AHAÑ men JAHAÑ SALĞAN AZATTIQ JOLI
kerey.kz
«Qazaq» gazetine –107 jıl
JWMAT ÄNESWLI
TARIHI POVEST' 
AHMET BAYTWRSINOVQA ALĞAŞQI TAĞILĞAN AYIP
1907-jıl. Şilde ayı. Ahmet Baytwrsınov Semey türmesinen bosatılğannan keyin, qala bazarınıñ mañınan bir bölmeli päter jaldap twrıp jatqan.. Oğan sebep– jandarmeriyanıñ “qaladan şıqpaysız” degen nwsqauı edi.
Tüs äleti bolıp qalğan kez, Ahmet tereze aldındağı stolda Krılovtıñ “Basni” attı kitabınıñ biraz mısaldarın audarğan. Qoljazbasın avtordıñ mısaldarımen salıstırıp, key jerin öşirip,qayta jazıp, keybir mısaldarğa öz janınan qosıp, Krılov mısaldarına jañaşa mağına bergen, qazaq sanasına “jaqın” bolsın” degeni.
Uaqıt säskeden auıp bara jatqan kez, sırttan bireu esik qaqqanday boldı. Ahañ barıp esikti aşsa, aldında jımiıp Mirjaqıp twr. Ahañ inisin körgenine erekşe quanıp, qwşaqtap, amandasıp, “Kir üyge, törge şıq” dep qolın almay, qwşaqtağan küyi Mirjaqıptı üyge kirgizdi.
Mirjaqıp Zaysan jaqtağı mektepte mwğalim edi. Türmeden Ahañnıñ şıqqanın estip, ädeyi amandasuğa kelipti. Ahañda inisin körmegeli bir jılday uaqıt ötken.
Mirjaqıp tördegi orındıqqa asıqpay otırıp, amandıq saulıq swradı. Ahañ :
–Äkem men Aqtas ağam aydaudan kelgenin bilesiñ ğoy. 1902-jılı Sibirden oralıp kele jatqanda osı Semeyde olardı aldınan kütip alıp, elge qaray şığarıp saldım. . Sodan beri əke şeşemdi köruge mümkindik bolmay jür. Anda- sanda elden hat keledi. Tağı türmege qamalğanımdı estip, qapalanıp jürgen şığar. Äsirese, şeşem küyzeledi men üşin. Sol jağı janıma batadı.
–Men de eldegi jay japsardan habardarmın. Aqtan ağamız ben Baytan ağamız oyaz bastığın wrıp, erlik jasadı ğoy. Otarşılarğa bwl da sabaq.al Qızbeldegi Asqar ağam sirek te bolsa, hat jazıp twradı.
–Iä, solayı, solay au! –dep Ahañ kürsine bergende , sırttan esikti aqırın tıqıldatıp, ile üyge bir orıs qızı kirip keldi. Mirjaqıptıñ jaña kelgen qonaqqa tañğalğanın körip, qızdı ile tanıstırdı :
–Valentina degen jerlesim. Bwrın Äuliekölde mektepte mwğalim bolıp jürgennen tanıspız. Äulikölde meniñ nağaşım twradı ğoy. Solardan meniñ türmege tüsip qalğanımdı estip, Semeyge kelip, mağan kün ara tamaq äkep twrdı. Mına inimniñ esimi Mirjaqıp, Qızbeldi estuiñ bar ma?. Sol jerden. Aqın. –dedi. Mirjaqıp ornınan twrıp, basın izep :
–Tanısqanıma quanıştımın! –degen. Sonda Valentina qazaqşa söylep ,:
–Qızbeldi bilgende qanday! Äuliekölge jaqın jer. Siz endi qaynım bolasız, qazaq dästürinde qaynısın tura atımen atamaydı dep estigenmin, Sizdi Mir YAkub dep atasam bola ma?- dedi. Mirjaqıp, oğan quanıp :
–Ärine, özim layıqtı psevdonim taba almay jür edim, dwrıs boldı. Ahmet Mirjaqıptıñ Valentinanıñ sözine tañdanğanın tüsindi. Sosın öziniñ qazirgi jağdayın tüsindirdi :
–Jaña ayttım ğoy , türmede jatqanımda tamaq äkep berip, kirimdi juıp twrğanın. Qazirgi jalğız qamqorşım osı. Sol sebepti üyleneyin dep şeştim. Tayauda meşitte nekemizdi qiyamız. Esiminde “Bädrisafa” dep özgertetin boldıq –dep Ahañ Valentinağa qaradı. Ol :
–Iä, solay kelistik –dep basın izedi.
Sosın Valentina: “Keşiriñizder, men şäy äzirleyin” dep as üyge bettedi. Mirjaqıp Ahaña qarap :
–Ağa, qwptaymın! Qwttı bolsın!- degen. Ahañ
–Qwpta, qwpta ma, Semeyde osı Valya men senen basqa mağan janaşır adam joq!
Mirjaqıp Ahañnan jandarmeriyanıñ türmege nege qamağan sebebin swradı. Ahañ türmede otırğan kezin bajaylap aytıp berdi :
.–1905-jılı jazılğan Peticiyanıñ jay -japsarın jaqsı bilesiñ ğoy. Sonı bwlar äli tekserip jatır eken. Meni otırğan kezde bir aptada bir aq ret tergeuge şaqırıp otırdı. Swraqtarı :
– Gubernatorğa jazılğan peticiyanı kim wyımdastırdı”,
Peticiyağa qol jinağan kim”, “Siz wyımdastıruşılardıñ işinde boldıñız ba?”-degen swraqtar qoydı. Men “qol jinauğada” “wyımdastıruğa qatıspağanımdı ayttım.
Sol üşin eki ay qamauda wstadı. Joğarı bilimdi zañger Jaqıp Aqbaevta menimen birge wstalğan , bwlardıñ naqtı däleli joq, onı da şığaratın şığar –dedi Ahañ.
Mirjaqıp, oyında jürgen keybir eldik mäselerdi talqılağısı kelip,qazirgi oqığandar men qazaq jağdayın swradı.
–Otarşıldıqtağı qazaq jağdayın öziñ de jaqsı bilesiñ. Biraz ülken- kişili mäselelerdiñ bası jañağı aytqan Peticiyada költirilgen ğoy. Sol mäselelerdi köterip otırğandar qazaq oqığandarı. Qazaqtıñ közi aşıq azamattarı kün sayın köbeyip kele jatır. Eñ bastısı sol azamattardıñ arasında qazaqtıñ keleşegin oylaytındardıñ barlığında. Reseydiñ birinşi jäne ekinşi Dumasına qazaqtan Tınışpaev, Qarataev, Birimjanov, Bökeyhanov, Qwlmanov. Qalmenov siyaqtı alğır da, oylı azamattardıñ deputat bolıp ötuine eldiñ bolaşağın oylağan azamattar sep boldı. Ökiniştisi, üşinşi Dumağa qazaq elinen deputattardı bilik ötkizbey tastadı. Biraq bir närse anıq , ol -qazaq oqığandarınıñ Resey otarşıldığımen küresu üşin ıntımaqtasuğa bet alğan tärizdi. Mısalı, 1905- jılğa peticiya patşa biligin äli abırjıtıp jatır. Ol peticiyanıñ qazaqqa ülken paydası boldı –orıs qazaq mektepterinde oqitın balalardı hristian dinine tartu toqtap, missionerlerge şekteu qoyıldı. Qaraşekpendilerge jappay qazaqtıñ şwraylı jerin ülestiru bayauladı. Bwl qazaq ziyalılarınıñ wyımşıldığınan bolğan qayırlı is. Resey jandarmeriyasınıñ qazaq wltjandılarımen qazirgi jantalasa küresui sonıñ ayğağı ispetti. Bizde bügingi küni partiyalar qwrılmay jatır. Bizdiñ otarşıldarğa qarsı kürestegi älsizdigimiz sonda. Aytpaqşı, ana bir jılı batıs aymaqqa barıp, Älihan ağamızdıñ partiya qwru turalı jinalısına qatıstım dep öziñ aytqanıñ esimde. Sol partiya qwru mäselesi ne boldı,? –dep Ahañ Mirjaqıptan swrağan. Mirjaqıp :
- –Iä, Oyılda ötken ol jinalısqa Älihan ağamız şaqırğan soñ, qatısıp edim. Ol jaqta törelerdiñ wrpaqtarı köp eken. Solardıñ köbi Ä.Bökeyhanov ağamızdıñ «Konstituciyalıq monarhiyalıq partiya qwrayıq» degen wsınısına qarsı boldı. Jiınğa Qarataev, Qwlmanov, Dosmwhamedovtar qatıstı. Älekeñniñ atağan partiyasınıñ basşıları Reseydegi mıqtılar eken. Jiınğa qatısqandardıñ işinde toğız adam ğana sol partiyağa müşe boldı. Men de «monarhiya» degen sözden şoşıp, Älekeñniñ wsınısın qabıl almadım.
- – Iya, qızıq eken! Konstituciyalıq monarhiyanıñ osı küngi monarhiyadan ayırmaşılığı şamalı. «Konstituciyalıq monarhiya» degen söz –«Zañğa bağınatın monarhiya» degen wğımdı bildiredi. Konstituciya jazılğanmen, oğan patşa bağına ma, bağınbay ma, ol jağı küñgirt bolıp qala beredi. Al, monarhiya men demokratiyanıñ arası jer men köktey –degen Ahañ sonda.
Sol arada Valentina (Bädrisafa) şäy äkeldi.Äñgime sosın sayasattan şığarmaşılıqqa köşti. Ahañ :
Kitap polkasın körsetip :,
–Ana twrğan Krılov mısaldarınıñ bizdiñ ömirimizge layıqtı birazın audarıp bitirdim. Aytpaqşı, “öleñderimdi jinaqtaymın” dep ediñ, sol ne boldı ?
Mirjaqıptıñ köñili ösip, közi külimdep :
–Aha! Alla auzıñızğa salğan şığar! Bir kitapşaday öleñderimdi jinap äzirlep qoydım, jaña öleñderim bola qalsa, olardı da qosarmın Biraq qay jerde, qalay bastıramız?– dedi. Ahañ
–Onıda oylastırıp jürgenmin. Orınborda, Qazanda kitap basatın tipografiya bar dep estigenmin. Orınbarda bolğanda kördim de. Tek kitap şığaratın qarjı mäselesin oylasayıq. Onı ekeulesek, bir jılda jinap qaluımız mümkin….
Ahmet Baytwrsınov pen Mirjaqıp, osı ideyağa toqaylasıp, Mirjaqıp Zaysanğa jolğa şığıp,Ahmet oyında jürgen “Masa” attı ekinşi kitapqa öziniñ öleñ jırların toptastıruğa kirisken.. Aytpaqşı, Ahañ sol jolı Mirjaqıptı jolğa şığarıp twrıp :
“Mañayıña abay bolğaysıñ. Adamdarmende bayqap söyles, bayqap söyle. Otırğan kezde bayqadım jäne zañger azamat Aqbaevtan estidim –jandarmeriya “Peticiyağa qatısı bar au” degen oqığandardıñ bäriniñ artına tıñşı salıp qoyıptı. Bayqap jür!–.degen
“Qırıq mısal”, “Oyan qazaq!” jäne A.BAYTWRSINOVTIÑ EKİNŞİ QAMALUI
Semey qalası. (Semey qalası ol kezde uez ortalığı retinde Batıs Sibir guberniyasına qaraytın). 1908- jıl, Qırküyek ayınıñ ortası.. Kün aşıq bolğanmen, küzdiñ ızğarın sezdirgendey salqın jel esip twr, Sarğaya bastağan ağaş japıraqtarı jerge tüsip jatır.
A.Baytwrsınov Semey qalalıq seminariyasınıñ atqaruşı direktorı qızmetine ornalasqan. Jwbayı Bädrisafa ekeui Ertis özenine jaqın, orıs köpesiniñ aulasındağı eki bölmeli üydi jalğa alıp, twrıp jatqan. Ahañ men Bädrisafanıñ meşitke barıp, neke qidırğanınada birer ay ötken. Ahañnıñ süyip alğan jarı mwsılmandıqtı qabıldap, BÄDRISAFA MWHAMEDSALDIQ QIZI tegin alğan.
Ahañ seminariyadan besin kezinde şığıp, mingen arbaşı tarantasınan, Ertistiñ jağasınan tüsip qalğan. Özenniñ küzgi körinisi keremet, Ahañ sonı tamaşalamaq bolıp, jağalaudağı tomardıñ üstine otırdı. Küz bolğanına qaramay, özenniñ ağısı toqtamağan, ekpindi, alabı keñ. Şağalalar şañq -şañq etip özen üstinde wşıp jür. Säl alısta qoñır üyrekterdiñ tobı qarauıtadı. Är jerde qarmaqpen balıq aulap otırğandar da bar eken.
Ahañ osı suretterge köz salıp, tuıp ösken Sartübektiñ ar jağındağı Jılanşıq özenin esine aldı, jar qabaqtı, tastı, tal- toğaylı erekşe özen edi Ahañ körgen kezde.
Jastıq şağı Torğay özeni janında ötti, sonda bir rahattanıp, suğa süñgip, şomılmaptı. Torğay özeni Ertistey ülken bolmağanımen, köktem kezinde jarqırap, jayılıp ketetinin eske aldı. Öz ömiriniñ soñğı jıldarı Qarqaralı, Semeyde ötip jatır. Qazaqtıñ oqığan biraz adamdarımen tanıstı. Uezdiñ bay, pısıq saudagerlerinde körip jür. Sonıñ işinde Qazaqtıñ keleşegin oylaytın adamdardı da kördi, tanıstı. 1905- gubernatorğa, İşki ister ministrine jazılğan Peticiyağa qatıstı özi de ayıptalıp, eki ay qamauda bolğanın wmıtar ma! Sodan keyin Ahañ äueli qazaq qoğamınıñ, jwrtınıñ sauatın aşıp, sanasın jañartıp barıp, otarşıldıqqpen küresuge bolatının wqtı. Sol bağıtta biraz qadamdar da jasağan Ahañ. Orıs ädebietinen
I.Krılovtıñ mısaldarı orıs qoğamınıñ oy sanasın jañğırtuğa ülken äseri bolğanın jaqsı biletin. A.Baytwrsınov sol Krılovtıñ MISALDARIN audarıp ta qoyğan., sonı kitap etip şığaru mäselesi şeşilmey jatqan. Sonı estigen Ä,Bökeyhanov Dumağa deputattıqqa ümitker kezinde “Orıs Geografiya qoğamındağı” biraz oqığandar, jergilikti çinovnikter jinalğan kezde “Ahmet Baytwrsınovtıñ “QIRIQ MISAL” attı ataqtı Krılovtan audarğan mısaldarın baspadan şığaru mümkin bolmay jatır” dep mäsele kötergenin Ahañ Ertistiñ jağasında otırıp esine alıp, jılı jımiıp, küldi. . Sonıñ da ıqpalı bolğan şığar Ahañ Peterbordan ” Qırıq mısaldı” şığaratın baspa tauıp, jazbaların sonda jibergen. Aqıldasıp, , Mirjaqıp Dulatovtıñ kitabın Ufadan şığaratın baspa tabılıp, aqşası tölenip, onıñda qoljazabası sonda jiberilgen.
Ahañ özen jağasında biraz oy jañğırtıp, üyge bettegen. Kire beris esikti aşqanda Bädrisafa erekşe quanıştı öñmen qarsı alğan. Bädrisafa Ahañnıñ betinen süyip (Ahañda sonday iltipatpen Bädrisafanıñ betinen süydi), kostyumın ,qalpağın şeşip, ilip, Ahañ otırğannan keyin,
– Süyinşi beresiz, eki poselke, bir hat keldi- dedi.
–Ärine, qalağan süyinşiñdi alasıñ, Bäden! Ol ne hat?
Bädrisafa eki şağın poselke men bir hattı Ahañnıñ qolına wstattı.Hat Batıs Sibir guberniyasınıñ İşki ister departamentinen kelgen eken. Onda:
” Sizdiñ 1907-jılı İşki ister ministrligine jibergen ötinişiñizge oray, qırğız tilinde gazet şığaruğa rwqsat berildi. Şığarılatın gazettiñ ne maqsat közdeytinin, onda jariyalanatın materialdardıñ Zañ ayasında boluın,jäne jergilikti cenzuradan ötip twratınına kepildik berilui tiisti…” dep jazılğan eken, gazet şığaruğa rwqsat berilgen hatta..
Ahañ Bädrisafa bergen eki pocılkanıñ birin aşıp jatır. İşinen mwqabası joq kitap şıqtı. Alğaşqı betin aşıp edi , Mirjaqıptıñ ” Oyan, qazaq!” kitabınıñ signal'nıy danası eken, ufalıq baspager “kitaptıñ qatesi bolsa, jöndep, redakciyalauın ötingen eken. Ahañ oğan quanıp, Bädrisafağa :
“Men poşta arqılı hat jazayın oğan “tez jet” dep, sen bazardan Zaysan jaqqa baratındardan habar jiberşi, uaqıt tığız” degen. Sosın Ahañ ekinşi posılkanı aşıp körip edi, Peterbordan şığatın öziniñ kitabınıñ alğaşqı nwsqası eken, Olar avtordan “qarap şığuın “ötinipti. Ahañ bwğan erekşe quanıp, Bädrisafanı şaqırıp, baspadan alğaş şığayın dep jatqan kitabın
körsetti :
–Bäden! Qaraşı, meniñ alğaşqı kitabım Peterbordan basılayın dep jatır.! Bädrisafa Ahañnıñ janına kelip betinen süyip,
–Qwttı bolsın, janım! Mereyiñ ärdayım öse bersin!
–Rahmet, Bäden! Mına kitaptı bügin qarap, redakciyalap şığamın! Tıñdaşı, aşar betindegi audarğan mısalımdı oqıp bereyin! :
Bädrisafa Ahañnıñ janına jaqınday tüsip, qwşağına ala otırdı. Ahañ alğaşqı betaşar mısalın oqudı bastağan :
“Jük aldı Şayan, Şortan,Aqqu bir kün,
Jegilip tarttı üşeui dürkin dürkin.
Tartadı Aqqu kökke, Şayan keyin,
Jwlqidı suğa qaray Şortan şirkin.
Bwlardıñ maşaqatı az bolmadı,
Jwmısı ornına kep mäz bolmadı,
Tartsa da bar küşterin ayamay aq,
Asılı, jük ornınan qozğalmadı….” Ahañ mısaldı oqıp bolıp, “Qalay eken” degendey, Bädrisafağa qaradı. Bädrisafa Ahañnıñ öleñ oqığan mänerine tañ qalıp, mısaldıñ mağınası tereñ ekenin ayttı. Ahañ oğan riza bolıp,
– Bwl orıstıñ ataqtı aqını Krılovtıñ mısalı ğoy. Qırıqtan astam mısalın elge ülgi bolsın dep audarğanmın. Endi sol Peterbordan
şığayın dep jatır. Quanışıma ortaq bolğanıñ üşin razmet.,Bädrisafa!
–O ne degeniñ, süyikti Aqınım, meniñ! Seniñ quanışıñ- meniñ quanışım” Seniñ baqıtıñ– meniñ baqıtım! Ahañ Bädrisafanıñ jürekten şıqqan sözine riza bolıp, onıñ eki betinen şöpildetip süydi.
–Köp wzamay, mümkin tağı da quanarmız. Tağı bir kitaptı baspağa äzirlep jatırmın.
–Keremet, men qoldauşıñmın, kömekşiñmin!
–Aytpaqşı, baspadan signal'nıy kitabınıñ kelgenin poşta arqılı Mirjaqıpqa habar beru kerek edi
–Men poştağa barıp, kelemiin –degen Bädrisafa.
Bir aptadan keyin Mirjaqıp Dulatov ta Semeyge poşta arbakeşimen jetken.
Ahañ da, Bädrisafada Mirjaqıptı ülken ıqılaspen qarsı aldı. Ahañ onıñ kitabınıñ alğaşqı nwsqasın körsetti. Mirjaqıptıñ quanışı kitabı üşin erekşe , qanatı bolsa, aspanğa wşıp keterdey boldı.
–Aha, jeñeşe ! Kitabımnıñ süyinşisi bolsın, Sizderge “Qızbel tau, Qoñıraulım” attı änim bar edi sonı orındap bereyin dep, Mirjaqıp qabırğada iluli twrğan dombıranı alıp, qoñır şertpege salğanda tuğan jeri Torğaydı , tuğandarın esike alıp, Ahañnıñ jüregide dir ete qaldı
“Qızbelim, erekşe edi basqa taudan
Meyiri qanar, işkenniñ bal bwlaqtan.
Qoñıraulı jalğasadı Jarkölmenen,
Sarıqopa mayısıp, köktoğaymen…” dep Mirjaqıp saz salğanda tıñdauşı ekeudiñ közderinen jas ta, mwñ da tögildi..Ahañ men Bädrisafa Märjaqıptı şäy dastarhanına şaqırdı. Bädrisafa aq dastahanğa neşe türli tağam türlerimen toltırğan. Mirjaqıp oğan tañğalıp :
– Bw dastarhan neniñ qwrmetine ?- dep swrasa, jeñgesi :
–Ahañ men Sizdiñ qwrmetiñizge! Kitaptarıñız baspadan şıqqalı jatır! -degen. Mirjaqıp ırzalığın bildirip :
–Rahmet ,jeñşe! –dep jatır. Şäy üstinde Bädrisafa
Mirjaqıpqa qarap:
– Mir YAkub, qaynım! Siz qızmet isteytin jaqtan ılği quanıştı habar kütip jüretin ek, älde Şığıstıñ qızdarı wnamay jür me?- dep äzil tastadı qaynısına qarap. Mirjaqıp oylanıp barıp, :
–Swlu qızdar Şığıs öñirinde köp siyaqtı. Mektepten tıs, jergilikti kisiler toyğa , qonaqqa şaqırğan kezderi köp boldı. Biraq, men
mwğalimmin, wstazbın, sodan mende äuelden Qız kelinşekterge köz salu degen, söz aytu degen ğadet bolmadı. Sodan äli boydaqpın– dep küldi Mirjaqıp.
Äñgime añısın bayqap otırğan Ahañ, Mirjaqıp inisiniñ sözin qwptadı.:
–Mwğalim solay, adal, adamgerşiligi mol twlğa boluı şart. Olay bolmasa, abıroylı wstaz bolu qiın. Men de jeñgeñe deyin bir qızğa söz salıp körgen jan emespin– degen. Bädrisafa Ahaña qarap, “ras” degendey basın izep qoydı.
.
“Qırıq mısal”, “Oyan, qazaq!”
1909-jıl. Aqpan ayınıñ bası. Torğay qalası (Torğay ueziniñ ortalığı). Kün bwlttı bolğanımen, jelsiz tımıq. Qalanıñ ortalığında tatar noğay saudagerleriniñ dükenderi qaz qatar sap tüzegen. Ortalıqta alay- bwlay jürgen adam köp. Äsirese, tatar Safiullinniñ dükeniniñ aldında adam ığı -jığılau. Bir sarı şaştı sarı bala qolındağı dañğırasın qattı qattı soğıp, “Oyan, qazaq!”, Qazaqşa jaña kitap! Bağası bar bolğanı bir som” dep jar salıp ändetip jür. Qoñırauşa sıldırağan balanıñ jarnamasına jwrt nazar audarıp, “Qolıñdağı ne kitap?” dep toqtatıp, kitaptı körip jatqandar bar. Bes altı adam jinalıp qalğan. “Oyan, qazaq”, “Dulatov” dep jazılıp twr ğoy!” dedi kitaptı körgen adam. Ekinşisi, “Dulatov deydi? Älgi, sotta istegen Qızbeldik Asqardıñ balası şığar ” “Äkeşi bireuin, men alayın” dep Asqardı tanitın adam jaña kitaptı satıp alğan. . Jarnamaşı , kitap satuşı bala älgi kisige : ” Ağa, kitap oqısañız, Safiullinniñ dükeninde Baytwrsınov degen jazuşınıñ “Qırıq mısal” degen kitabı bar, qızıq kitap” degen. Torğayda ol kezde uez bastığın wrıp, Sibirge aydalıp, barıp kelgen, Aqtas pen Baytwrsında bilmeytin qazaq kemde kem edi. “Baytwrsınovtıñ kitabı” degesin, satıp alğan kisi köp bolğan. Söytip, Qoyandı järmeñkesine barıp, saudalıq zattardı şana- şanasımen äkelgen saudager Baytwrsınovtıñ “Qırıq mısalı” men Dulatovtıñ “Oyan, qazağın” alıp kelgen. Elu tiınnıñ kitabın bir somnan satıp jatqan. Jarnaması jaqsı boldı ma, eki kitapta Torğayğa tez tarap ketken. Bir ay boyı bükil Torğay Ahmet pen Mirjaqıptñ qwlağın şulattı. “Mektep, medresede oqığan balalar “Oyan, qazaqtı” dombıramen süyemeldep, oqitın bolğan. Ahañnıñ “Qırıq mısalın” jwrt ertegi siyaqtı tıñdaytın boldı. Qwlağı şala estitin kempir men şalda: ” Qırıq mısaldı” qızığıp tıñdaytın . Mısal oqığan balağa: “Balam, qwlağıma estilmey jatır, qattıraq oqışı ” deydi. Sosın, “Qızıq eken, ä! Ayu men qasqırdı adam qwsatıp söyletip qoyğan ba?” dep tañğalıp jatadı.
Key üy kitap oqi alatın balalardı arnayı şaqırtıp, oqıtatın da bolğan. Ol küni sol üyde toy siyaqtı, körşi qolañ, tuıstar jinalıp, sür et qazanğa salınıp, esten ketpeytin keş bolatın.
Safiullin dükenşiniñ prikazçigi birer künnen keyin, azıq tülik, qant şäy alıp, Aqköl, Aqqwm jaqqa şanamen bet alğan. Prikazçik tauarlardı şäy, qant, sisa, säten siyaqtı matalardı teri, jünge ayırbastaydı, bolsa, aqşasına beredi. Aqkölge bet alğasın, A.Baytwrsınov pen M.Dulatovtıñ kitaptarın da qosa alğan. Äri “Sälemdeme äkeldim” dep bir wtsa, saudadan da eki wtatını prikazçiktiñ özine ğana mälim. Prikazçik janında poştaşı bar, şanağa jeguli twrğan atqa “şu” dep şıbırtqı üyirip, Aqköl, Aqqwm auılına qaray bet tüzegen….
1909- jıl, aqpan ayınıñ onına qarağan kez.Tauar tiegen temir tabandı şana Aqköl, Sartübekke qaray jwqa qardı sıdırtıp, küreñ atpen jeldirtip keledi….
SARTÜBEKTEGİ OQIĞA
1909-jıl. Aqpan ayınıñ bas kezi. Aqköl, Sartübek auılı. Auılda jiırmadan astam qıstaq üy bar, sarı saz kirpişten twrğızılğan. Töbeleri qamıspen jabılğan, jappa üyler. Sartübektegi qıstauındağılardıñ köbisi Şoşaq wrpaqtarı. Mwndağı ülken üy Aqtastıñ üyi. Sırttan kelgen saudager, poştaşı, oyaz qızmetkerleri äueli osı üyge kirip şığadı. Aqtas osıdan jeti jıl bwrın Sibir katorgasınan kelgen. Jası jetpis beske taqap qalsada, atqa qinalmay minetin, qapşağay jauırındı, deneli kisi. Aqtastıñ bäybişesi Übijan Sibirge birge erip barıp, sol jaqta qaytıs bolğan. Aqtas aydaudan oralğasın, üylengen., .1885 jılı Aqtas, Baytwrsındı, Daniyardı Sibirge aydağanda, bükil Şoşaq balalarınıñ mal -mülkin tügel kämpeskelegen. Aqtas pen Baytwrsın aydaudan kelgeli Şoşaq balalarınıñ twrmısı eptep jöndele bastağan Auıldıñ eki jüzdey jılqısı bar, Jılanşıq boyında erkin jayılıp jüredi. Wrı qarı tigen emes. Aqtas pen Baytwrsınnıñ atağınan seskenedi.
Auılda tañ ata qar qılamıqtanıp jauıp twr edi, tüske qaray aşılıp, kün şuağın şaşa bastağan. Är üydiñ mürjasınan tütin şudalanıp, şığa bastağan. Baytwrsınnıñ üyi Aqköl jaqtan keletin jol jaqta edi.Üydiñ kişisi Zilyaş qoradan bir qwşaq şağır alıp, auız üydegi peşke tastağan. Ot laulap, üydi jılıta bastadı. Anası Künşi ülken jez qwmanğa su toltırıp, peş üstine qoyğan. Baytwrsın törgi üyde auırıñqırap, tösekte jatqan, Sibirden oralğanda densaulığı älsirep kelgen edi..
–Zilyaş au, jaña üydiñ janınan bir atşana ötken siyaqtı edi, kim ekenin bilmediñ be?- dep swrağan.(wlın köp jıldan beri körmegen Ana jüregi wlı Ahmetti sağınadı. Sırttan adamdar kelse, solarmen “Ahmeti” kelip qaldı ma eken” dep oylaydı. Qayran wlına degen Ana sağınışı bölek). Zilyaş :
– Joq, apa! Eşnärse bayqamadım.– degen. Künşi Baytwrsınnıñ tösegine jaqındatıp, dastarhan jayıp, şäy äkelgen. Bauırsaq, qwrt, sarı may , biday jent dastarhan törinen orın alğan. Zilyaş aq kesege
küreñ şäy qwyıp, äkesiniñ qolına bergen. Sol kezde esik aşılıp, Käkiştiñ üyindegi kelini kirip keldi. Oğan Künşi “Esikti tez japşı, kelin, ataña suıq ızğar jaqpaydı “degen. Kelini biraq, erekşe quanıştı eken ;
–Ata, Apa! Semeydegi ağam sälemdeme jibripti! Süyinşi!
–Ne deydi, qwday au! –degen Künşi öz qwlağına özi senbey
–Ne dep twrsıñ, kelinim au
–Mine ağamnıñ jaña kitabı ! Atam men Sizge arnayı jberipti. Jaña qazirde Ülken üyge kelgen poştaşı alıp keldi. Är üyge bir kitaptan berip jiberipti!– dep Bibiş kelin Ahmet berip jibergen kitaptı Künşi apasınıñ qolına wstatqan. Bay otbasında ösken Künşi bala kezinen sauattı edi , kitaptıñ betinde jazulı twrğan “Qırıq mısal”, “Ahmet Baytwrsınov” degen jazudı oqıp, eñirep ,zarlap qoya bersin “Ahmetim ay! Qwlınım ay, Aq jüziñdi köre almay, zar boldım au” dep eñiregende üy solqıldağanday boldı. Baytwrsın jatqan jerinen, basın köterip,
–Äu, Künşi, ne boldı, üydi basıña köterip?. Jamandıq şaqırıp twrğanıñ ne, zarlap?” -dep jekirip tastağan. Künşi sol köz jasın köldetken küyi qolındağı kitaptı Baytwrsınğa wstattı. Baytwrsın orısşa -arapşa oqi alatın, kitaptağı Ahmettiñ atın oqıp, quanğannan jüregi dürsildep qoya berdi. Söytkenşe, üyge qwttı bolsın aytqan tuıstarda jinalıp qalğan. Quanıştı habardı auıl tügel estipti, Äkesiniñ janına Käkiş, Mäşen, Aqtastıñ ülkeni Aspandiyar kelip, qwttı bolsındı jaudırıp, äkeleriniñ köñilin köteruge barınşa tırısıp jatqan. Aqtas ta kelip, inisiniñ qolın aldı.
– Baytwrsın, Künşi qarağım! Ahmettiñ mına kitabı eldiñ eñsesin köteruge sep bolıp jatır. Quanış wzağınan bolsın! Men Ahmetime bir jorğa atadım.- dedi Aqtas.
Jinalğan jwrt ırza, barlığı “Ämin” desip jattı.
Sol küni Baytwrsınnıñ üyiniñ tañ atqanşa şamı söngen joq. Erteñine Baytwrsın boyına jaña küş bitkendey, dalağa şığıp, qorada twrğan otız qırıq qoy eşkige şöp salıp, biraz ter tökken. Kün köristeri osındağı eki siır men onşaqtı jılqığa ğana qarap qalğan. Jazda “qoydıñ eti, qısta “jılqınıñ eti” degendey. Sodan wlı Ahmettiñ “Qırıq mısalı” auılda bir ay äñgime bolıp, Baytwrsın men Künşiniñ köñili bir ösip qalğan kez edi. Naurızdıñ basında Baytwrsın tösekke qayta jatıp qaldı. Şanşu köbeyip, buındarı jürgizbey qoyğan.
“Bäybişem au! bügin jaman tüs kördim, Ahmetke, birnärse bolıp qalğan joq pa eken?. Şoşıp oyandım. Ket, päleket, ket, şaytan! Uh! “- dep oyanıp edi bir jolı. Bir küni Künşi tañ ata twrıp, peşke ot jağıp, qazanğa su qwyıp jılıta bastağan. Kün şığar şıqpasta Baytwrsınnıñ “Künşi au!, tezdetip, peşke ot salsayşı, üy salqındasa, tez toñıp qalam” deytini bar edi. bügin ünsiz jatqanına tañ qalıp, Baytwrsınnıñ körpesin aşsa, denesi suıp, közi jwmılıp qalıptı.
Künşi äyda kep, betin jırtıp, joqtauğa bassın, Eñirep twrğan Zilyaş Aqtas ağasına jaman habar aytuğa jügirip ketti…
AHMET BAYTWRSINOVTIÑ EKİNŞİ QAMALUI
Semey qalası. 1909-jıl, naurız ayı bastalğan kez. Ahmet Baytwrsınovtı Semey jandarmeriyası qamauğa alğan. Ahañnıñ qamauda jatqanına on kün bolğan.
Bädrisafağa Ahañnıñ äkesi dünieden ozğanı turalı habar kelgen. Biraq, Bädrisafa ol qaralı habardı Ahaña jetkizuge batılı barmay jürgen.
Bir küni eki qarulı konvoy kisendelgen A.Baytwrsınovtı jabıq arbamen jandarmeriya keñsesine alıp keldi. Tergeu bölmesiniñ terezesi temir torlı, onıñ janındağı stolda furajkesin qisayta kigen kazak efreytorı otırdı. Aldında qalamsap, siya sauıt pen qamşı jattı.
Bir sätte esikti erkin aşıp, kapitan därejesindegi oficer kirdi. Ol efreytorğa qarap, ” Efreytor! meni anağan tanıstır!” dedi. “Qwp boladı”- dedi ol ornınan wşıp twrıp :
– Guberniyalıq jandarmeriya departamentiniñ ağa tergeuşisi, kapitan Saveliy Krivoşin -dedi.
– Jaqsı, tergeudi bastaymız! Sosın Ahaña qarap :
–Familyañız?
–Baytwrsınov.
–Aga! Ataqtı Baytwrsınov mırza! Onda äñgimeniñ turasına köşemiz Sizdiñ üstiñizden tüsken arız köp. Qoyşığwlov degen kisini tanisız ba ?
–Tanımaymın onday kisini. körgen adamım emes.
–Sol öz arızında “Sizdi guberniyağa jazılğan peticiyağa qol qoyudı swrağan” depti.Bwl kisi Qarqaralıdan Bwğan ne deysiz ?
– Eşqanday kisini “qağazğa qol qoy” dep mäjbürlegen emespin.
–Qoyandı bazarınan Esenbaev degen kisi de sizdiñ üstiñizden “”Qol qoydırıp jürgenin kördim” dep jazıptı.?
–Men Qarqaralıda mektepte mwğalim bolıp qızmet atqardım. Bazarğa, järmeñkege öte sirek baratınmın.
Onday tekti adammen tanıs bilis emespin.
–Al, endeşe, Qostöbe bolısınıñ bwrınğı starşinası Qiaspaev degen sizdiñ sol auılda bolıp, jergilikti ökimetke qarsı nasihat jürgizdi” dep arız jazıp otır. Siz sol bolıstıqta bolğanıñız turalı ne deysiz ?
–Men jalğız Qostöbede ğana emes, basqa bolıstıqtarda da bolıp, gimnaziyağa, Peterbor, Orınbor Ombı oqu orındarına barıp oquğa balaların jiberudi bolıstıq twrğındarınan swradım. Onıñ eşqanday sayasi astarı joq. Jastardı mektepterge oquğa şaqıru meniñ wstazdıq parızım. Meniñ osı sözimdi estigen, taza piğıldı kez kelgen auıl twrğındarı rastay aladı.– dep jauap bergen A.Baytwrsınov. Tergeuşi kapitan Krivoşin sosın :
–Sizdiñ üstiñizden tüsken basqa arızdar da köp. Olar jöninde kelesi jolı söylesemiz. Bügingi tergeudi osımen ayaqtaymız- dedi de tergeu bölmesinen şığıp ketti. Eki konvoy A.Baytwrsınovtı türmege qayta alıp ketti.Sodan Ahañ tağı on künnen astam uaqıt tergeusiz jattı qamauda. Bädrisafa alañdaulı, Ahañmen kezdesuge bir ayda bir ret qana rwqsat beredi. Tamaq jetkizedi, biraq , äkesiniñ qaytıs bolğanın Ahaña aytuğa tili jetpey jür. “Aytqanda ne boladı.? Türmeden şığıp, Torğayğa bara ala ma?. Älde jüregi köterilip, auırıp qala ma.? Ekeu ara qayğıdan özin özi qajağan, küdigi basım. Bädrisafa ne isterin bilmey, iştey qamığuda….
QAMAUDAĞI KÜNDER
Semey uezi. 1909-jıldıñ jazı. Ahañnıñ qala türmesinde qamauda otırğanına üş ay bolğan. Tergeuge sirek şaqıradı. Bädrisafa jandarmeriya bastığınan rwhsat alıp, Ahañmen kezdesuge kelgen. Ahañnıñ jüdep ketkenin Bädrisafa közimen de, jüregimen de sezdi, kördi.
Ekeuiniñ de uayımı köp. Ahañ :
–Meni “Ökimetke qarsı ügit jürgizdi” dep ayıptap jatır. Bir ayıbınıñ negizi, däleli joq. Meni wzaq wstap otırğanı sodan. Zañ bwzğan qılmısker emespin, “şığaratın şığar” degen ümittemin. Bärinen bwrın, äke- şeşem üşin uayımdaymın.. Äkem qiındıqtı köp körgen adam ğoy, şıdar. Apam üşin qinalamın, janı öte näzik edi, küyikten ömirden ötip kete me dep qorqamın.– degende Bädrisafa şıday almay al kep jılasın! Ahañ oğan şoşıp ketip, “Ne boldı, birnärse bolıp pa edi?” dep swrağanda, Bädrisafa köz jasın äreñ tiıp,
– Jäy seniñ, ana jaqtağı äkeñ men anañnıñ küyi közime elestep, jıladım.
– Endeşe , men anama arnap hat jazıp edim, sonı tez aparıp, poştağa salşı, mümkin hatım köñilderine demeu bolar– degen. Sol kezde küzetşi nadziratel'de kezdesudiñ ayaqtalğanın aytıp, Ahañdı alıp ketken.
Bädrisafa jolda kele jatıp Ahañnıñ ANASINA JAZĞAN HATIN oqıp, poştağa jetkenşe köz jasın tıya almağan. Ahañnıñ sol öleñmen jazğan ANASINA HATI tömendegdey edi (ANAMA HAT) :
“Qarağım, dwğagöyim, qamqor anam!
Arnap hat jazayın dep, aldım qalam.
Seni onda, meni mwnda aman saqtap,
Köruge jazğay edi, haq tağalam!
Bara almay, ötirikşi bolıp äbden,
Semeydiñ türmesinde otır balañ.
Mal wrlap, kisi öltirgen ayıbım joq,
Ökimet är zorlıqqa, bar ma, şarañ.
“Ümitsiz şaytan bolsın” degen söz bar,
Joldar men jännatqa da taram taram.
Oq tiip on üşimde oy tüsirip,
Bitpegen jüregimde bar bir jaram!
Aldanıp tamağıma onı wmıtsam,
Bolğanday jegenimniñ bäri haram.
Adamnan tuıp, adamnıñ isin etpey,
Wyalmay ne betimmen körge baram “….
Ahañnıñ Anasına arnap jazğan toğız auız öleñ hatı osılay bastalğan. Ahañ anasına jazğan osı hatında öziniñ işki küyigin, armanın, mwratın, bärin anasına tüsindirip jetkize bilgen. Bädrisafa hattı ayağına deyin oquğa mwrşası jetpey, asığa poştağa kirip, hattı konvertke salıp, zakaznoy aqşasın tölep, elge jöneltken.
Jaldap alğan päterge kelip, köp oylanıp, tolğanıp, Batıs Sibir gubernatorınıñ atına hat jazuğa otırdı. Gubernatordıñ atına jazılğan arızda Bädrisafa “küyeuim Ahmet Baytwrsınov, negizsiz qamauğa alınıp, dälelsiz, zorlıqpen türmeden şığarmay” otırğanı aytılğan. Bädrisafa Baytwrsınova dep qol qoyılğan ol hatta ” «A.Baytwrsınovtıñ isi sotta qaralıp, aq qarası şeşilsin, olay bolmağan jağdayda tez bosatıluın talap etemin» delingen. Bwl tamız aynıñ jetisi edi. Kelesi ayda Batıs Sibir gubernatorınıñ kanceleriyası qol qoyğan jauap kelgen. Onda “”Vaşe pros'bu otkazana” delingen eken….
QAMAUDAĞI SARILIS
1909-jıldıñ qırküyegi ayaqtalıp ta qalğan. Semey uezi boyınşa 1905-jılı jazılğan Peticiyanı wyımdastırğandardı tergeu jalğasıp jatqan. 1908-jılı Qazan universitetiniñ Zañ fakul'tetin Altın medal'men bitirgen Jaqıp Aqbaev pen tağı on şaqtı oqığan qazaqtar sotqa tartılıp, olar eki jılğa Jetisuğa jer audarılğan bolatın. Soğan qaramastan, Peticiyanı jazuşılar men otarşıldıqqa qarsı belsendi söz aytıp jürgen qazaq oqığandarın sıpıra ” Ökimetke qarsı pikir taratqan” degen sayasi ayıppen qılmıstıq is qozğau isteri jalğasıp jatqan. 1909- jıldıñ küzi. “Ökimetke qarsı” degen jalamen Ahmet Baytwrsınovtı türmede wstap otırğanına jeti aydan astı.
Bädrisafa (Ahañnıñ jwbayı) Ombı guberniyasınıñ gubernatorı kancelyariyasınan ” Ötinişiñiz qabıldanbadı” degen hat kelgennen keyin, qaladağı janaşır oqığandardıñ aqılımen bürın Reseydiñ II-Dumasınıñ deputatı bolğan N.Skalozubtıñ ädresin tauıp alıp, soğan A.Baytwrsınovtıñ hal jağdayın aytıp hat jazğan. N.Skalozub A.Baytwrsınovtı 1906- Resey Dumasına deputat saylauına qatısqan kezinen biletin A.Baytwrsınov Qarqaralıda jürgende osı N.Skalozubqa dauıs bergen. Odanda bwrın Orınbor gazetinde är oblıstan Resey Dumasına derutattar engizudi mäsele etip kötergeni bar edi.Bädrisafağa Skalozubtıñ esimi Ahañnıñ jazbalarınan tanıs. Bädrisafanıñ hatı on- on bes künde jetken boluı kerek, Batıs Sibir guberniyasında bedeli bar N.Skalozub Ombı guberniyasınıñ gubernatorına ” Elge tanımal ağartuşı pedagog Ahmet Baytwrsınov türmede jazıqsız wstalıp, “kinaların moyındatu üşin zorlıq zombılıq jasalatın körinedi. Jazıqsız ayıptalıp otırğan Ahmet Baytwrsınovtı türmeden bosatuıñızdı swraymın” dep hat jazğan Reseydiñ belgili ökili N.Skalozubtıñ A.Baytwrsınov turalı hatı Ombı guberniyasınıñ bastıqtarı arasında alañdauşılıq tuğızğanı ras, biraq, guberniya jandarmeriyasınıñ bastığı “Deputat A.Baytwrsınovqa zorlıq- zombılıq körsetilgenin däleldesin” degendey sıltau aytqan Oğan qosa Semey jandarmeriyasınıñ bastığı Ombı guberniyasınıñ gubernatorınan “A.Baytwrsınovtı türmede wstau merzimi wzartılsın” degen tağı talap qoyğan. Sonımen , Deputat N.
Skalozubtıñ Ombı gubernatorına jazğan hatı ayaqsız qalğan. Biraq, N.Skalozub alğan betinen oñaylıqpen qaytatın adam emes edi. Ol keşiktirmey Resey imperiyasınıñ İşki ister ministrine ” Ahmet Baytwrsınovtı bosatu jäne kinası däledenbese sotta qaraluın swrap” talap arız jazdı. Oğan qosa Resey İşki ister ministriniñ atına Bädrisa Baytwrsınovanıñ atınan arız osı uaqıtta tüsken. Sonday aq, Sankt Peterburgtiñ gazetinde “KAZAHSKIY POET AHMET bAYTURSINOV V TYUR'ME” attı rezonanstı maqala jariyalanğan. Basqa orıs tildi gazetterde de osı sipattağı maqalalar jariyalanğan. “Orınbor qalalıq gazetinde orıs tilinde “Poet Ahmet Baytursınov” attı maqala şıqqan. Tüptep kelgende osı deputat N. Skalozubtñ, Bädrisafanıñ İşki ister ministrne jazğan hattarı jäne ülken gazetterde A.Baytwrsınov turalı jazılıp jatqan maqalalar A.Baytwrsınovtıñ üstinen qozğalğan qılmıstıq istiñ barısına äser etti.
1910- jıldıñ qañtar ayında Ahmet Baytwrsınovtıñ isi Semey sotında qaralıp, “Ökimetke qarsı nasihat jürgizgeni janama türde däleldenuine baylanıstı Orınbor guberniyasına jer audarılsın» dep ükim şığarğan.
Sot ükimi şıqqannan keyin de A.Baytwrsınov birden türmeden bosatılğan joq.
A. BAYTWRSINOVTIÑ ORINBORĞA JER AUDARILUI
1910-jıldıñ säuiri. Semey qalalıq türmesiniñ aldına bir top adam jinalğan. Olar Ahañdı, Bädrisafanı Orınborğa şığarıp saluşılar. Arasında M.Dulatov, erli zayıptı Qwljanovtvr bar. A.Baytwrsınovtı Semey jandarmeriyası sottan keyin Orınbor jandarmeriyasınıñ baqIlauına aparıp tapsırmaq. Bädrisafağa Ahañmen birge baruğa jandarmeriya rwqsat bergen. Äne ,eki konvoy Ahañdı eki jağınan qorşap ,jabulı at arbağa qaray ,alıp keledi.
Jwrt Ahañmen körisip, qoştasuda. “Amandıqpen jolığuğa jazsın” dep jatır ärqaysısı. Mirjaqıp ağasına jaqınıraq kelip:,
–Ağa! Sizge jaysız habar aytuğa mäjbürmiz. Osı künge deyin, jeñgemde, men de sizge aytuğa batılımız barmay kelgen.?
–Ne bop qalıp edi?- dep, Ahañ bir ürey jaylağan reñmen swrağanda, Mirjaqıp,:
–Äkemiz Baytwrsın ötken jılı naurız ayında düniedtn ötken!!…Ahañ ünsiz köz jasına erik berip, ştegi küyigi şığıp, öksip, Mirjaqıptı qwşaqtap twrıp,:
– Äkemniñ jılıda ötip ketken eken. Wlınıñ türmede otırğanın, şarasız bolğanın bilmey ketti au, qayran ,äkem! Orınborğa meni jer audardı ğoy, Ol jerden de meni elge barıp qaytuğa jibermeytin şığar.???
–Ağa onı sonda barğasın bilik basındağılarmen söylesip, şeşip körersiñ. Ahañ Mirjaqıpt qwşaqtap twrıp, inisine:
– Şeşeme köñil aytıp, qamaudan şıqqanımdı, Orınborğa jiberilgenimdi aytıp hat jazarsıñ?
–Ärine ağa! Bügin jazamın!
Jinalğandar Ahañnıñ qayğısına ortaqtasıp, köñil ayttı. Äyelderdiñ işinde közderine jas alıp, jılap twrğandar da boldı.
Jwrt Ahañmen qoştasıp, Ahañ men Bädrisafa konvoy otırğan jabıq arbağa mindi. Bet alıstarı Orınbor.
Semey men Orınbor arasında är on segiz şaqırım sayın ornalasqan poşta beketi bar tın. Konvoylı arba sol beketterde az tınıstap, at auıstırıp otıradı.
Mine, Ahañdar mingen konvoylı at arba Pavlodar bağıtında ornalasqan birinşi beketke de jatip qalğan.
Ahañ äkesiniñ qayğısınan ayığa almay kele jatqanday, ünsiz, mwñdı…Arbanıñ döğgeleginiñ şiqıldağan ünine wzaq sonar qwlaq türip keledi.
ORINBORDA. “MASA”, BAQITSIZ JAMALDIÑ” BASPADAN ŞIĞUI
1910-jıl. Orınbor. Ombı jandarmeriyası Semey sotınıñ “Jer audaru” turalı şeşiminen keyin, A.Baytwrsınovtı Orınbor jandarmeriyasınıñ baqılauına jetkizgen. Orınbor jandarmeriyası Ahañnan “Qaladan tıs jerge şığuğa bolmaytının” eskertip, qolhat alıp, bosatqan. Ahañ endi Orınbor qalasında qızmet istep, erkin qala işinde jüruge mümkindik aldı. Ahañ men Bädrisafağa bwl da ülken jetistik boldı. Ahañ bwrın osı qalada oqığan, qalanı jaqsı biledi. Bädrisafa Orınbordı birinşi körui, qalada temir jol vokzalı, soltüstikke, batısqa, oñtüstikke temirjol qatınası bar eken. . Semeyden ülken qala ekenin körip, işinen tamsandı. Ahaña Orvnborğa jer audarılğanı barlıq jağınan mwratına say kelgendey boldı. Orınbor soltüstiginde Aqtöbe, Qostanay, Torğay uezderine jaqın, Sonday aq, baspahanası köp Qazan, Ufa qalalarına jaqın. Orınborda oqu orındarı da barşılıq. Ahañ öz armandarın orındauğa jol aşılğanday sezindi. Ösimqordan qarız aqşa alıp, Bädrisafa ekeui ortalıqqa jaqındau jerden eki qabattı üyden üş bölmeli päter jaldap aldı. Orınbor guberniyası janındağı Zemstvo departamentindegi oqu bölimine qızmetke twrdı. Odan basqa guberniyadan şıqqan zañ aktilerin, nwsqauların bolıstarğa,starşinalarğa orıs tilinen qazaqşağa audarıp berip, qosımşa tabıs taptı. Söytip Ahañ men Bädrisafa ekeui ömirlerin mamırajay qalıptı ağısqa tüsire bastağan Biraq, Ahañ üyde otırğanda da, stol basında jazıp otıratın. Ahañ baspağa dayındap jatqan “Masa” attı kitabın, qayta qayta qarap, redakciyalap, key jerin tüzep, köñli ösip otırğan şaq eken
–Bäden! mağan jaqın kelşi, mine, qara, ekinşi kitabımdı baspadan şığaruğa äzirlep bittim!– degen. Bädrisafa Ahaña külimdep kelip,
–Qwttı bolsın!– dedi. Ahañ Bädrisafağa jaña kitabına engen “Adamdıq diqanşısı” dep atalatın jaña öleñin oqıp berdi
” Adamnıñ diqanşısı qırğa şıqtım,
Közi joq, kögalı joq, qırğa şıqtım.
Twqımın adamdıqtıñ şaştım, ektim,
Köñilin kötruge qwl halıqtıñ…” dep bastalğan öleñin Bädrisafa erekşe ıqılaspen tıñdap otırıp, quanıştan ba, älde tereñ sezimnen be, közine jasın ağıza otırıp, Ahañnıñ betinen süyip, “Keremet jazılğan!”
lebizin bildirgen.
Ahañ erteñine qızmetine barıp, odan soñ qala işindegi baspağa soğıp, “Masa” attı kitabın basıp şığaruğa, aqısına kelisti.
Sodan jeñil abamen üyge kelse, törde tanımaytın qonaq otır eken. Ahañ sälemdesip, asıqpay şeşinip, qonaqqa qaray jürgen. Ol ornınan twrıp, Ahañnıñ qolın alıp, “assalaumağaleyküm” dep amandastı.
–Aha, meni bwrın körmegensiz, tanımaysız , men Sarıqopa bolısınan keldim, Esimim Asqar– dedi
Orınbordağı päterinde. törde otırğan Asqarğa Ahañ :
– Men sizdi şıramıttım. Men Torğaydağı orıs qazaq uçilişesin bitireyin dep jürgende siz tömengi klasta oqığan siyaqtısız?.
–Iya, iä. Men sizden birer jas kişimin. Uçilişeden keyin el işinde qızmet ettim.- degen Asqar.
–Estuim bar. Mirjaqıp inim siz turalı köp aytatın.
–Äkemiz Dulat erte qaytıs bolıp, Mirjaqıp meniñ qolımda östi. Auılda jürip, sizdiñ “Qırıq mısalıñızdı” bala şağamızğa deyin oqıp, jattap alğan.
–Jaqsı eken, Mirjaqıptıñ “Oyan, qazağı!” Torğayda är üyge tarağan dep jür. Mirjaqıp inim roman jazuğa kirisipti” dep estip edim?, ..
–Iä, ol ras. Men Mirjaqıptıñ sol romanın alıp keldim. Orınborda ma, älde basqa jerde me, sonı bastıruğa alıp keldim.
–Mine, keremet! Jön bolğan! Sonda Asqar:
– Aha! Romandı äueli siz oqıp körsin dep, aqıl keñes berer dep sizge alıp keldim.
–Jön eken! – dep qoljazbanı alıp kördi, şağatay älipbiinde jazılğan eken.
Bädrisafa şäy äzirlep, stolğa aq dastarhan jaydı da. qonaqqa qarap, :
–Ağa, Mir YAkubtıñ jaña romanı qwttı bolsın! -dedi. Asqar Bädrisafanıñ qazaqşa söylegenine bir tañğalsa, onıñ Mirjaqıptı “MirYAkub degeni tağı tañdandırğan. Ahañ män jaydı tüsindirdi. Bädrisafağa Semeyde jürgende üylengenin, jeñgesi bolğasın Mirjaqıp qaynısına “Mir YAkub” dep at qoyğanın külip otırıp aytqan. Asqar oğan tänti boldı.
–Qwrğan şañıraqtarıñız berekeli, quanışı köp bolsın” dedi.Manadan beri menen ülken qatelik ketti.. Üyge kirgen bette Baytwrsın atamızğa qwran bağıştap ,oquım kerek edi. Onı ayıp etpeñizder-. dep Ahañnıñ
äkesi Baytwrsınğa arnap dwğa oqıp, şäy dastarhanın qayırğan. Ahañ şäyden keyin Asqarğa
–Siz kelesi bölmege barıp tınığıñız, men Mirjaqıptıñ romanın oquğa kirisemin –degen.
Ahañ Mirjaqıptıñ qoljazbasın basın almay, tañ atqanşa oqıp bitirgen. Sosı säl köz ilindirip, birer sağattan keyin köñili jadırap. erekşe küyde twrdı. Tañerteñgi şäy kezinde Asqardı ıstıq lebizben qwttıqtadı.
–Bwl qazaqtıñ alğaşqı romanı bolayın dep twr. Bwğan deyin qara sözben, körkem tilmen qazaq ömirin surettegen şığarma bolğan emes! Köz aldıma öz auılımnıñ ömiri elestep, tereñ äserde boldım. -dedi
Mirjaqıptıñ ağası, äri äkesi Asqar Ahañnıñ jürek jardı sözine quanıp,
–Kitaptı qay jerde bastırsaq eken?- dep swradı.
–Iä, eñ mañızdı mäcele endi sol. Ahañ säl oylanıp,
–Qazan qalasında bastırğanıñız jön au. Öytkeni, onda baspahana köp, äri mwndağılardan arzan bağağa basıp beredi. Odan basqa el jer körip qaytasız. Onda oqıp jürgen eldiñ jastarı bar. degen. Asqar Ahañnıñ aqılın tıñdap, Qazan qalasına jol jürip ketken..
1910–jıl, qazan ayı bastalğan kez. Qala işindegi ağaştardıñ japıraqtarı sarğayıp, altın jelekke bölengen., olar keyde kün közine şağılısıp, jan- jağına nwr şaşıp twrğanday. Qalanıñ ortalıq köşelerine jwmır tas töselgen. Är jerden däulettilerdiñ par at jeken küymesi közge tüsedi. Adam tasitın eki döñgelekti arbalı päueskelerde jii wşıraydı. Olar janıñnan ötkende arbağa jegilgen attıñ temir tağalı twyağı baraban soğıp bara jatqan siyaqtı, tıq- tıq etip, qoñırauları sıñğırlap, muzıka oynap bara jatqanday seziledi.
Ahmet Baytwrsınov sonday bir tarantasqa minip, baspahanağa soğıp, boyauı keuip ülgirmegen “Masa” attı kitabınıñ mıñ şaqtısın alıp kele jatqan. Ahañnıñ köñili erekşe köteriñki, su jaña kitabın qayta qayta qolına alıp, alğaşqı betterin oqıp, mäz bop keledi. Tanımaytın atşığa quanışın ayta almaydı. Sodan üyge, Bädrisafğa jaña kitabın körsetkenşe asığıp keledi.
Üygede jetip, kitaptardı jerge tüsirgen, Bädrisafa kütkendey, jedel şığıp kitaptardı üyge tasuğa kömektesken. Jaña kitaptıñ baspadan şıqqanına Bädrisafada erekşe quanıp, Ahañ ekeui elge ,anasına, Torğayğa, Semeyge jaqın adamdarına jiberetin kitaptardı bölektep, qağazğa orap bölek jerge qoyğan.
Ahañ men Bädrisafa birazğa deyin wyıqtağan joq, Ahañ dombırada küy tartıp, skripkada oynap erekşe köñil küyde boldı. sol küni.
Bir aptadan keyin, Qazanğa Mirjaqıptıñ “Baqıtsız Jamal” attı romanın bastıruğa barğan Asqar oralğan. Onıñda arbasında Mirjaqıptıñ baspadan şıqqan jaña kitabı buma buma bop jatır eken. Aqtas, Ahañ, Bädrisafa üşeui bolıp, üyge tasıp kirgizdi.
Qos quanış –Asqar pen Ahañ birin -biri jaña kitappen qwttıqtap mäz.
Şäy üstinde Ahañ men Aqtas özara aqıldasıp, Mirjaqıptı Semeyden şaqırıp, qazaqtıñ belgili oqığandarın şaqırıp solardıñ aldında eki kitaptıñ BETAŞARIN jasauğa wyğardı.
Kelesi küni Ahañ men Asqar qaladağı bir tatar bayınıñ jaña ülgimen jabdıqtalğan ülken zalı bar üyin bir künge jalğa aldı, sırttan kelgenderge qonu mümkindigin jasap. Eki kitaptıñ betaşar ötkizetin küni de belgilengen. Bwl kezde Ahañnıñ “Qırıq mısalı”, M.Dulatovtıñ “Oyan, qazağı” qazaq jerine tügel tarap, eki aqınnıñ da esimderin el jaqsı biletin kez edi. Bwrın Ekinşi Dumanıñ deputattarı bolğan elge belgili twlğalardı da eki kitaptıñ betaşarına arnayı şaqırğan.
Orınborda ötetin “Masa” men “Baqıtsız Jamal” romanınıñ betaşarına şaqıru Ahmet pen Mirjaqıpqa jii habarlasıp twratın Ä.Bökeyhanovqa, ağayındı Dosmwhamedovterge, Qwlmanovqa, Kalmenovke, J.Aqbaevqa, M.Şoqayğa, Qwljanovtarğa jäne är bolıstıqtardağı qazaq oqığandarı men janaşırlarına jiberilgen edi.
Ahañmen Jahañnıñ “Masa” jäne “Baqıtsız Jamal” attı romanınıñ betaşarına är jerden jüz şaqtı kisi kelgen.Onıñ işinde ağayındı Dosmwhamedovter, Mäskeuden kelgen M.Şoqay, Semeyden kelgen Qwljanovtar , Qalmenov, Ufanıñ “Ğaliya” medresesiniñ şäkirtteri, B. Maylin, “jurnal şığaramın” dep jürgen M.Seralin jäne Orınbordıñ oqığan qazaqtarı boldı.
Betaşardı Ahmet Baytwrsınov bastağan :
– Al, halayıq! Eldiñ keleşegi üşin jasalıp jatqan ülken igi istiñ bastauına kelip otırsızdar. Qay wlttıñ da keleşegi üşin mädeniettiñ, wlt tiliniñ, ädebietiniñ atqaratın röli sizderge jaqsı mälim. Qazaq auız ädebieti ğasırdan ğasırğa jetip, wrpağımızdıñ ruhına dem berip kele jatır. Endi jetpey jatqanı jazba ädebiet edi, Bügin Sizder qazaqtıñ jazba ädebieti düniege kelip jatqan sätke kuä bolğalı twrsızdar. Sol sözimniñ däleli mınau — MİRJAQIP DULATOVTIÑ “BAQITSIZ JAMAL” ROMANI! Avtorı mine, qasımda twr, özine söz beremin qwttıqtaularıñızğa boladı! – degen M.Dulatovqa jwrt sözin aytıp ülgirtpey, törden japırıla kelip, qwşaqtap, qwttıqtap, kitaptıñ bayğazısın berip jatqandarda boldı. Sosın Mirjaqıp äreñ degende söz alıp, J
– Qwrmetti qonaqtar, qazaqtı ziyalı oqığandarı! Jaña Ahañ söylegende tek meniñ kitabım turalı ğana aytıp, öziniñ baspadan şıqqan “Masa” att kitabı turalı aytpay ketti. Ahañnıñ bwl ekinşi kitabı! (Tıñdauşı jwrt şapalaq wrıp, qol soqtı) Ahañnıñ bwl kitabı eldiñ sanasın jañğırtuşı, ruhpen qanattandıruşı kitap.”Qırıq mısal” kitabı el arasına keñ tarağan. Ahañnıñ bwl kitabı da el keleşegi üşin, tarihı üşin qımbat bolatınına senimdimin– degende , jwrt wzaq qol şapalaqtağanda, üydiñ şatırı selkildegendey boldı. Sosın Mirjaqıp ,Ahañnıñ jaña kitabınıñ bayğazısı dep “Qaratorğay” halıq änin orındap berdi. Qonaqtar Mirjaqıptıñ änşiligine tañğalısıp, özderi de qosılıp ketti. Semey seminariyasında oqıtuşı qızmetin atqarıp jürgen Näzipa Qwljanova ortağa şığıp, halıq äni “Şili özendi” sızılta aytıp bergende, tığdauşılar jaqsı äserge bölenip, “men de än aytamın” deuşiler köbeydi.
Eki jaña kitaptıñ betaşarına kelgenderdiñ bäriniñ qolında Ahañ men Mirjaqıptıñ jaña kitaptarı. Bwrın mwnday qızıqtı ädebi keşti körmegendey, köñil küyleri ayrıqşa köteriñki otırdı. Betaşar soñında Ahmet Baytwrsınov şette twrğan pianinoğa otırıp “Aqqwm” änin orındadı.
Ädemi äuenge añ -tañ bolıp otırğan jwrtşılıqqa Ahañ ülken alğısın ayttı. Betaşardıñ soñında qwrmetti qonaqtardıñ biri Mwstafa Şoqay söylep, Ahañ men Mirjaqıptı jaña kitaptarımen qazaq qoğamınıñ ädebi tarihın damıtuğa jaña qadam jasağandarımen qwttıqtadı. Halel Dosmwhamedov qwttıqtau söz söyledi. Janşa Dosmwhamedov qolına dombıra alıp , “Aday” küyin orındağanda äseriniñ küştiliginen jwrt orındarınan twrıp ketti.
Sonda Ahañ ;
–Bwl küy QAZAQTIÑ GIMNİ bolatınday küy eken.– degen.
Söytip Ahañnıñ “Masa”, Mirjaqıptıñ “Baqıtsız Jamal” romanınıñ betaşarına jinalğan qazaq oqığandarı qaytalanbas erekşe äsermen tarasqan edi….
SARTÜBEKTE. AHAÑNIÑ ANASINIÑ QUANIŞI
1910-jıldıñ jeltoqsanı. Torğayda qıstıñ ayazdı mezgili bastalğan kez. Kün aşıq, jelsiz. Aqboz at mingen jolauşı Qızbel jaqtan Aqqwmdı bet alıp kele jatır. Tañ atqannan beri orta jolğa jetip qalğan siyaqtı. Kökalat twsınan ötip, Aqqwmğa qaray tura tartıp kele jatır. Jer betinde qar jwqa, key twsta aq topırağı körinip qaladı, soğan qarap, Aqqwmnıñ şetine tüskenin jolauşı sezdi. Qar betinde qoyan men tülkiniñ izderi köp, anıq körinip jatır. Bir kezde aldınan bir top kiik aldınan topırlap öte şıqtı, şaması, oñtüstikke, Irğız jaqqa bet alğan.
Şamalıdan soñ, qasqa torı mingen kisi aldınan jolıqtı, erdiñ qasına ilgen qaqpanına qarap, “añşı au” dep oyına tüygen.
–Sartübek qay jaqta boladı?- dep swradı añşıdan Qızbelden kele jatqan, . Ol ::
–Osı betiñizben et pisirim uaqıt jürseñiz, aldıñızdan sol auıl şığadı– degen.
Qızbeldik äri qaray ayañğa salıp jürip ketti. Tüs aua qıstaulardıñ da şeti köringen. Är üydiñ mwrjasınan şala qalqıp tütin şığıp jatır, Birer it ürip aldınan şıqtı. .Auıldıñ ortasına kirgende tısqa şığıp twrğan orta jastağı jigitti körip,:
–Qarağım, Baytwrsın ağa men Künşi apaydıñ üyin körsetip jiberşi ,– dedi. Ol jigit eki üş üydiñ tasasında twrğan jappa üyge alıp kirdi. Peştiñ janında jaña sauıp äkelgen sütin pisirip, Künşi otırğan, ol üyge kisi ertip kirgen balasın körip:,
–Mäşen- au ne bop qaldı?- dep swrağan
–Qonaq keldi, apa!
–Ä, qwdayım!?
Mäşenge ere kelgen kisi ündemey törge şığıp, (Mäşen körpe tösegen) üy iesi Baytwrsın marqwmğa qwran bağıştaudı bastağan. Qwran oqılıp bolğasın, bäri qol jayıp, “ämin” desti.
– Küniş apa! El ağası bolğan Baytwrsın ağamızdıñ artınıñ qayırın bersin! Jaqsılığın artında qalğan wrpaqtarına bersin! Kezinde jer şetinde bolğasın ağamızdı joqtap kele almadıq. Men Orınbordağı Ahmettiñ inisi bolıp qasında jürgen Mirjaqıptıñ ağası Asqar degen bolamın. Osı betimde Sarıqopa bolısınan Baytwrsın ağamızğa
qwran bağıştap , oqıp qaytayın dep arnayı keldim– degende Künşi apa joqtau aytıp, zarlap qoya bergen :
“Baytwrsınımday Er qayda?,
Erdi joqtar El qayda…?” dep solqılday bastağanda, Asqar basu aytıp, Künşi apaydı äreñ toqtatqan. Qwday qosqan jarı Baytwrsındı joqtağan öksigi äli basılmağan eken.
Sosın Künşi apası balası Mäşenge qwlağına aqırın sıbırlap, Aqtas ağasına habar berip, qadirli kisge qonağası beru jağın ayttı. Mäşen şarua jayımen sırtqa şığıp bara jatqan, oğan Asqar;
– Qalqam, attıñ erinde twrğan qorjın bar edi sonı kirgizip tastaşı-dedi de, Künşige qarap:
–Apa, men äneukünderi Orınborda bolıp edim, sol kezde Ahmettiñ jaña kitabı şığıp edi, sonı arnayı sizge berip, sälem aytıp, sälemdeme berip jiberdi, solardı äkeldim- degende, Künşi apa tağı eñirep jılasın. Sosın Asqar
–Apa, “endi quanışqa jılañız, Ahmet balañız el sıylağan azamat boldı!” –degenge Künşi apa jılauın toqtatıp
–Ras, qalqam, ras. Bizdiñ Baytwrsın Sibirge aydalıp barıp kelgennen beri ne bir qwqaydı körmedik! Sol janıma batadı, qalqam!- degen.
Mäşenmen birge Qali Käkiş, Aqtas ağası ere kelgen Büyiri tolıq qos qorjında kirgizilgen.
Asqar Aqtaspen orınınan twrıp, qol alıstı.
Otırğannan keyin Asqar Orınborda bolğan oqiğalardı ayttı.
–Ahmet pen kelinderiñiz sau- sälemät, Ahmet qızmette. Men barğan kezde “Masa” degen kitabı şığıp, quanışına ortaq boldım. –dedi. Oğan jinalğan jwrt quanıp, rahmet, alğıstarın qonaqqa aytıp jattı.
Asqar qorjındı öz aldına alıp, Ahmettiñ birneşe kitabın tuıctarınıñ qolına tabıs etti. Äsirese, Aqtas ağası kitapqa üñilip qarap, betterin aşıp oqıp, tañ qalıp otırğan qalpın bayqattı.Asqar sosın Ahañnıñ anası Künşige qarap :
– “Mınau altın jüzik pen sırğa keliniñizdiñ Sizge degen sälemdemesi “Qolıñızğa tapsır” dep mağan amanat etip edi. Qorjınnıñ qalğan jağındağısı keliniñiz salğan kämpit- şäy, köylek. Onı öziñiz qarap alasız -dep qorjındı Künşige tapsırğan. Qonaqtıñ sözi Ahañnıñ tuıstarına ğajap äser sıyladı, bäri tañ tamaşa sezimge bölengen. Aqtas qana til qatıp :
–Asqar inim , bizdiñ üyde Sizge arnalıp, mal soyılıp, qonaqası äzirlenip jatır edi, Endigi äñgimeni bizdiñ üyde jalğastırayıq –degen.
Sol küngi keşte Aqtastıñ ülken üyinde bükil Şoşaq balaları, basqada ağayındarı jinalıp, külkili, quanıştı, erekşe qonaqası boldı. Sol küni tañ atqanşa auıldıñ küyşileri, termeşi -jırşıları qwlaq qwrışın qandırğanday dastandar orındap, tañ atırğan…
Bwl Şoşaq auılında köp jıldardın beri bolmağan esten ketpes äserli, quanıştı kün edi. Köp jıldardan beri uez tarapınan qısım körip kelgen Şoşaq äuleti keleşekke ümiti säulelene tüskendey boldı.
Ahmettiñ anası Künşi Aqtastıñ ülken üyindegi qonaqasığa barmay qalğan. Enesi barmağasın, Mäşenniñ üyindegi kelinide apasınıñ qasında qalğan. Künşi köp jıldan beri körmegen Ahmetiniñ jaña kitabın qayta- qayta süyip, qayta -qayta oqi beruden ( Künşi däuletti otbasınan şıqqan, bala kezinde moldadan oqığan) şarşamadı. Äsirese, «Anama hatın» birneşe oqıp, köz jasın bwladay ağızdı ay kep. Kelini :
–Apa! Qoysañızşı endi jılauıñızdı, Ağam «türmeden şığıp, qızmetke ornalastı» dep ayttı ğoy manağı kisi. Kitabı şığıp jatır eken. Ülken quanış emes pe!.
–Iä, qalqam, jön aytasıñ. Sol quanğannan jılap otırmın. «Quanış pen qayğı» birdey eken ğoy! Quanıp, jılap otırmın.
–Söytiñizşi! Mına kelinñizdiñ sälemdemesi qanday keremet! Altın saqina men sırğa! Jibergen köylegi qalay äsem! Qarasa, köz toymaydı! Künşi keilininiñ köylektiik matağa qızığa qarap otırğanına qarap :
–Mınanı sen al, tiktirip köylek ki -degen. Mäşenniñ üyindegi kelini apasınıñ köylek sıylağanına razı bolıp,sälemdememen kelgen iisi bwrqırağan ündi şäyin ,babımen qaynatıp, enesimen birge rahattanıp ,işuge kirisken.
“OYAN, QAZAQTIÑ” KÄMPESKELENUİ, M.DULATOVTIÑ TÜRKİSTANĞA SAPARI
1911-jıldıñ qañtarı. A.Baytwrsınovtıñ “Masa” attı kitabı men M.Dulatovtıñ “Baqıtsız Jamal” romanı ötken jılı baspadan şığıp, qazaq eliniñ tükpir tükpirine deyin tarap , Ahañ men Jahañnıñ dañqı jer jarğan kez bolatın. Reseydiñ I-şi jäne II-şi Dumasına deputat bolğan qazaqtıñ ataqtı twlğaları, Ombı , Orınbor guberniyalarıñ oqığan ziyalıları, Semeydiñ belgili bolıs bileri, sonday aq, Abay Qwnanbaevtıñ “Öleñderin” jarıqqa şığarğan Twrağıl men Şäkärim Qwdayberdiwlınan, Ombıdağı Älihan Bökeyhanovtan qwttıqtau hattar qarday jauıp ketken edi. Orınborda Ahañ men Jahañdı tanımaytın adam bolmadı. Ahañ men Jahañ qara kostyum men bantik baylap, päueskemen ketip bara jatqanın körgen jwrt iilip sälemdesetin. Mirjaqıp “Baqıtsız Jamal” romanı kitap bop şıqqanda bar bolğanı 25 jasta edi. M.Dulatov alğaşqı romanınıñ bet aşarı ötkennen keyin, “Orınborğa jaqın” dep Qızıljar qalasındağı oqu ağartu salasına qızmetke ornalasqan. “Quanış pen küyik qatar jüredi» degen ras pa”,
Mirjaqıp Orınbor men Ombı guberniyasınıñ jandarmeriyası “Oyan, qazaq” kitabın kämpeskeleu turalı jarlıq şığarıptı” degendi osında jürip qwlağı şalğan. M.Dulatov jas ta bolsa, el keleşegi üşin belin buıp kiriskenin özi jaqsı sezinetin. “Ne bolsada, bir qauip mağan töneyin degen eken, barıp köreyin” dep, jiınıp, Semeyge jol jürip ketken. Tıñşılar qalağa kelgenin habarlağan boluı kerek, sol joldan tüsken betinde twtqındap, Semey türmesine japqan.
Türmede tergeu jürizgen Erofeev degen jandarmeriya oficeri qazaqşa biledi eken, swraqtardı qazaqşa qoydı :
–”Oyan, qazaq” kitabıñızdıñ konfeskelengenin estidiñiz be?
–Joq, estigen joqpın.
–Bwrın Semeyde päterde twrğan üyiñizden on kitabıñız konfeskelendi, qalğandarı qayda?
–Kitap ötken jılı är tarapqa tarap ketken, meniñ özimde de bir kitap joq.
–Cenzura osı kitabıñız “Ökimetke qarsı uağız jürgizgen” degen qorıtındı şığarğan !?
–BİZDİÑ KÖP JWRTIMIZ SAUATSIZ EKENİN SİZ JAQSI BİLESİZ, Men bwl kitabımda eldi sauatın aşuğa, oquğa şaqırğanmın. Onıñ eş sayasi astarı joq.
–”Mirjaqıp Dulatov 1905- jılı jazılğan peticiyanı wyımdastıruğa qatısqan adamdardıñ biri” –dep Qoyandı järmeñkesiniñ twrğını jazğan arız da bar
–Men ol jıldarı Zaysanda mwğalim qızmetinde jürgenmin. Qoyandıda bolğan joqpın….
–Tak, tak! Dulatov mırza, siz ökimetke qarsı ekeniñizdi moyındamasañızda , Sizdiñ kitabıñız ben üstiñizden mına jazılğan arızdar köp närseni añğartadı. Biz äli bwl mäseleni anıqtay tüsemiz! dedi de, tergeuşi kameradan şığıp ketti….
AHAÑNIÑ “ÄLİPBIİ”. M.DULATOVTIÑ TÜRKİSTANĞA SAPARI
1911-jıldıñ mausımı. Orınbor. A.Baytwrsınov inisi Mirjaqıptıñ Semey türmesine qamalğanına köñili alañdaulı. Qazaq dalasında dañqtı aqın jazuşığa aynalğan, jastığına qaramastan, el joqtauşısı bolıp, qayratker twlğağa aynalğan Mirjaqıptıñ qasında joqtığın Ahañ tereñ sezindi. Gazetterge “Kinäsiz qamalğan aqın” attı maqala da jazdı. M.Dulatovtı jaqsı biletin, bwrın Resey Dumasınıñ deputatı bolğan, , Samarada jürgen Älihan Bökeyhanovqa, Jetisudan aydaudan oralğan semeylik zañger Jaqıp Aqbaevqa M.Dulatovqa kömek körsetudi swrap, birneşe ret hat jazğan.
Ahañ solardan jaqsı habar kütip älek. (Özi bolsa, Orınbor jandarmeriyasınıñ nwsqauı boyınşa qaladan şığuğa qwqı joq).
Ahañnıñ qolı bos uaqıttarı joq dese de boladı. Onı qattı alañdatatını QAZAQ JAĞDAYI.. “Ayqap” jurnalına “Tağı da halıq sotı turalı”, “Zemstvo jayında”, “Qazaq jerin alu turalı nizam” attı sol kezdiñ kürdeli mäselerin söz etken maqalaları jariyalanğan.
Maqala jazudan basqa, wlt keleşegi üşin eñ mañızdı mäsele QAZAQTIÑ TÖL ÄLİPPESİN jazıp şığudı armandap kele jatqanınına on jılday uaqıt bolğan.
A.Baytwrsınov QAZAQTIÑ TÖL ÄLİPPESİ bolmay sauatın aşuı ekitalay bolatının jan -tänimen tüsingen. Öziniñ mektepterde qızmet etken köp jıldıq wstazdıñ täjiribesi ,Ahañda “qazaqtıñ TÖL ÄLİPBIi oqulığın jazuğa jeteledi.
Ahañ Qazaqtıñ ÄLİPBIİN jazuğa kiriskenine eki jılday bolğan. Orıstıñ grammatikasın, parsı, arab sözderiniñ jazıluı men oqılu zañdılıqtarın biraz zerttedi. Türki tiline layıqtalğan şağatay älipbiiniñ erekşelikterin taldağan. Eñ soñında Qazaq sözderiniñ DAUISTI jäne DAUISSIZ dıbıstaluın zerttep, soğan layıqtap arab ğaripterin negizge alıp, 28 ğaripten twratın QAZAQTIÑ TÖTE ÄLİPBIİNİÑ oqulığın tüzip şıqtı. A.Baytwrsınov özi jazıp şıqqan jaña “TÖTE ÄLİPBIİN” Orınbordağı medresege oquğa tüsken balalarğa aparıp, arap älipbiin meñgeru men jaña Älipbidi oqıp üyrenudiñ ayırmaşılığın tekserip körgen. Jaña “Töte älipbidi” balalar bir ayda üyrenip, tolıq oqi alatın därejege jetetinin Ahañ da, medrese wstazdarı da kördi.
1912- jıl. Orınbor, A.Baytwrsınov “Töte Älipbi” oqulığın qaladağı Karimov tipografyasına basıp şığaruğa bergen. Jañ oqulıq kitaptar qañtar ayında baspadan şıqqan.
Ahañ ol jaña oqulıqtardı Qazan, Ufa , Orınbor qalalarındağı medreselerge, bolıstıqtardağı medrese, meşitterge, bala oqıtatın imamdarğa tarattı. Kitap taratılğannan keyin, eki üş aydan keyin medrese, meşitterden, jeke imamdardan “Töte Älipbidi” balalarğa üyretu men oqıtu äldeqayda jeñil ekenin jazğan hattar kelip, Ahmet Baytwrsınovtı quanışqa bölegen. Köp jıl oylastırğan armanı jüzege asqanına erekşe quanıp, moynınan bir auır jük tüskendey äser alğan.
Ahañ sol quanışpen, Bädrisafanı şaqırıp alıp, öz älipbiin jarına üyretuge kirisken. Bädrisafa ıntalı “oquşı” bolıp, kün sayın bes ğarıp, jattap, älipbidi meñgere bastağan. edi
Bir küni üyge tört -bes jas jigitter keldi.
“Ufa medresesine qazaq auıldarınan barıp,oquğa tüskenderin” ayttı olar. Sosın , Ahañdı şıramıtıp, iilip, “Assalaumağaleyküm” dep sälemdesip :
– Siz “Älipbi oqulığın” jazğan dep estip, sol oqulıqtı qalay aluğa bolatının bileyik, dep kelip edik- degen olar. Ahañ balalardıñ sälemin jılı qabıldap, medresedegi oqularınıñ jemisti boluına tidek bildirip ;
– Sizder aytıp otırğan “Älipbi” qazir mende joq. Onı osı qaladağı Karimov degen kisiniñ tipografiyasınan taba alularıñız mümkin -degen..
Ufa medresesiniñ şäkirtteri soğan da ırzalıqtarın bildirip, Bädrisafa apalarınıñ qolınan şäy işken…
MİRJAQIPTIÑ OMBIDA QIZ ATASTIRUI
1912 – jıl, tamız ayınıñ ayağı. Mirjaqıp bir jarım jıl Semey türmesinde qamauda otırğannan keyin, sol merzim jazağa eseptelip, sot şeşimimen bostandıqqa şıqqan. Guberniya jandarmeriyası “kelesi şara qatañ bolatının” eskertken. Sodan aldı- artın oylağan Mirjaqıp, Semey uezinen tıs elge barudı oylastırıp jürgen. Erterekte, Ombığa barıp, bir gimnaziyadan qızmet izdep kirgende sonda oqitın bir ädemi qızdı körip, qattı wnatıp qalğan. Ol oqığan, orta şaruası bar, osı Ombı qalasınıñ twrğını Baymwrat degen kisiniñ qızı bolıp şıqtı. Mirjaqıp, sol qızdıñ özimen söylesip körudi oylap, Ombığa kelgen. Bwl Ombıda M.Dulatovtıñ esimi dürildep atı şığıp twrğan kez. Qalada “Baqıtsız Jamaldı” oqımağan qız qalmağan. Qalada Jwmasın degen jaqsı joldası bar edi, Sonı Dosımbektiñ Baymwratınıñ qızına qwda tüsip, atastırıp qaytuğa şaqırdı. Galstuk tağıp, orısşa kostyum kigen kisilerdi kez kelgen üy qwrmetpen qarsı alatın kez. Galstuk taqqan, sıqiğan jaña kostyum kigen eki jigit pen bir kelinşekti Baymwrattıñ üyi jılı iltipatpen qabıldadı.
Bwl kisilerdiñ nede bolsa, mañızdı şaruamen kelgenderin osındağı äyel adamdar tüsingen. Ündemey, sıpayı dastarhan jayıp, şäy äkelgen. Jäy äñgimeden üy iesi Baymwrattıñ qaytıs bolğanın, onıñ ornına ülkeni Omar şañıraqtı wstap otırğanın, Ol qarındası Ğaynijamaldıñ jası on jetide, gimnaziyada oqıp, bitirgeli jürgenin söz retinde aytıp ötken. Mirjaqıptıñ joldası Jwmasın kelgen şaruasın ayta bastadı :
–Qasımda otırğan jigit qazaq älemine atağı şıqqan aqın jazuşı Mirjaqıp Dulatov degen azamat.
–Iä, estuimiz bar –dedi qızdıñ ağası
–Tegi arğın, Torğay duanınan. Jaqında estigen şığarsızdar , ükimettiñ qıspağınan şıqqan, eldiñ sözin aytqanı üşin. Qırıq auız sözdiñ tüyini jaña öziñiz aytqan qarındasıñızğa qwda tüsip, atastıruğa keldik -degen. Dastarhan üstindegiler biraz ünsiz qalğan. Sosın qızdıñ ağası söz jalğap :
–Men şeşetin mäsele emes eken, Ğaynijamaldıñ öziniñ kelisimin almasaq, bolmaydı -dedi. Sosın üy işi biraz aqıldasıp, Ğaynijamaldıñ özin şaqırğan. Ol Mirjaqıptı Gimnaziyada bir körgeni bar, bügin qonaqtar päueskeden tüsip jatqanda tağı körip, sezimi oyanğanday äserde bolıp edi. Dastarhan basına şaqırğanda Ğaynijamal, basına oramal jauıp, tömen qarap twrdı. Ağası :
–Qarağım, törde otırğan Mirjaqıp degen jigit seni atastıruğa kelipti. Oğan ne aytasıñ?- dep swrağanda ,qızdıñ beti ottay qızarıp, teris bwrılıp, kelesi bölmege ketip qalğan. Sosın üy iesi Omar qonaqtarğa ne aytarın bilmey, jwbayına: ” barıp, Ğaynijamaldıñ ne oyı 'ar ekenin bilip kel” dep jibergen. Ol köp wzamay külimdep oralıp,
–Qayınsiñilim kelisimin berdi- dedi. Sodan keyin qwdalıqtıñ räsimi bastalıp, su jaña qwda- qwdağiğa arnalğan altın jüzik, bilezik sıyğa tartılıp, Mirjaqıptıñ joldası Jwmasınnıñ kelinşegi kelesi bölmedegi Ğaynijamalğa barıp, qwlağına kümis sırğa salğan.
Birazdan soñ Mirjaqıp, Ğaynijamaldı oñaşağa şaqırıp, oñtüstik elge sapar şegip bara jatqanın aytıp, Ğaynijamaldıñ mañdayınan, betinen, erninen wzaq , qadala süygen. Mirjaqıpqa qızdıñ sıpayı qalpı esinen ketpestey äser qaldırğan.
Kelesi küni Mirjaqıp, poşta tarantasına otırıp, wzaq jolğa saparğa şıqqan. Bağıtı– Türkistan.
. TÜRKİSTANDAĞI ÄSER
1912-jıl. Qırküyek ayı tuıp, küz bastalğanmen Türkistanda kün ıstığı äli qayta qoymağan kez. . Mirjaqıp Dulatovtıñ Türkistanğa alğaş jolı tüsui. 1906-jılı Mirjaqıp Sankt- Peterbor qalasında “Serke” şağın gazetine “Jastarğa” attı maqalası şıqqan kezde türkistandıq Sadıq Ötegenwlımen tanısıp, dostasıp ketken. Semey türmesinen şığıp, osı Sadıq dosına habarlasqanda, ol Türkistanğa şaqırğan. Sadıq Mirjaqıptı Arıs stanciyasınan kütip alıp, Türkistandağı üy jayına päueskemen jetkizgen.
Sadıq Türkistandağı däuletti kisilerdiñ qatarındağı jigit. Eki qabattı ağaştan qiıp salınğan ülken üy bar eken.
Şäy men däm işip Mirjaqıp alıs joldan tınıstağannan keyin Sadıq jartı gektarday jerdi alıp jatqan qora jayın, asıl twqımdı attarın körsetti. Tört bes tüye de baylaulı twrdı.
« Erteñ atpen qala sırtına şığıp seruendeymiz» degen Sadıq dosı Mirjaqıpqa. Besin kezinde ekeui qalanıñ bazarın araladı Ol kezdegi Türkistan bazarı Orta Aziyadağı ülken bazarlardıñ biri edi. Sonau Irannan, Ündistannan kelgen jemis- jidekter bazarğa lıq tolı. Ündi mataları men jibekteri, Türkimenniñ äsem kilemderi alıstan közge tüsip jarq- jwrq etedi. Saudagerlerde, satıp aluşılarda ığı -jığı. sapırılısıp jür. Är jerden täjiktiñ, türkimenniñ, özbektiñ tilderi qwlaqqa şalınadı. Mirjaqıp Türkistan bazarınan adam kez kelgen zatın, tauarın, azıq- tüligin, jemis -jidegin taba alatının kördi. Orınbor, Ombı, Semey,Qoyandı bazarları Türkistan bazarınan jwtañdau ekenin bayqadı. Ombı, Orınbordağıday mwnda orıstar joq, mwndağı atmosferada basqaşa, janğa tınış, ärkim öz -özimen jüredi eken. Mirjaqıp, “bazardan qwr şıqpayın” dep safiyan bılğarı etik, bir par jwp jwqa teriden tigilgen bes sausaqtı qolğap, bir qolşatır satıp aldı.
Mirjaqıp Sadıqtıñ üyinde eki aydan astam uaqıt tınığıp jattı. Mirjaqıptıñ atağı Türkistanğada birşama jayılğan eken. “Oyan, qazaq” pen “Baqıtsız Jamaldı” oqığan qazaqtar mwnda da kezdesken. Sadıq pen ekeuin eki künniñ birinde qonaqqa şaqıratın bolğan. Qonaqqa şaqırğandardıñ işinde wyğır, öbek , qırğızdıñ iri saudagerleri de boldı. Olardağı qonaqası toy siyaqtı ötip, Mirjaqıp, nebir äuezdi,
sazdı özbek, wyğır änderin tıñdap rahatqa bölense, wrşıqtay aynalğan bilerine talay süysinip, qolın soqtı, Onday qonaqasılarda Mirjaqıpta qazaqtıñ termelerin şeber orındap, tıñdauşıların biraz tañdyların qaqtırğan.. Sosın Mirjaqıp, sözge şeber şeşen, äzil qaljıñdarımen de jwrttı küldirip otıradı. Mirjaqıp sol jaysañ, seri minezimen türli wlttan qwralğan saudagerlerge jaqtı.
Türkistanda eki aydan astam uaqıt qonaq bolğan Mirjaqıp “elge qaray jol jürem” degen jolı Sadıq dosı üyine Türkistannıñ belgili ziyalıları men saudagerlerin şaqırıp, ülken qonağası bergen. Däm soñında Mirjaqıp ornınan twrıp, qolındağı dombıranıñ süyemeldeuimen dastarhan basında otırğan qwrmetti qonaqtardıñ esimderin atap, olarğa alğısın aytıp wzaq jır arnağan. Qwrmetti qonaqtar qazaq dalasınan kelgen ülken aqınnıñ öleñine ırza bolıp, Mirjaqıptıñ aldına buma- buma aqşa tastağan. Mirjaqıp oğan ıñğaysızdanıp, “aqşa üşin aytqan joqpın, almaymın” degenine qaramay, qonaqtar men üy iesi Sadıq aqşalardı Märjaqıptıñ qaltasına salğan…
ORINBORDA. “QAZAQ” GAZETİNİÑ JARIQ KÖRUİ
1912-jıldıñ jeltoqsan ayı bolatın. Mirjaqıp Dulatov Täşken Orınbor poezınan tüsken kezde qalada qıs qaqap twrğan. Soltüstikten soqqan ayazdı jel betti şımşılap twrğanday. Köşedegi jwrt jağaların köterip, ıqtap ketip bara jatqan siyaqtı. Mirjaqıp alıs joldan kelgesin päterde bir kün demalıp, erteñine tüs aua Ahmet Baytwrsınovqa sälemdesuge kelgen. Üydegiler Mirjaqıptı qwşaqtap, quanışpen qarsı aldı.
Dastarhanğa ıstıq şäydı kelip qalğan.Ahañ Mirjaqıpqa qarap :
–Semeyden şıqqanıñdı hat jazıp bildirdiñ de, odan keyin habarsız kettiñ. Soğan biraz alañdağan edik ?.
–Iya, Aha, sodan keyin ömirimde köp jañalıqtar boldı. Semeyden bosağannan keyin, jandarmeriyanıñ baqılauınan alıstau jüreyin dep , oñtüsttik oblısqa saparlap ketttim. Ataqtı, qasietti Türkistan qalasında boldım. Sondağı Sadıq dosımnıñ üyinde jatıp birer ay tınıqtım.
–Öte dwrıs jasağansıñ. Senen köz jazıp, jandarmeriyada tınıştalğan şığar.. Türkistan qalay eken.?
–Keremet! Ol jaqtıñ tınısı men bwl jaqtıñ tınısı bölek, onda öz eliñde jürgendey öziñdi erkin sezine alasıñ.! Äñgimege aralaspay ünsiz otırğan Bädrisafa:
–Türkistannıñ qızdarı swlu ma eken?- dep swrağan
–Iä, jeñeşe , nebir swlu özbek, wyğır, türkimen qızdarın kördim, özderine ğana tän wlttıq köylekterimen jüredi eken, ğajap äser aldım. Aytpaqşı ağa, Türkistanğa jürer aldında Ombı qalasında bwrınnan közim tüsip jürgen süygen qızıma qwda tüsip, atastırıp ta qoyğanmın.! Bädrisafa men Ahañ oğan tañ qalıp :
– Keremet jañalıq osı ğoy! Qadamıñ qwttı bolsın!
-Rahmet! Keleşektegi jarımnıñ ata -babası osı Kökşetau jeriinen eken.
-Bärekeldi, quanışıñ wzağınan bolğay!
Şäydan keyin :
–Aha! Odan basqa da quanıştı jañalığım bar!- dedi Mirjaqıp. Ahañ men Jahañ oñaşalanıp, köpten jüzege asıra almay, ARMAN bolıp jürgen mäselelerin talqıladı. Ol qazaq eliniñ mwñın mwñdap, keleşegin küytteytin gazet şığaru bolatın. Mirjaqıp Türkistannan sol gazetti şığaruğa jetetin mol aqşa äkelgenin aytıp, Ahañdı sol jerde tañdandırğan. Mirjaqıp qara sömkesinen alıp, birneşe buma aqşanı Ahañnıñ aldına qoydı. Ahañ basın şayqap, wzaq tañdandı.
– Türkistannıñ saudagerleri men bayları mağan osılay sıyğa tarttı. Bwl qarjını özimiz aşatın gazetke jwmsağandı jön kördim- dedi Mirjaqıp, ün qatpay otırğan Ahaña qarap.
–Eger, öziñ olay şeşseñ, qarsılığım joq. Jön körseñ, erteñnen bastap, Guberniya departamentine barıp, gazetke rwqsat alayıq, tirketeyik- degen Ahañ.
Sol jerde Mirjaqıp gazettiñ atı qalay boluı kerek ekenin, ayına qanşa ret şığu mümkindigi bolatının, qay baspahanada gazetti bastıruğa bolatının, gazetti bastıratın qağazdı qaydan aluğa bolatının , yağni gazet şığaruğa baylanıstı barlıq özekti määselelerdi ekeui tün ortasına deyin taldağan.
1913- jıldıñ qañtarı. Mirjaqıp pen Ahañ uädeli küni tañerteñ gazetti tirketu mäselesimen Orınbor guberniyasınıñ işki ister departamentine barğan. Bölim çinovnigine 1905- jılı jariyalanğan Patşa Dekretinde ayqındalğan, Resey İşki ister ministriniñ “Bwratana halıqtardıñ öz tilderinde gazet, jurnal şığaruğa qwqığı berilgenin” anıqtaytın şeşimin , Orınbor departamentiiniñ çinovnigine körsetip, A.Baytwrsınov 1908-jılı “gazet şığaruğa rwqsat alğan qwjatın körsetken. Orıbor çinovnigi Mirjaqıp pen Ahaña
“Gazet şığaru jönindegi ÖTİNİŞTİ qayta jazu kerektigin, Ol gazettiñ atın körsetip, qay baspahanada basılatının, ayına qanşa ret şığatının, uçrediteli kim ekenin, gazettiñ mazmwnına jäne olardı cenzuradan kim ötkizip, jauaptı bolatının, ayqındap jazıp äkelu kerektigin» aytqan.
Ahañ men Jahañ Orınbordağı Karimovtıñ baspahanasımen ayına tört ret gazet basıp şığaruğa kelisim jasadı. Odan keyiin Ahañ men Jahañ biraz oylasıp, gazettiñ atın “QAZAQ” dep atauğa kelisti.
Erteñine Ahañ men Jahañ gazettiñ atı “qAZAQ” dep atalatının, onı Karimovtıñ baspahanasında bastıruğa kelisim jasalğanın,gazettiñ maqalaları cenzuradan ötkizilip twratının, gazettiñ mazmwnına jauaptı onıñ bas redaktorı Ahmet Baytwrsınov pen orınbasarı Mirjaqıp Dulatov bolatının körsetip, “Qazaq” gazetin şığaru jönindegi ötinişti orınbor guberniyasınıñ departamentine tapsırğan.
Bir aptadan keyin Orınbor gubernatorınıñ «gazet şığaruğa «qol qoyğan şeşimi Ahañ men Jahañnıñ qolına tidi. Sol küngi ekeuiniñ quanışında şek bolğan joq..
Mirjaqıp Samaradağı Ä.Bökeyhanovqa, Resey Dumasınıñ bwrınğı deputattarına , özi biletin är oblıstağı qazaq ziyalılarına “Tayau arada “Qazaq” gazeti şığadı!” dep telegramma jibergen. Ahañ bir apta işinde Ufa qalasına barıp, tipografiyanıñ ğarıp twratın wyasına layıqtalğan, özi ötken jılı jazğan “TÖTE ÄLİPBIİNDEGİ” 28 ğarıptı (är türli kegl'de) är türli kölemde temirge qwydırdı. Mısalğa, gazet tört bet bolıp basılatın bolsa, bir bette “Ä” ğaripi jüz ret , jäne är türli keglde qoldanıluı mümkin. Sondıqtan Ahañ Ufadağı ärip qwyatın zauıtta ärbir ğaripti jüz danadan jasattı. Ahañ orınborğa kelgesin gazettiñ zastavkasın jasadı. “QAZAQ” dep jazıp, onıñ janına şañıraqtıñ suretin salıp, onı twraqtı qoldanu üşin temirden oydırğan. Odan keyin Ahañ men Jahañ ekeulep gazettiñ alğaşqı nömiriniñ maqalaların äzirledi. Ahañ Karimovtıñ baspahanasına kelip, ğarip teruşilerge TÖTE ĞARİPTİÑ arap ğaripterinen ayırmaşılığın teruşilerge eki -üş kün boyı tüsindirdi, aqırı törtinşi küni “QAZAQ” gazetiniñ alğaşqı nömiri basıluğa dayın bolıp, jinaqtaldı. Alğaşqı nömirdiñ korrektorlıq qızmetin Ahañ men Jahañ kezektesip atqarğan.
Osınday ülken küş- qayratpen “QAZAQ” GAZETİ 1913-jıldıñ 2-aqpanında jarq etip jarıq kördi!
Wlttıñ twñğış käsibi deñgeydegi “QAZAQ”gazeti sol künnniñ özinde jarnamaşı satuşı balalar arqılı mıñ danası qalağa tarap ketken. Bwl -gazettiñ alğaşqı qadamı sätti boldı degen söz.Ahañ men Jahañ endi gazetterdi Ombı, Semey, Qostanay,Türkistan qalalarına, jäne auıldıq bolıstarğa jibere bastağan. “Qazaq” gazeti şıqqannan keyin bir aptadan keyin Karimov tipografiyasınıñ keñsesinde “Qazaq” gazetiniñ ekinşi nömiriniñ betaşarı boldı. Oğan arnayı şaqırılğan M.Seralin, endi tanıla bastağan aqındar M.Jwmabaev,B.Maylin jäne gazettiñ qarjısına mümkindikterinşe qarjı qosqan “Ğaliya” medresesiniñ şäkirtteri qatısıp, ıstıq tilekterin bildirgen. Samaradağı Älihan Bökeyhanovtan, Oraldağı Domwhamedovtardan qwttıqtau telegramma kelgen.”QAZAQ” gazetiniñ kelesi nömirlerinde joğarıda esimderi atalğan jas aqındardıñ öleñderi men Alaş qayratkerleriniñ el mäselesin qozğağan keleli maqalaları jariyalana bastağan. Ahañ men Jahañ gazetke kelgen är türli tilde jazılğan hattardı redakciyalaudan, töte älipbige audarudan qoldarı bosamaytın kez boldı. Ahañ qağazdan bas kötere almay otırğan Mirjaqıpqa qarap :
–”Oyan, qazaq!” dep kitabıñmen bastap eñ, endi halqıñnıñ közin gazetpen aşasıñ! “– dep äzildegen.. Mirjaqıp aldındağı qağazdan basın kötermey: «Bizde Elge qızmet etuden basqa mwrat joq qoy! -dep şın jauap bergen di. .Jäne solay boldı da!!! Ahmet Baytwrsınov pen Mirjaqıp Dulatovtıñ qazaqtıñ sauatın aşıp, sanasın jañğırtu üşiin jazılğan “Qırıq mısal”, “Masa”, “Töte Älippe” oqulığı, “Oyan, qazaq!”, “Baqıtsız Jamal”, “Azamat” kitaptarı qazaq jwrtınıñ sauatın aşuda jaña biikke köterse, jazba ädebietin jañğırtıp, wlt mädenietiniñ eñsesin kötergen. Al, “Qazaq” gazeti odanda biik maqsattardı jalau etip, qazaqtıñ keleşegi üşin qızmet ete bastadı.
1914-jazı ayı. «Qazaq» gazeti ömirşeñ bolıp, jeti mıñ danamen bükil qazaq dalasına taray bastağan kez. Kelesi nömirin asığa kütetinder sanı kün sayın öse bastağan. Gazet Ombığa da köp taraptı.Ombıda A.Baytwrsınov pen Mirjaqıp Dulatovtıñ esimin bilmeytin qazaq,- tatar kemde- kem boldı..
Mirjaqıp Türkistanğa jürer aldında özine atastırılğan Ğaynijamalmen qosılu toyın jasauğa Ombığa kelgen. Jazdıñ bastalğan kezi. Ğaynijamaldıñ ağasınıñ üyinde şağın üylenu toyı boldı. Mirjıqıptıñ qasına erip kelgen dosı ombılıq Jwmasın kelinşegi ekeui Ğaynijamaldıñ anası Qanipağa altın zerli kamzol, şapan jauıp, altın bilezik taqqan. Toydıñ eñ keremeti –Mirjaqıp pen Ğaynijamal Ombınıñ eñ iri tatar saudageriniñ Germaniyadan aldırğan jeñil mäşinesiin bir sağatqa jalğa alıp, mäşineniñ üstinde twrıp, Ombınıñ bir köşesin aynalıp şıqqan kezde boldı. Qala jwrtınıñ bäri şeteldik mäşineniñ üstinde twrğan qara syurtuk kigen, bantik taqqan, qara mwrttı ädemi jigitpen appaq wzın toy köylegin kigen swlu qızdı körip, wzaq tamaşalactı, tañğalıstı. Olar mwnday toydı bwrın körmegen eken…Toydan keyin Mirjaqıp pen Ğaynijamal Orınborğa kelip, ornalasqan…Mirjaqıp «Qazaq» gazetindegi qızmetin abıroymen äri jalğastırdı… «Qazaq» gazetiniñ wranı men asqaq ruhı Alaş Ordanıñ jäne Alaş partiyasınıñ qwrıluına jalğastı…Bwl jol –qazaq halqınıñ azattığınıñ , täuelsizdigi men keleşeginiñ AQ JOLI edi.
Jwmat ÄNESWLI, aqın, jazuşı, QR Qwrmetti Jurnlisti
kerey.kz
Pikir qaldıru