Keyingi künderi äleumettik jelide reseylik auır äskeri tehnika tielgen poyızdardıñ birneşe videosı taradı. Türli aqparat közderi poyızdardıñ Sibirden Ukrainamen şekaralas audandarğa bara jatqanın aytadı. Al Resey baqılauındağı Qırım köpiri qısqa uaqıtqa jabılıp qalğan. Bwl da qaru-jaraq tasımalına baylanıstı boluı mümkin.

Reseydiñ memlekettik telearnaları bolsa, Ukraina men Reseydiñ qoldauına ie separatistik küşterdiñ şarttı şekarasında artilleriyalıq atıs bolıp jatır degen üreyli aqpar taratumen älek.

Mwnıñ bäri Ukraina men Resey arasındağı “qırği-qabaq” soğıs keskilesken şayqasqa aynaladı degendi bildire me?

Azattıq mäseleniñ jay-japsarın tüsindiru üşin Ukraina-Resey teketiresine qatıstı altı negizgi swraqqa jauap wsınıp otır.

UKRAINANIÑ ŞIĞISINDA ONSIZ DA SOĞIS BOLIP JATQAN JOQ PA?

Iä. Ukrainanıñ şığısında ornalasqan Donbass aymağındağı qaqtığıs jeti jıl bwrın däl osı ayda bastalğan. Wrıstı toqtatu turalı köp kelisim jasalğanına qaramastan, Donbastağı qaqtığıs toqtağan joq. BWW-nıñ dereginşe, 2014 jıldıñ säuirinen beri 13 mıñnan astam adam qaza tauıp, bir millionğa juıq halıq üyin tastap köşuge mäjbür bolğan.

Soñğı iri qaqtığıstardıñ biri 2017 jılı qañtarda Avdeevka qalasında bolğan. Biraq snayper men minomettan atılğan oq dauısı kündelikti estilip twradı. Keyingi aylarda köp adam şığınına äkelgen wrıstardıñ biri 26 naurızda Doneckiniñ soltüstigindegi Şuma audanında ötken.

Ötken ayda ukrainalıq şeneunik 2020 jıldıñ şildesinen beri Ukraina äskerinde 45 jauınger qaza tauıp, 320 adam jaralanğanın habarladı.

Naurızdıñ soñınan bastap Resey äskeriniñ Ukraina men 2014 jılı naurızda özi jaulap alğan Qırım şekarasına jaqınday tüskeni bayqaladı.

Bwl batıs elderin alañdatıp otır.

ÄSKERI TEHNIKANI ŞEKARAĞA APARUDIÑ QAJETİ QANŞA?

Keyingi eki aptada Resey qarulı küşteriniñ Ukraina şekarası men oğan jaqın mañdağı audandarğa jäne Qırım territoriyasına qaray qozğalğanın rastaytın foto, videoayğaqtar jäne özge de derekter taradı.

Suretterdiñ qay jerde tüsirilgenin anıqtap, Kreml' bolmasa da, Resey äskeriniñ nietin bilu üşin bwl aqparat aşıq derekközdermen jwmıs isteytin zertteuşiler, jurnalister jäne basqa da twlğalarğa jiberildi.

Resey mwnı äskeri quatın körsetip, Kievti qorqıtıp, batıs elderine “Qajet bolsa, Ukrainağa az uaqıttıñ işinde basıp kire alamın” degen belgi beru üşin jasap otır degen boljam jii aytıladı.

Mäskeudegi Karnegi ortalığınıñ qızmetkeri Maksim Samorukov 5 säuirde jariyalağan maqalasında “Resey öz äskeriniñ Ukraina şekarası men Qırımğa jaqındağanın aşıq körsetu arqılı körşi memleketti ayaq astınan şabuıldap, qapıda qaldırudı emes, qoqan-loqı körsetudi közdep otırğanın däleldedi” dep jazdı.

Jağdaydı baqılap otırğan mamandar Resey äskeri bwrın da twraqtı äskeri jattığular kezinde köşip-qonıp jürgenin, biraq eşqanday elge basıp kirmegenin aytadı. Key sarapşı äskerdiñ bwl jolğı qozğalısınıñ äskeri dayındıqtarğa qatısı joq dep esepteydi.

RESEY NE DEYDİ?

Resey bwl mäselege jöninde naqtı mälimdeme jasağan joq. Ötken aptada Kreml'diñ baspasöz hatşısı Dmitriy Peskov jurnalisterdiñ Resey äskeriniñ Ukraina şekarasına jaqındauı turalı swrağına jauap beruden bas tartıp, “Alañdauğa sebep joq. Küş qwrılımdarınıñ şekaradağı qozğalısı – Reseydiñ işki mäselesi” degen.

Biraq Qırım Reseydiñ işki mäselesi degendi Kiev te, Batıs elderi de, tipti älemniñ basım böligi moyındamaydı. Olar Mäskeudiñ Qara teñizdegi tübekti ielenuge qwqığı joq dep esepteydi.

Donbass pen Soltüstik Kavkaz şekarasına jaqın ornalasqan audandarğa jauaptı Oñtüstik äskeri okrug äskerdiñ dayındığın tekseru üşin 29 naurız ben 30 säuir aralığında ondağan jattığu ötkizetinin habarladı. Bwl okrug Reseydiñ Qırımdağı äskeri qwrılımınıñ da jwmısın qadağalaydı.

Birneşe kün bwrın Reseydiñ qorğanıs ministri mäseleni odan äri uşıqtırdı. 25 naurızda Sergey Şoygu eldiñ soltüstik-batısındağı Pskov qalasında ornalasqan 56-desanttıq şabuıl jasağı qayta qwrılıp, Qırımdağı Feodosiya portına jiberiletinin ayttı. Kerçenskiy bwğazındağı köpirdiñ jabıluı äskeri tehnika tasımaldaumen baylanıstı degen aqparat bar.

Resey qatısatın kölemdi äskeri dayındıqtardıñ bwrınnan ötkizip jürgenimen, sarapşılar qaru-jaraq tasımal ädettegiden auqımdı deydi.

6 cäuirde Şoygu eldegi barlıq äskeri okrugte keñ kölemdi äskeri jattığular bastalğanın ayttı.

OQ ATU TOQTADI MA?

Ukrainanıñ şığısında jii bwzılatın oq atpau turalı kelisim Minsk şartınan bastalğan. Qos bölimnen twratın kelisimniñ ekinşisine 2015 jılı aqpanda qol qoyıldı. Qol qoyuşılar qatarında Ukraina, Resey jäne Ukrainanıñ jikşil oblıstarı Doneck pen Lugansk, Europa qauipsizdik jäne ıntımaqtastıq wyımı boldı.

Odan bölek, qaqtığıstı toqtatuğa müddeli Resey, Ukraina, Franciya jäne Germaniya ökilderinen twratın Normandiya formatı bar. Biraq bwl toptıñ maqsatı orındalğan joq. Oğan Reseydiñ Ukrainanıñ şığısındağı separatisterdi qarjılandıruı, Ukrainanıñ işki sayasatı, Franciya men Germaniyanıñ Mäskeuge qarsı twrıp, Kievti qoldauğa kelgende bir şeşimge kele almauı siyaqtı birneşe faktor äser etken.

Germaniyanıñ sırtqı ister ministrligi 3 säuirde jariyalağan mälimdemesinde qazirgi şieleniste sabır saqtau keregin eskertip, bwl ündeuin barlıq tarapqa arnağan.

Bwl mälimdeme birqatar resmi twlğanıñ sınına wşıradı. Olar Resey äskeriniñ şekarağa jaqındap, qauip töndiruin Ukrainanıñ Donbastağı qorğanıs amaldarına teñestiruge bolmaytının aytıp, narazılıq bildirgen (7 säuirdegi derek boyınşa, Ukrainanıñ qaru-jarağın jappay basqa jaqqa tasımaldap jatqanın rastaytın aqparat joq. Reseydiñ Qırımdağı äreketimen salıstırğanda, Ukrainadağı kez kelgen äskeri qimılı şekara işinde ğana jürip jatır).

Europa odağı Ukrainanı qoldadı. Odaqtıñ jetekşi diplomatı Jozep Borrel' qañtarda Europa elderiniñ Mäskeumen qarım-qatınasın nığaytu üşin Reseyge barıp, qorlanıp qaytqan. Osıdan soñ sarapşılar “Bwl mäselege kelgende Euroodaqtıñ Reseyge ıqpal etu tetigi az” degen qorıtındığa kelgen.

Resey jönindegi sarapşı Mark Galeotti öz kitabında “Mäskeu Batısqa “Ukrainanı söz jüzinde qoldaudı jalğastıra berseñder, sözdi iske aynaldıruğa mäjbür bolasıñdar” degendi tüsindirgisi keletin siyaqtı. Al Kreml' Europa iske köşuge qwlıqtı emes dep oylaydı” dep jazadı.

AQŞ-TIÑ QATISI QANŞA?

Sarapşılardıñ aytuınşa, Resey qimıldarınıñ uaqıtı men auqımı Mäskeudiñ AQŞ pen onıñ jaña saylanğan prezidenti Djo Baydendi sınap körgisi keletinin bildirui mümkin. Bayden vice-prezident kezinde Ukrainanıñ berik qoldauşılarınıñ biri retinde tanılğan.

Resey Qırımdı anneksiyalağannan keyin Vaşington Mäskeudi sankciyanıñ qıspağına aldı. Keyingi jıldarı AQŞ Reseyge jılı qabaq tanıtqanday bolğanımen, Baydenge deyingi prezident Donal'd Tramp Mäskeuge qarsı sankciyalardı küşinde qaldırğan.

Bayden äkimşiligi Reseyge qatıstı äldeqayda qatañ sayasat wstanıp otır: jaña prezident qızmetine kiriskeli qos memlekettiñ qarım-qatınasın qayta qarau nemese nığaytu mäselesi qaralmaytını birneşe ret aytılğan.

AQŞ memlekettik departamentiniñ ökili Ned Prays 5 säuirde “Reseyden bwl arandatuğa tüsinikteme berudi swradıq. Bastısı, ukrainalıq äriptesterimizdi qoldap, olardı sabırğa şaqıratın habarlama jiberdik” dedi.

AQŞ-tağı jaña prezident äkimşiligi reseylik oppozicioner Aleksey Naval'nıy jüyke jüyesin zaqımdaytın “Noviçokpen” ulanıp, Baydenniñ ant beru räsiminen üş kün bwrın Germaniyadan Reseyge oralğan kezde birden twtqındalğannan keyin Mäskeuge qarsı ekonomikalıq sankciyalar salğan.

Bayden äkimşiligi Reseydiñ barlau qızmetin AQŞ ükimetiniñ komp'yuterlerine kiberşabuıl jasadı dep kinälap, Mäskeudi bwl üşin jauap alamız dep qorqıtqan. Biraq jaña prezident Reseyge qarsı naqtı qanday şaralar qoldanatının aşıp aytpadı.

2 cäuirde Djo Bayden Ukraina prezidenti Vladimir Zelenskiymen telefon arqılı söylesip, Kievti tolıqtay qoldaytının bildirgen. Bwl qoñıraudan bwrın AQŞ pen Ukrainanıñ qorğanıs ministrligi men qarulı küşteriniñ şendi ökilderi söylesken.

Euroodaq Ukrainağa jaqsı jwmıs isteytin, jemqorlıqtan taza ükimet qwru üşin jüzdegen million euro aqşa berse, AQŞ Ukraina äskerin dayındıqtan ötkizip, tankige qarsı zımıran, qarsı taraptıñ qaru-jarağın anıqtaytın radar jäne tünde köruge arnalğan közildirik siyaqtı qwrılğılarmen qamtamasız etken.

1 naurızda AQŞ-tıñ qorğanıs ministrligi Ukrainağa 125 million dollar köleminde kömek bergen. Bwl jolı Ukraina äskerine artilleriyağa qarsı radarlar men taktikalıq qwraldardıñ kömegimen wşu, basqaru jäne baqılau qabiletin jaqsartu, qalıptasqan jağday turalı aqparat aludı küşeytu, sputnikten tüsirilgen suretterdi taldau, äskeri evakuaciya jäne jaralanğan jauıngerlerge medicinalıq kömek körsetu mümkindigin arttıratın qwrılğılar jiberilgen.

Kreml' Ukrainanıñ NATO-ğa qosıluına tübegeyli qarsı. Juıq aradaı Kievtiñ äskeri odaqqa kirui ekitalay bolğanımen, Zelenskiy bwl mäselege qatıstı aşıq mälimdemeler jasap ülgerdi.

Zelenskiy NATO-nıñ bas hatşısımen söyleskennen keyin Twitter paraqşasına “Äskerdi jäne qorğanıs sektorın reformadan ötkizgimiz keledi. Biraq Reseydi toqtatuğa bir ğana reforma jetkiliksiz. Donbastağı soğıstı toqtatudıñ jalğız jolı – NATO” dep jazdı.

RESEYGE BASIMDIQ BERETİN QADAM QANDAY BOLMAQ?

Kiev, Vaşington men batıs elderi “Kreml' birneşe iri äskeri jattığu ötkizip, küş qwrılımdarın arı-beri köşirumen ğana şektele me?” degen swraqqa naqtı jauap taba almay otır.

Bwl üşin Reseydiñ aynalasındağı basqa qaqtığıstarğa qanday reakciya bildirip otırğanına köz jügirtip köruge boladı. Sovet odağı tarağannan keyin Gruziyadan bölingen Abhaziya men Oñtüstik Osetiya, Moldovanıñ Pridnestrov'e aymağı siyaqtı aumaqtarda bwrın “uaqıtşa toqtatılğan kikiljiñder” qayta örşidi.

Resey küşteri bwl qaqtığıstardıñ bärine ne bitimger, ne kädimgi äsker retinde qatısqan. Biraq Resey äsker kirgizerde BWW nemese EQIW-dan rwqsat almağandıqtan, qaqtığıs aymağındağı jağdaydı öz paydasına şeşu üşin twraqsızdıq tuğızuğa tırısadı.

Osığan deyin Venada Donbasqa EQIW wranımen halıqaralıq bitimgerler jiberu bastaması köterilgen. Biraq bwl wsınıs şeşimi tabılmağan birneşe mäselege, onıñ işinde “Bitimgerlerge Resey-Ukraina şekarasındağı nemese Ukrainadağı baqılau sızığındağı tärtipti qadağalauğa rwqsat berile me?” degen swraqqa kelip tireldi.

Sarapşılardıñ köbi Resey ülken soğıs bastap, Ukrainanıñ basım böligin jaulap aluğa tırıspaydı, däl qazir Mäskeu onday täuekelge barmaydı dep esepteydi.

Chatham House taldau ortalığındağı Resey jönindegi bağdarlamanıñ bwrınğı basşısı Djeyms Şer Ukraina territoriyasına Reseydiñ bitimgerlik küşterin kirgizu Mäskeudiñ de köñilinen şığatın şeşim boluı mümkin dep esepteydi.

“Jergilikti teketires küşeyip, mäsele Reseydiñ bitimgerlik küşterin tüyisu sızığınıñ boyına ornalastırumen ayaqtaluı mümkin degen nwsqa şındıqqa köbirek wqsaydı” dedi Şer Estoniyadağı halıqaralıq qorğanıs jäne qauipsizdik jönindegi ortalıqqa bergen pikirinde.

Azat Europa / Azattıq radiosı