«Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

Tarih Twlğalar Qazaq şejiresi Ädebi älem

«Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

| Jan 11, 2025

473344415_1245987783143060_3347187068244740568_n

Mwqtar ağanıñ «Tassudan ötken qaşqındar» attı qasiretti äñgimesine arqau bolğan Şwbartaudıñ soltüstigindegi «Tassu» bwlağı.

Qazaq halqınıñ dañqtı perzenti, wlı jazuşı Mwqtar Mağauin 85 jasqa qarağan şağında dünieden ozdı. «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

Şwbartauda düniege keldi. Jondağı Jobalay Kereydiñ eñ ülken Aruağı Jobalay bidiñ wrpağı edi. Bayqotan bi, Toman bi, Begeş şeşen, Uäyis, Töleu aqın… Atağı Atalarınan asıp ketti… Tirisinde olay degen joq… Bwl sözdi dünieden ötken soñ biz aytıp otırmız…

Ömiriniñ soñğı kezderi şette ötti. «Ükimetke, basqalarğa da ökpem joq, ökpeleytin olardıñ jağdayı joq!» (M.Mağauin) degen edi özi bertinde. Astarı auır, eñseñdi ezerdey salmaqtı söz… Danışpan adam nege elden jıraq ketti. Bwl «Oñaşa jatqandı wnatamın, Elimdi el qılmasın erte sezip… Elden kettim jıraq…» (Şäkärim) deytin ketis siyaqtı. Sonda da «Kök twman – aldıñdağı keler zaman, Ümitti säule etip köz köp qadalğan» (Abay) Qalıñ twman işinen sebezgilegen säuleni ümit etuden tanbadı. Ümitin üzgisi kelmedi… Tirşiliginde qazaqtıñ basınan söz asırmadı. “Wlt mäselesinde tabandap twru kerek. Keri şeginuge bolmaydı!” (M.Mağauin)

«Özinen basqağa qiyanatı joq» (Mäşhür Jüsip) Eliñdi Mäñgilik Aruaqtar qoldasın! «Mına Men – aybındı Ğwn, erjürek Türik, Kemeñger Şıñğıs han, Asqaq Altın Orda, oğan jalğas nwr şwğılalı Alaş äuleti – bar ğwmırı jarıqqa wmtılğan arpalıs üstinde ötken Mwhtar Mağauin – közim jwmılğan mezette, bwrnağı Alapat Babalarım siyaqtı ölmes, öşpes Mäñgilik Aruaqqa aynalam!» (M.Mağauin)

Alla Tağala aldıñızdan jarılqasın, Asıl tekti, Artıq tuğan Arıstan Ağa!

Mwqtar ağanıñ «Tassudan ötken qaşqındar» attı qasiretti äñgimesine arqau bolğan Şwbartaudıñ soltüstigindegi «Tassu» bwlağı.

Bazarbek Atığay

1893 jılı 25 qaraşada

kerey.kz

1893 jılı 25 qaraşada, Daniyalıq ğalım V.Tomsen qwlpıtastağı bitik jazudıñ qwpiyasın aştı. Ğılımi jañalıq europa qoğamın dür silkindiredi. Tosmen alğaş «türik», «kültegin», «täñiri» degen sözderdi şeşip oqidı. Bitiktastağı jazudıñ kelesi beti qıtay ieroglifimen bädizdelgen-di. Tomsen ierogliftegi esimderdiñ rettik (qaytalanu) jiligine qarap otırıp kelesi betindegi qwpiya tañbalardı birtindep söylete bastaydı. Sol däuirde şığıstanu sonıñ işinde türkitanu salası jeke ğılım retinde abroylı zertteu nısanına aynaldı. V.Tomsen tañbanı şeşip qwpiyasın aşqanımen köne türik tilin bilmeuşi edi, sol sebepti «bwl mätindi oqısa Radlov oqidı» degen. Köp ötpey Radlov, Tomsen şeşken tañbanıñ izinşe mätin joldarın oqığan. Sonımen jwmbaq küyde qalğan tastağı bitik jazuı söyley bastağan… 25 qaraşa küni mañızdı kün. Bitik jazu küni qwttı bolsın!
OTAMANNIÑ AQIRI

kerey.kz

Şağın saraptama (Janabil Smağwlwlınıñ qazasına arnaymın) Birinşi, HH ğğ.-dağı Qıtay qazaqtarınıñ intelligenciyasın ülken masştabta üş kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Birinşi kezeñ 1911-12 jıldardağı sayasi töñkeristen keyin qalıptasqan qazaq intelligenciya. Bwl kezeñdegi intelligenciyanı eki sanatqa bölip qarastıruğa boladı. 1) Ruhani ağartuşı intelligenciya; 2) Sayasi intelligenciya. Ruhani ağartuşı intelligenciyanıñ özin eki topqa böluge boladı: birinşi top, jädittik mekteptiñ ağartuşıları; ekinşi top, qazaqı dünietanımnıñ ağartuşıları. Al, bwl kezeñdegi sayasi intelligenciyanı da eki topqa bölip qarastıra alamız. Birinşi top, qazaqtıñ dästürli sayasi bilik jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciyası; ekinşi top, 1914-1922 jj. şığıstıq bilim beru jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciya. Ekinşi, şığıstıq bilim beru jüyesiniñ intelligenciyası 1912 jılğı Pekinde ötken prezident saylauınan soñ qalıptasa
Şoqay Torğaywğlı

kerey.kz

“Aqmeşit uezinde belgili qazaq aqsaqaldarınan Şoqay Torğaywğlı 23-nşi dekabrde opat boldı. Qazaqşa atqa mingen jwrt kisisi bolğannıñ üstine öner, bilimniñ kerektiligin erte sezip, zamanğa layıq isterge kirisken adam edi. Mwstafa degen balası osı küni Peterbor universitetinde oqıp jür” “Qazaq” gazeti, №46, 1914 jıl Surette: Şoqay Torğaywlı. Suret N.Grodekovtıñ kitabınan alındı. Serikbol Hasan
SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

kerey.kz

Tarihtı tügendeu, ötkenniñ şejiresin keyinge jalğau – atadan balağa jalğasqan ejelgi dästür. Şejire, wlt-ru, taypa tarihı – atanı bilu, arğı tarihtı bilu bolıp qalmastan wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı jolındağı bastan keşken san qilı oqiğaları men auır tağdırınan da mol derek beredi. Şejire – twtas halıq tarihınıñ irgetası ğana emes, wlt pen wlıs tanudıñ älippesi sanaladı. «Qazaq halqı 200-den asa rudan qwralsa da är rudıñ öz şejiresi bolğan. Şejireşiler jüz, taypa, ru, ata tarihın tereñ talday bilgen»(1). Patşalıq reseydiñ däureni ayaqtalar twsta qazaqtıñ memlekettigin qalpına keltirudi maqsat twtqan Alaş kösemi Älihan Bökeyhan (1866-1937) alğaşqı bolıp qazaq tarihınıñ qajettiligin alğa tartıp, başqwrttıñ äygili ğalımı Uälidi Toğanmen kezdesipti. Uälidi Toğan öziniñ esteliginde: «Men birneşe
OA qorğanısqa qarjını ne sebepti arttırdı? Kaspiyden Ukrainağa zımıran wşırğan Resey sudı lastap jatır ma?

kerey.kz

Elnwr ÄLİMOVA Qazaqstan, Qırğızstan, Täjikstan, Özbekstan jäne Äzerbayjan äskeri birigip ötkizgen «Birlestik-2024» jattığuı. Mañğıstau oblısı, şilde 2024 jıl. Qazaqstan qorğanıs ministrligi taratqan suret. Ortalıq Aziya elderi qorğanıs şığının arttırdı, mwnıñ astarında ne jatır? «Qazaqstan auıl şaruaşılığı önimderin eki ese köp öndirudi josparlap otır, alayda ükimet bwl salada jwmıs küşiniñ azayğanın esepke almağan». «Kaspiy teñizinen Ukrainağa zımıran wşırıp jatqan Resey teñizdiñ ekologiyalıq ahualın uşıqtırıp jatır». Batıs basılımdarı bwl aptada osı taqırıptarğa keñirek toqtaldı. ORTALIQ AZIYA QORĞANIS ŞIĞININ ARTTIRDI. MWNIÑ ASTARINDA NE JATIR? AQŞ-tağı «Amerika dauısı» saytı Ukrainadağı soğıs tärizdi aymaqtağı qaqtığıstar küşeygen twsta Ortalıq Aziya elderi qorğanıs salasına jwmsaytın aqşanı arttırğanına nazar audardı. Biraq sarapşılar mwnday şığın twraqtılıqqa septesetinine kümän keltirdi. Stokgol'mdegi beybitşilikti