Janımhan Oşanwlı

Qazaqtıñ wlı ğalımı Ş.Ş.Uälihanov Abılayhanğa arnalğan öz eñbeginde XVIII ğasırdıñ qazaq tarihı üşin asa bir auır kezeñ bolğandığın aşıp aytadı. Qazaqtı qan jılatqan «Aqtaban şwbırındı» jıldardıñ halıq esinen köterile qoymağının da tilge tiek etedi, söyte otırıp jalpı  tarihi däuir jöninde «Abılay däuiri qazaqtardıñ erligi men seriliginiñ ğasırı boldı» dep jazıp qaldırğan.

Qazaq halqı üşin qaterli sın-sağatta Abılay siyaqtı dana qolbasşınıñ bilik basına kelip, halıqtı wyımdastıra biluiniñ arqasında, antalağan jauğa toytarıs bere alğanı da tarihtan belgili. Ärine, qazaq handığı han-swltandarınıñ jauğa tötep beru jolındağı jankeşti şayqastardı jasay aluı onıñ qasındağı danagöy bileri men bahadürleriniñ eñbeginen böle-jara qarauğa bolmaytın. Bwl jağın sol däuirden büginge jetken türli tarihi qwjattar men el arasında keñ tarağan tarihi jırlar men añızdar da däleldep bere aladı. Abılaydıñ bas batırları bolğan Qabanbay, Bögenbay, Oljabay, Bayan, Twrsınbay, Malaysarı, Rayımbek, Naurızbay, Barmaq, Şaqşaq Jänibek,Kerey Er Jänibek t.b. batırlar men Töle bi, Qazıbek bi siyaqtı biler turalı tuğan jırlar men añızdardan sol kezeñdegi tarihi jağdaydıñ jalpı sürleuin köz aldımızğa elestete alamız.

«Qazaqtardıñ erligi men seriliginiñ ğasırı bolğan» dep sipattalğan Abılayhan däuirinde jasağanbatırlardıñ biri —  Abaq kereydiñ jastaban atasınan taraytın Nwralı Esirkepwlı edi. Batırdıñ soñğı wrpaqtarı men artında qalğan halqı batır atanıñ erligi men eñbegin jırğa qosqan kezde:

Jorıqtar jolın bastağan,

Er Qosay batır Nwralı.

Tarihqa izin tastağan,

Jäntekeywlı Şaqabay.

Şaqırğan qalıñ baqaday,

Özimmen birge tel ösken.

Beknazar, Qosay ataday,

Mekendep Sarı-Arqanı.

Mereyi üstem artadı

Sayrandap ösken Jastaban,

Arğın men Nayman ortañdı.

Qayran Kerey erke elim,

Bwldır twman erteñiñ.

Altayda jaudıñ betinde,

Şejirede sır şertemin.

Qıtaymenen alısıp,

Moñğoldarmen şabısıp.

Qalıñ elim qazağım,

Sağınıp kelip tabısıp.

Jänibek edi batırım,

Erlikpen tandı atırdıñ.

Tosqauıl jasap jauıña,

Tiktirgen kümis şatırın.

Jobalay edi joldasın,

Nwralı edi qwrdasıñ.

Kereyde asqan qos batır,

Tiyanaq elge twlğasıñ.

Altay üşin ayqasıp,

Sauır üşin şayqasıp.

On qalmaqtı öltirgen,

Nwralı batır Qobda asıp.

Jänibek batır qwrdası,

Jantay  batır sırlası.

Basın kesken  Tayşınıñ,

Nwralı edi mıñ bası.

Batır Tayşıñ öldi dep,

Qalmaq qaştı tıraqay.

Nwralı batır keldi dep,

Qanas üşin qandasıp.

Qara Ertis üşin jandasıp.

Kerey Qalmaq soğıstı,

Twyağınan attıñ şañ basıp.

Qara Ertistiñ boyında,

Qırannıñ qwyğan oyında.

Ata jaumen alısıp,

Qalmaqtı Kerey qirattı.  – degen jır joldarı Nwralı batırdıñ kim bolğanın bayandap bergen.

Key şejire boyınşa Abaqtan Izen, Jusan. IzennenMağınalı, Sidalı, Jabaydıtaratadı. MağanalıdanQoylau, Baylaudelinedi. Qoylaudan-Iteli. (AbaqKereydiñ işinde Iteliruı «noqtaağaı» ataladı). Baylaudan Jäntekey, Jädik, Şeruşi ruları taraydı. Sidalıdan Jastaban, Şimoyın, Könsadaq ruları tarağan. Al Jastabannan Sartoqay, Begimbet, Sarbas degenüş wl tuıp olardan tarağan wrpaqtarıtügelimen «Jastaban» dep atalğan. Nwralı batır osı Jastabannıñ Begimbet atasınıñ wrpağı bolıp keledi.

Jastaban ruınıñ Begimbetinen tarağan bir bölim eli Qazaq-Joñğar soğısınan keyingi tarihi kezeñde Şığıs Qazaqstan oblısınıñ bwrınğı Şwbartau audanına qonıstanıp (qazirgi kezde Şığıs Qazaqstan oblısınıñ Ayagöz audanı qwramında)neşe ğasır boyı mekendep keledi. Olardıñ bwl ölkeni qonıstanuı turalı är türli mälimetter bar. Eldiñ qonısı, maldıñ örisi ölşeuge tüsip qazaq ruları arasında qonıstanudıñ jaña kezeñi bastalğan kezde Nwralı batır öziniñ üzeñgiles batırlarımen keñes qwra otırıp jaña qonısta «ağın sudıñ basın almasa jülgeli ölke bayırqalı qonıs bolmas» deytin qazaqtıñ arıdan kele jatqan dästürli wğımın berik wstana otırğan. Sonımen olar Şıñğıstaudan aqqan üş özenniñ toğısqan twsın meken etudi wyğarğan. Jastabandardıñ on eki abaq auıldarınan şetkerileu jatqan Şwbartu öñirine köşip kelu tarihın key derek boyınşa Kerey köşi Altayğa bet alğanda Qabanbay batır men Aqtamberdi batır jıraumen dos-jar Jobalay,  Nwralı,Şaqantay batırlar naymannan qonıs alıp, mekendep qalğan delinedi. Endi birde sol kezdegi tobıqtınıñ bii Irğızbaymen qatıstı aytılıp, olardıñ bwl ölkege kelip qonıstanuına Irğızbaydıñ jön körsetkeni jäne soñğı kezge deyin tatu-tätti körşi retinde el ömirinde bolğan uaqiğalardı keñese şeşip otırğanı aytıladı.

OsılayşaJastabannıñ Şwbartau öñirine kelip qonıstanuı Jobalay, Şaqantay, Nwralı batırlardıñ atımen tike baylanıstı aytıladı. Ädette bwl köşi-qon 1761 jıldarı şamasında bolğanı bayandaladı. Olar Qalbatau mañınan keldi me, bolmasa odan da şığıstan Zaysan köli mañınan keldi ma? ol turalı da är türli aytıladı. Atalğan batırlardıñ bastauımen bolğan bwl köş kezinde 300 otbası osında köşip kelgen. Jastabandardıñ qalğan böligi Zaysañ mañında qonıstanıp qaladı. Olardıñ eleuli böligi HİH ğasırdıñ soñğı jıldarına deyin sol mekende otırğan edi. Keyin birtwtas Qazaq jeriniñ böliske tüsuine baylanıstı Qıtay betine köşip barıp, Bir bölimi Ertistiñ joğarı boyına, endi bir böligi Sauırdan Barlıq pen Maylı-Jäyirge deyin barıp qonıstana bastağan, keyin kele olardıñ aldıñğı tolqındarı Erenqabırğa taularına barıp jetti.

Nwralı Esirkepwlı 1714 jılı dünige kelip, 1787 jılı dwnieden ozğan. Mölşermen joñğarlarmen soğıstıñ soñğı neşe onjıldıq kezeñinde atqa qonıp jeke basınıñ erligimen tanılğan. Bwl twstağı Nwralı batırdı bizel men jerimizdi jat jaudan tazartu jolında erekşe erlikterimen közge tüsip, atı el arasına jayılğan dañıqtı batır bolğanın köre alamız.

Halıq arasında añız bolıp jetken äñgimer boyınşa Nwralı Batırdıñ batırlıq belgileri onıñ bala kezinen äygili bola bastağanı aytıladı. Sonday mälimettiñ birin ötken ğasırda jüzge kelip dünieden ötken Baydomalaq Tiıştıqbay degen qariyanıñ auzınan jazıp alıp hatqa tüsirgen. Onda bayandalğanınday: Nwralı batır bala kezinde öziniñ boyındağı erekşe öasietterimen de el auzında qalğanı aytıladı. Özen boyında balalarmen oynap otırıp, su şayğan jwmır malta tastardı mıtıp jibergende malta tastar ügilip qwmğa aynalıp ketedi eken. Batırlıq belgileri bala kezden biline bastağan Nwralını äkesi, til-közden aman saqtaudı oylap onı  köp közine tüsirmeytin bolğan. Halıq arasında Nwralı batır altı jasında atpal azamatpen küresip jığıptı, atan ögizdi köterip ketipti deytin añızdar da bar. Mwnday mazmwndağı syujet jalpı qazaq folkulorlıq ädebiet ülgilerinde däyim qaytalanıp otıratındığın eskerte ketuge tura keledi.

Tarihi añızdar men jırlarda qazaqtıñ basqa batırlarındağı siyaqtı, sonıñ işinde Qabanbaydıñ «Qubas atı», Er Jänibektiñ «Kök döneni» siyaqtı Nwralı batırdıñ şayqastarda minetin tüsi «temirdey qarakök twlparı» bolğanı köp aytıladı. Nwralı batırdıñ osı twlparı turalı:

Jılqı işinde twlpar edi qarakök,

Januardıñ şabısı baradı üdep.

Qırğiday jauğa tigen Nwralığa,

Qayran qap, qayratına qaradı köp. –degen jır joldarı kezdesedi.Batırdıñ wrpaqtarı arasında küni bügin saqtalıp kele jatqan añızdar men jırlarda batırdıñ erlikterin onıñ twlparımen qosıp jırlaytınmazmwndardan tıs,basındağı aq dulığası, üstindegi badanaköz sauıtı, qolındağı aybaltası men aq nayzasınıñ bolğanı da jii söz bolıp otıradı. Sonday-aq batırdıñ qaru önerin şeber meñgergeni de aytıladı. Şayqastarda jau jürek batır eş ekilenbesten jauın jayratıp ketip otırğan. Key-keydetipti jılıstağan jau şoğırınıñ soñınan japadan jalğız «Jänibek!», «Jänibek!» dep wrandatıp kirip ketin otıratın ädetiniñ bolğanı bayandaladı.

Añızdarda Nwralı batırdıñ alğaş ret erlik körsetui men «Jas jolbarıs» degen ataqqa ie boluınqazaqtıñ qart qolbasşısı Qarakerey Qabanbay batırğa qatıstı aytıladı. «Nwralını Qabanbaydıñ sınauı» endi birde «Nwralınıñ Qabanbaydan bata aluı» dep atalğan añızda bayandaluı boyınşa: Birde Er Jänibek köp qolmen Toqta-Barlıqta bekinis jasap jatqan qarakerey Qabanbay batırdıñ qolına kelip qosıladı. Bwlar ormandı, şatqaldı qwldilap kele jatadı. Sol twsta qosınnıñ aldı jürmey toqtap qaladı. Attar dirildep-qalşıldap alğa qaray baspaydı. Sonda Qabanbay: «Januarlarda til joq, aldımızda qauip bar eken. Sol qauipke qarsı şığatın kim bar deydi». Sonda ortağa jas jigit şığıp Qabanbaydıñ aldına kelip özin tanıstırıp: «On eki abaq kerey Jastabanmın. Atım Nwralı, äkem atı Esirkep, jasım onsegizde» deydi. Sonda Qabanbay: «Jortqanda jolıñ bolsın, küş-jigeriñ bolsa körset!» deydi. Sodan Nwralı samsap ösken terektiñ işine kirip, ösip twrğan aqqayıñnıñ birin jer oşaqtay tamırımen jwlıp alıp, «kelden soyıl» äzirleydi. Onan soñ attanıp barıp Qaratöbeniñ küngey betinde künşuaqta jatqan däu jolbarıs qarsı atılğanda däl basınan wrıp öltiredi. Sonda Nwralınıñ erligine razı bolğan batırlar: «Jas jolbarıs» dep ataptı. Sodan bastap atı şığıp «Jas jolbarıs» Nwralı batır atala bastağan eken.

Kelesi bir şayqasta Nwralı qapiyada kezdesken qalmaq qosınınıñ betin qaytarıp bolğanda, qalıñ ormannıñ tasasınan şığa kelgen Joñğardıñ tağı bir qosınına tap bolıp qorşauğa tüsip qaladı. Batır qalıñ qoldı qaq jara «äupirimmen» äreñ degende qorşaudı bwzıp şığa beredi. Endi batır qaşa soğısıp wzay beredi. Biraq küşine sengen qalmaqtıñ birneşe batırı soñınan qalmaydı. Osı kezde batır adam balası jürip körmegen ien şatqaldan jol tauıp kete baradı. Onıñ qarasın alıstan körip kele jatqan qalmaqtar batırdıñ aldınan däu aydahardıñ şığa kelgenin,artınşa qazaq batırı eş oylanbastan jolda jatqan älgi aydahardıñ däu basın tüyrep öltirip kete barğanın köredi. Osı körinisti körgen qalmaq batırı Tayşı:

Qazaqtıñ arıstanı eken,

Aqıldıñ dänişpanı eken,

Elden asqan er eken,

Atı-jöni kim eken?

Qalmaqtı qalıñ teñseltti,

Keremetin körsetti.

Jüreginiñ tügi bar,

Jolbarıstıñ jonı bar,

Ayuday äluetti.

Ay baltasın qaru etti.

Qıran eken şabıttı,

Batır eken baqıttı.

Onı quu qalmaqqa,

Endi bolar qauipti. – dep qasındağı qalmaq batırların toqtatıp, Nwralı batırdı odan äri qua beruden qorqıp keri qaytıp ketken körinedi.

Batırdıñ jeke ömiri men onıñ wrpaqtarı turalı añızdar men şejirelik derekter boyınşa Nwralınıñ on wlı bolğan desedi. Osı on wl da öz däuiriniñ batırları bolğan eken. Qatıstı tarihi jırlarda:

Ata jauı alısqan,

Qalmaqtı kerey qirattı.

Qimıldı jıldam şirattı,

Jastaban degen el eken,

Altay degen jer eken,

Nwralınıñ on wlınıñ segizi,

Soğısta ölgen er eken. –dep bayandaladı.

Batırğa qatıstı el arasında saqtalğan añızda batırdıñ qazasıda qan maydanda alğan auır jaraqatınıñ asqınıp ketuine baylanıstı  qaytıs bolğanı bayandaladı. Onda aytıluınşa qalmaqtar soñğı kezge deyin Tarbağatay tau qoynauların qonıstanğan nayman, kerey rularına jii soğıs aşıp otırğan. Osınday soğıstıñ biri Tarbağataydağı Aqşatau mañında bolğan. Köne köz qariyalardıñ bayandauı negizinde hatqa tüsken derek boyınşa Tarbağatay tauların mekendegen naymandarğa qalmaqtar şabuıl jasap,şapqınşılıqqa tap bolğan naymandar jağı Şwbartau kereylerine habar beredi. Bwl soğısqa Jobalay bi barmay, qoldı Nwralı batır basqarıp öz balaları men inilerin ertip barğan eken. Bauırları men balalarınıñ erekşe erlik körsetuinde Jaudı Tarbağatay tauınan asıra quıp soğısıp jürgende qapelimde jaudıñ arasında qalğan Nwralı batırdıñ qarasanınan oq tiip, süyegi zaqımdalıp auır jaraqat aladı. Keyin kele oq darığan ayağı şirip, üyine jete almay batırdıñ qazirgi kesenesi twrğan jerde qaytıs bolıp, ösieti boyınşa sonda jerlenipti.

Köp jıl el basqarğan äri el arasındağı köne köz qariyalardan estigen- bilgeni köp Şwbartau audanınıñ tuması, büginde şejireli qart Bilis Kärimbekwlınıñ aytuı boyınşa bolğanda:

Nwralı batır 1739, 1740 jäne 1742 jıldarı Joñğar Qontayşısı Ğalden-Cerenniñ şabuılına qarsı Esil, Or, Irğız, Elek özenderiniñ boyında Abılay bastağan qazaq qosınınñ sapında Er Jänibek bastağan kerey qosındarında mıñ bası bolıp qatısqan. 1741 jılı Şıñğıstaudağı Şağan şayqasında erlik körsetken. 1751 jılğı 80 kündik Şorğa şayqasında Er Jänibektiñ qasında maydanda senimdi serigi bolğan. 1751 jılı Oñtüstik aymaqtardı Taşkent, Sauran qalaların tartıp alu jorığına qatısqan. 1752-1754 jıldarı Er Jänibek bastağan kerey sarbazdarınıñ sapında Jetisu, Tarbağatay, Altay ölkelerin Joñğar basqınşılarına tazartuğa qatısıp otırğan. 1765-1770 qırğızdarmen aradağı soğıstarda,1771 jılı Edil qalmaqtarınıñ, yağni torğauıttardıñ şığısqa auğan kezdegi orın alğan tarihta «şañdı jorıq» degen atpen belgili bolğan soğıstarğa qatısqan.

Batırdıñ osınday tolıp jatqan erlikterinen özge «batırdıñ aytqanı eken» degen köptegen jıraulıq ülgidegi naqıl sözderi de halıq jadında saqtalıp bizdiñ däuirimizge kelip jetken. Sonıñ işinde atalı söz retinde saqtalğan naqıldar qatarında batırdıñmınaday sözderi hattalğan:

– Asqar tau töbe bolar tas ketken soñ,

Jaqsı auıl jın boladı bas ketken soñ.

• Batır bir ölmeydi, mıñ öledi. Tağdırı qayratında, qayratsız bolsa, bir öler.
• Kereyge qorlıq jaqsa da, ozbırlıq jaqpaydı.
• Eki qatın alğannıñ wrpağınıñ egesi köp.
• Özimşil bolma, kisiligiñ betegeden alasa bolsın, öziñ qorlansañ da basqalardı qwrmette.

Bwlardan özge batırğa jäne batırmen bir däuirde jasağan tarihi twlğalarğa qatıstı eskilikti sözderde:

Jänibek  – nayza,

Şaqabay – qılış!

Janazar – qalqan,

Bayqotan – qwrış!

Şaqantay – şoqpar,

Jobalay – ırıs!

Nwralı – namıs,

Toman bi – tınıs!

Begimbet – qonıs,

Ömirzaq – öris. – dep keletin tirkester kezdesedi.

Nwralı batır bükil sanalı ğwmırında tuğan otanın jat jwrttıqtardıñ şabuılınan qorğau men qazaqtıñ memlekettiligin aman saqtau jolında öziniñqara terin tökti, qızıl qanın ağızdı. Sondıqtan bügingi buınnıñ tarihta ötken öz erleriniñ batırlığı men izgiligin wlıqtauğa arnalğan kez kelgen qadamı olardıñ öşpes önegesin tarih betine mäñgilikke qaldıru, sol arqılı öskeleñ wrpaqtı otanşıldıqqa baulu jolında jasalğanizgi qadam retinde bağalanuı kerek.

Paydalanğan ädebietter:

Qadıs Janäbilwlı. Abaq kerey. QHR. Küytiñ qalası, 1994 jıl.

Bäytik Düysebaywlı. Jastaban şejiresi (Altay qalasınıñ tarihi materialdarı qosımşa sanı). QHR. Altay qalası, 1998jıl.

Aytqali Mağauiyawlı Kenenbaev.«Şwbartau şwğılası» gazeti, 4 mamır 1992 jıl, №22. Baspağa bergen:.

Samhan Jwmabaev.Babalar şejiresin bilgen jön nemese balammen swhbat. «Şwbartau şwğılası» gazeti, 5  şilde, 1991 jıl,

Qayırbek Atığaywlı. Jastabannıñ jondağı Jobalay jwrtı. Almatı, 2009jıl.

Jortar Bibolwlı. «Ertis öñiri», 2009 jıl 18 aqpan.