge endi ayaq attap baspaymız! Orasan zor aymaqtı alıp jatqan Sibirde osıdan basqa jer qwrıp qalıp pa? Bizdi bastap ertip äkelgen sen oñbağan! Gubernatordıñ bwyrığımen birge sen de qwrı!-dep özderin osı jerge bastap äkelgen ökildi basınan bastap ayağına deyin sıbap, boqtap kelgen jağına tayıp twrıptı. Osı oqiğadan keyin Oljay köliniñ aumağı bir ğasırday Qwlatay qıpşaqtar men Qwlan qıpşaqtardıñ jayılımı men qıstauı boldı. Qara ormanday qaptağan orısqa qanşa batır bolsa da äli kelmeytinin bilgendikten ata-babasınıñ jerin jatqa bermeu üşin bolaşaq wrpağınıñ qamın oylağan Qoşqarbay batır adam balasınıñ oyına kelmeytin osınday ayla-täsilge de barğan eken. Qoşqarbay batırdıñ on şaqtı balasınan tarağan wrpaqtarı büginde respublikamızdan bölek Ombı oblısınıñ Russkaya polyana, Şerlakskiy audandarında ömir sürip jatır. Qazaq KSR Joğarı Keñesi Töralqasınıñ törağası Sabır Niyazbekov, halıq arasında anekdottarımen atı añızğa aynalğan memleket qayratkeri, respublikamızdıñ birneşe oblıstarında birinşi hatşı (Aqmola, Qostanay, Qızılorda) bolıp qızmet atqarğan, äri wzaq jıldar respublikanı birinşi basşısı bolğan Jwmabay Şayahmetovtiñ üzeñgiles dosı da, inisi de bola bilgen Sağalbay Janbaev (Tügel bidiñ wrpağı) Qwrımbel men Qwlındı dalasın jaylağan qıpşaqtardıñ wrpağı.

Sarı (Sarğatbek) özi ömir sürgen däuirde Köşim hannıñ balaları Äli men Esim swltandarğa jolbasşılıq körsetip qalmaqtıñ beldi taypalarınıñ biri torğauıttarmen aradağı şielenisken mäselelerdi diplomatiyalıq jolmen şeşip otırğandıqtan qwba qalmaq eli de oğan rizaşılığın bildirip erekşe ıqılas tanıtqan. Otızdan asıp keş üylengen Sarınıñ birinşi äyeli Tölke anamızdan Balta, Qaydauıl, Qonaqbay, Şegirek, ekinşi äyeli Sırğa anamızdan Malay, Baqtıbay, Tolıbay, Tüktibay tuadı. Tolıbay men Tüktibaydan wrpaq joq – olar at jalın tartıp mingen jigit şağında Äli, Esim (Köşim hannıñ balaları) swltannıñ jasağına qosılıp ekeui de jüzbası bolğan. «Amanqarağay soğısında» qazalı bolıptı. Tölke anamızdan tuğan wldar sonau patşa zamanında «Tölke kürsarı kerey» bolısı atandı. Qarağwl tayşınıñ törtinşi wlı Erden Batırdan jeti jas kişi Tölke Qarağwlqızı mıñ bes jüz toqsan ekinşi jıldarı düniege kelip jetpis segiz jasında qaytıs bolğan desedi auızeki şejire derekter. Osı derekterge süyensek Tölkeniñ süt kenjesi Şegirek bi şamamen mıñ altı jüz qırıq birinşi jılı tuğan bolıp şığadı. Sarınıñ ekinşi äyeli Sırğadan egiz tuğan Malay – Baqtıbay eli de öz aldına jeke bolıs boldı. Sol zamanda Tölke anamızdıñ bolısın sırtqı jwrt «Qalmaq bolısı» dep ataydı eken. Qalmaq tayşısınıñ qızı Tölke Qarağwlqızı tua bitken zerektigi men aqılına qosa el biligine aralasqan er minezdi kisi bolıptı. Esbol atamızdıñ wrpaqtarın öz zamanında mañayına toptastıra bilgen elge sıylı el anası jäne şıqqan tegi qalmaq noyandarınıñ jaysañ twqımdarı bolğandıqtan süyegi asıl äyel zatı boluımen qatar öz däuirinde batısında Edil boyın jaylağan «toğız sandı torğauıttar» men şığısındağı «on tümen oyrat» jäne «jeti qosın halha» qalmaqtardıñ Arqanıñ soltüstigin mekendegen qazaq taypa-rularımen jan-jaqtı diplomatiyalıq qarım-qatınas ornatuda edäuir jwmıstar jasadı. Qwba qalmaqtardıñ Tobıl qalasında orıstarmen saudasın qızdıruğa at salısqan da osı Tölke anamız. On jetinşi ğasırdıñ jetpisinşi jıldarı Tölke Qarağwlqızı dünieden ötkennen keyin Sibir qazaqtarı men etek – jeñin jiıp körşi elderge ses körsete bastağan Wlı Joñğar memleketi arasındağı elşilik, sauda-sattıq jäne tuısqandıq qarım-qatınastar suıq tarta bastadı. Orıs tarihınıñ keybir mwrağattıq-qwjattamalıq derekteme közderinde Tölke anamızdıñ biligi jürgen aymaqtı «… zemli kalmıckogo vladenie…» dep şatastıratını sondıqtan…

Qazaq tarihında bütindey bir taypa eldiñ nemese rudıñ atauı tili böten, dini jat elden kelin bolıp tüsken äyeldiñ esimimen ataluı öte sirek. Bwl sol zamanda Sibir handığı qwlap, tarih sahnasınan joğala bastağan uaqıtta qazaq handığınıñ qwramına endi ğana ene bastağan soltüstik öñirdegi qazaqtardıñ büyirindegi oyrat taypalarımen odaqtas boluğa wmtıluınıñ körinisi şığar. Şınında da, tarihi qwjattarğa süyensek qazaqtar oyrat taypalarımen birge orıstardıñ ieliginde bolğan Tarı, Tobıl, Suzgun (Süzge bekinisi) jäne tağı basqa qalalarına şabuıl jasauı osınıñ ayğağı. Sol kezeñdegi tarihi oqiğalardı basınan ötkergen qazaq ru-taypalarınıñ bizge beymälim twstarı äli de jeterlik.

Esbol atamızdıñ wrpaqtarınan qazaq memleketiniñ nığayıp, örkendeuine üles qosqan twlğalar şıqtı. Olar sonau patşa zamanında qazaq halqınıñ auız birşiligi men qamın oylap, Qızıljar-Ombı arasındağı temirjol jelisin saluğa, oğan qwrılıs materialdarın dayındauğa (sazan tartuğa) jol qwrılısına jergilikti halıqtı jwmıldıruğa at salısıp, igilikti ister atqarğan Swltanğazı Bäyimbetwlı (saqal – kerey), patşa armiyasınıñ ştabs-kapitanı, orıstar salğan Ortalıq Qazaqstan jerindegi Aqtau-Ortau bekinisinde tilmaş, odan keyin Türkistan general-gubernatorınıñ Ortalıq Aziya halıqtarın basqaru jönindegi keñesşisi bolğan Jienalı qajı Dosqojawlı (malay-kerey), Ombı töñiregine belgili mecenattar Jeksembay Tileukewlı, Jüken Aydarkewlı (baqtıbay-kerey), birneşe jıl qatarınan Teke eliniñ bolısı bolğan äkeli-balalı Täşim, Şämel Börtebaevtar (duadaq-töbet), keñestik kezeñde odaq kölemine, şet elderge jäne iisi qazaqqa tanımal bolğan twlğalar memleket qayratkeri Smağwl Saduaqasov, Qazaqstan jazuşılar Odağınıñ alğaşqı törağalarınıñ biri, qazaq ädebieti sınınıñ negizin qalağan Ğabbas Toğjanov (malay-kerey), Keñestik kezeñde respublikamızğa basşılıq jasağan alğaşqı qazaq Jwmabay Şayahmetov (şegirek), ötken ğasırdıñ jiırmasınşı jıldarı alaş jwrtınıñ wstazı Ahmet Baytwrsınovtıñ tapsırması boyınşa Sibirdi mekendegen qazaq rularınıñ añız-äñgimelerin, şejirelerin jinastırğan, sonımen qatar öz zamanınıñ bilikti de, bilimdi bolısı (Kerey bolısı) bolğan jäne Soltüstik Qazaqstan oblısında basşılıq qızmetter atqarıp, alaş azamattarınıñ közin körgen Omar Ojarov-Sansızbaev (Omar atamızdı közimiz kördi. 1937 jıldıñ näubetinde repressiyadan boy tasalap Ombıdağı ağayındardıñ arasında jasırınıp jürdi de elge 1960 jıldarı oraldı, (Malaydan Äytimbet, Babıs taraydı. Äytimbettiñ bäybişesi kişi jüzdegi kereyit ruınıñ bii Ayqwsımnıñ jalğız qızı Mügilsimnen ülken wlı Jwman (laqap atı Qabılan) jäne Ölmesek, Däuit, Bwlanbay tuadı. Osı tört atadan tarağan wrpaqtardı «kereyit» deytini de sondıqtan. Jwman on segiz jasqa deyin nağaşı atası Ayqwsım bidiñ tärbiesinde bolğan. Jwmannan Bökey, odan-Eset-Mırza-Iten-Ojar-Sansızbay-Omar atamız, ol kisini el işinde «ağajan» deytin edi, şejiresin 1970 jılı öz auzınan estip jazıp alğan edim), esimderi odaq kölemine mälim bolğan suretşi Qanapiya Teljanov (qwrman) jäne KSRO halıq ärtisi Socialistik Eñbek Eri Ermek Serkebaev (duadaq-töbet), köp jıldar Qarağandı qalasınıñ meri bolğan (1974-84 j.j.) Nariman Tölepov, osı oblıstıñ ülken audandarında (Egindibwlaq, Ul'yanov), oblıstıq deñgeyde birneşe jıl basşılıq (1965-1997 j.j.) qızmetter atqarğan Esimbek Mwqanjarov. Qazaqstan egemendik alğan kezeñde Jezqazğan, Şığıs Qazaqstan, Soltüstik Qazaqstan oblıstarınıñ äkimi, respublikanıñ kölik ministri bolğan Qajımwrat Nağımanov (Bwras), memleket jäne qoğam qayratkeri Baltaş Twrsınbaev (Baltaştıñ şeşesi Jamal apamız Smağwl Saduaqasovtıñ qarındası, malay –kerey). Küresten birneşe dürkin KSRO çempionı bolğan jäne köp jıldar respublikamızdağı «Qayrat» erikti sport qoğamınıñ törağası qızmetterin atqarıp respublikamızdıñ sportına aytarlıqtay ülesin qosqan Ahmetjan Qazımbetov. Keñestik kezeñde qazaqtan şıqqan alğaşqı generaldardıñ biri, wzaq jıldar respublikamızdıñ äskeri komissarı bolğan Nwrlı Baykenov.

kerey.kz