جانىمحان وشانۇلى

قازاقتىڭ ۇلى عالىمى ش.ش.ءۋاليحانوۆ ابىلايحانعا ارنالعان ءوز ەڭبەگىندە XVIII عاسىردىڭ قازاق تاريحى ءۇشىن اسا ءبىر اۋىر كەزەڭ بولعاندىعىن اشىپ ايتادى. قازاقتى قان جىلاتقان «اقتابان شۇبىرىندى» جىلداردىڭ حالىق ەسىنەن كوتەرىلە قويماعىنىن دا تىلگە تيەك ەتەدى، سويتە وتىرىپ جالپى  تاريحي ءداۋىر جونىندە «ابىلاي ءداۋىرى قازاقتاردىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى بولدى» دەپ جازىپ قالدىرعان.

قازاق حالقى ءۇشىن قاتەرلى سىن-ساعاتتا ابىلاي سياقتى دانا قولباسشىنىڭ بيلىك باسىنا كەلىپ، حالىقتى ۇيىمداستىرا ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا، انتالاعان جاۋعا تويتارىس بەرە العانى دا تاريحتان بەلگىلى. ارينە، قازاق حاندىعى حان-سۇلتاندارىنىڭ جاۋعا توتەپ بەرۋ جولىنداعى جانكەشتى شايقاستاردى جاساي الۋى ونىڭ قاسىنداعى داناگوي بيلەرى مەن باھادۇرلەرىنىڭ ەڭبەگىنەن بولە-جارا قاراۋعا بولمايتىن. بۇل جاعىن سول داۋىردەن بۇگىنگە جەتكەن ءتۇرلى تاريحي قۇجاتتار مەن ەل اراسىندا كەڭ تاراعان تاريحي جىرلار مەن اڭىزدار دا دالەلدەپ بەرە الادى. ابىلايدىڭ باس باتىرلارى بولعان قابانباي، بوگەنباي، ولجاباي، بايان، تۇرسىنباي، مالايسارى، رايىمبەك، ناۋرىزباي، بارماق، شاقشاق جانىبەك،كەرەي ەر جانىبەك ت.ب. باتىرلار مەن تولە بي، قازىبەك بي سياقتى بيلەر تۋرالى تۋعان جىرلار مەن اڭىزداردان سول كەزەڭدەگى تاريحي جاعدايدىڭ جالپى سۇرلەۋىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتە الامىز.

«قازاقتاردىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى بولعان» دەپ سيپاتتالعان ابىلايحان داۋىرىندە جاساعانباتىرلاردىڭ ءبىرى —  اباق كەرەيدىڭ جاستابان اتاسىنان تارايتىن نۇرالى ەسىركەپۇلى ەدى. باتىردىڭ سوڭعى ۇرپاقتارى مەن ارتىندا قالعان حالقى باتىر اتانىڭ ەرلىگى مەن ەڭبەگىن جىرعا قوسقان كەزدە:

جورىقتار جولىن باستاعان،

ەر قوساي باتىر نۇرالى.

تاريحقا ءىزىن تاستاعان،

جانتەكەيۇلى شاقاباي.

شاقىرعان قالىڭ باقاداي،

وزىممەن بىرگە تەل وسكەن.

بەكنازار، قوساي اتاداي،

مەكەندەپ سارى-ارقانى.

مەرەيى ۇستەم ارتادى

سايرانداپ وسكەن جاستابان،

ارعىن مەن نايمان ورتاڭدى.

قايران كەرەي ەركە ەلىم،

بۇلدىر تۇمان ەرتەڭىڭ.

التايدا جاۋدىڭ بەتىندە،

شەجىرەدە سىر شەرتەمىن.

قىتايمەنەن الىسىپ،

موڭعولدارمەن شابىسىپ.

قالىڭ ەلىم قازاعىم،

ساعىنىپ كەلىپ تابىسىپ.

جانىبەك ەدى باتىرىم،

ەرلىكپەن تاندى اتىردىڭ.

توسقاۋىل جاساپ جاۋىڭا،

تىكتىرگەن كۇمىس شاتىرىن.

جوبالاي ەدى جولداسىن،

نۇرالى ەدى قۇرداسىڭ.

كەرەيدە اسقان قوس باتىر،

تياناق ەلگە تۇلعاسىڭ.

التاي ءۇشىن ايقاسىپ،

ساۋىر ءۇشىن شايقاسىپ.

ون قالماقتى ولتىرگەن،

نۇرالى باتىر قوبدا اسىپ.

جانىبەك باتىر قۇرداسى،

جانتاي  باتىر سىرلاسى.

باسىن كەسكەن  تايشىنىڭ،

نۇرالى ەدى مىڭ باسى.

باتىر تايشىڭ ءولدى دەپ،

قالماق قاشتى تىراقاي.

نۇرالى باتىر كەلدى دەپ،

قاناس ءۇشىن قانداسىپ.

قارا ەرتىس ءۇشىن جانداسىپ.

كەرەي قالماق سوعىستى،

تۇياعىنان اتتىڭ شاڭ باسىپ.

قارا ەرتىستىڭ بويىندا،

قىراننىڭ قۇيعان ويىندا.

اتا جاۋمەن الىسىپ،

قالماقتى كەرەي قيراتتى.  – دەگەن جىر جولدارى نۇرالى باتىردىڭ كىم بولعانىن بايانداپ بەرگەن.

كەي شەجىرە بويىنشا اباقتان يزەن، جۋسان. يزەننەنماعىنالى، سيدالى، جابايدىتاراتادى. ماعانالىدانقويلاۋ، بايلاۋدەلىنەدى. قويلاۋدان-يتەلى. (اباقكەرەيدىڭ ىشىندە يتەلىرۋى «نوقتااعاى» اتالادى). بايلاۋدان جانتەكەي، جادىك، شەرۋشى رۋلارى تارايدى. سيدالىدان جاستابان، شيمويىن، كونساداق رۋلارى تاراعان. ال جاستاباننان سارتوقاي، بەگىمبەت، سارباس دەگەنۇش ۇل تۋىپ ولاردان تاراعان ۇرپاقتارىتۇگەلىمەن «جاستابان» دەپ اتالعان. نۇرالى باتىر وسى جاستاباننىڭ بەگىمبەت اتاسىنىڭ ۇرپاعى بولىپ كەلەدى.

جاستابان رۋىنىڭ بەگىمبەتىنەن تاراعان ءبىر ءبولىم ەلى قازاق-جوڭعار سوعىسىنان كەيىنگى تاريحي كەزەڭدە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى شۇبارتاۋ اۋدانىنا قونىستانىپ (قازىرگى كەزدە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانى قۇرامىندا)نەشە عاسىر بويى مەكەندەپ كەلەدى. ولاردىڭ بۇل ولكەنى قونىستانۋى تۋرالى ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر بار. ەلدىڭ قونىسى، مالدىڭ ءورىسى ولشەۋگە ءتۇسىپ قازاق رۋلارى اراسىندا قونىستانۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعان كەزدە نۇرالى باتىر ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس باتىرلارىمەن كەڭەس قۇرا وتىرىپ جاڭا قونىستا «اعىن سۋدىڭ باسىن الماسا جۇلگەلى ولكە بايىرقالى قونىس بولماس» دەيتىن قازاقتىڭ ارىدان كەلە جاتقان ءداستۇرلى ۇعىمىن بەرىك ۇستانا وتىرعان. سونىمەن ولار شىڭعىستاۋدان اققان ءۇش وزەننىڭ توعىسقان تۇسىن مەكەن ەتۋدى ۇيعارعان. جاستابانداردىڭ ون ەكى اباق اۋىلدارىنان شەتكەرىلەۋ جاتقان شۇبارتۋ وڭىرىنە كوشىپ كەلۋ تاريحىن كەي دەرەك بويىنشا كەرەي كوشى التايعا بەت العاندا قابانباي باتىر مەن اقتامبەردى باتىر جىراۋمەن دوس-جار جوبالاي،  نۇرالى،شاقانتاي باتىرلار نايماننان قونىس الىپ، مەكەندەپ قالعان دەلىنەدى. ەندى بىردە سول كەزدەگى توبىقتىنىڭ ءبيى ىرعىزبايمەن قاتىستى ايتىلىپ، ولاردىڭ بۇل ولكەگە كەلىپ قونىستانۋىنا ىرعىزبايدىڭ ءجون كورسەتكەنى جانە سوڭعى كەزگە دەيىن تاتۋ-ءتاتتى كورشى رەتىندە ەل ومىرىندە بولعان ۋاقيعالاردى كەڭەسە شەشىپ وتىرعانى ايتىلادى.

وسىلايشاجاستاباننىڭ شۇبارتاۋ وڭىرىنە كەلىپ قونىستانۋى جوبالاي، شاقانتاي، نۇرالى باتىرلاردىڭ اتىمەن تىكە بايلانىستى ايتىلادى. ادەتتە بۇل كوشى-قون 1761 جىلدارى شاماسىندا بولعانى باياندالادى. ولار قالباتاۋ ماڭىنان كەلدى مە، بولماسا ودان دا شىعىستان زايسان كولى ماڭىنان كەلدى ما؟ ول تۋرالى دا ءار ءتۇرلى ايتىلادى. اتالعان باتىرلاردىڭ باستاۋىمەن بولعان بۇل كوش كەزىندە 300 وتباسى وسىندا كوشىپ كەلگەن. جاستابانداردىڭ قالعان بولىگى زايساڭ ماڭىندا قونىستانىپ قالادى. ولاردىڭ ەلەۋلى بولىگى ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىنا دەيىن سول مەكەندە وتىرعان ەدى. كەيىن ءبىرتۇتاس قازاق جەرىنىڭ بولىسكە تۇسۋىنە بايلانىستى قىتاي بەتىنە كوشىپ بارىپ، ءبىر ءبولىمى ەرتىستىڭ جوعارى بويىنا، ەندى ءبىر بولىگى ساۋىردان بارلىق پەن مايلى-جايىرگە دەيىن بارىپ قونىستانا باستاعان، كەيىن كەلە ولاردىڭ الدىڭعى تولقىندارى ەرەنقابىرعا تاۋلارىنا بارىپ جەتتى.

نۇرالى ەسىركەپۇلى 1714 جىلى دۇنيگە كەلىپ، 1787 جىلى دۇنيەدەن وزعان. مولشەرمەن جوڭعارلارمەن سوعىستىڭ سوڭعى نەشە ونجىلدىق كەزەڭىندە اتقا قونىپ جەكە باسىنىڭ ەرلىگىمەن تانىلعان. بۇل تۇستاعى نۇرالى باتىردى بىزەل مەن جەرىمىزدى جات جاۋدان تازارتۋ جولىندا ەرەكشە ەرلىكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، اتى ەل اراسىنا جايىلعان داڭىقتى باتىر بولعانىن كورە الامىز.

حالىق اراسىندا اڭىز بولىپ جەتكەن اڭگىمەر بويىنشا نۇرالى باتىردىڭ باتىرلىق بەلگىلەرى ونىڭ بالا كەزىنەن ايگىلى بولا باستاعانى ايتىلادى. سونداي مالىمەتتىڭ ءبىرىن وتكەن عاسىردا جۇزگە كەلىپ دۇنيەدەن وتكەن بايدومالاق تيىشتىقباي دەگەن قاريانىڭ اۋزىنان جازىپ الىپ حاتقا تۇسىرگەن. وندا باياندالعانىنداي: نۇرالى باتىر بالا كەزىندە ءوزىنىڭ بويىنداعى ەرەكشە واسيەتتەرىمەن دە ەل اۋزىندا قالعانى ايتىلادى. وزەن بويىندا بالالارمەن ويناپ وتىرىپ، سۋ شايعان جۇمىر مالتا تاستاردى مىتىپ جىبەرگەندە مالتا تاستار ۇگىلىپ قۇمعا اينالىپ كەتەدى ەكەن. باتىرلىق بەلگىلەرى بالا كەزدەن بىلىنە باستاعان نۇرالىنى اكەسى، ءتىل-كوزدەن امان ساقتاۋدى ويلاپ ونى  كوپ كوزىنە تۇسىرمەيتىن بولعان. حالىق اراسىندا نۇرالى باتىر التى جاسىندا اتپال ازاماتپەن كۇرەسىپ جىعىپتى، اتان وگىزدى كوتەرىپ كەتىپتى دەيتىن اڭىزدار دا بار. مۇنداي مازمۇنداعى سيۋجەت جالپى قازاق فولكۋلورلىق ادەبيەت ۇلگىلەرىندە ءدايىم قايتالانىپ وتىراتىندىعىن ەسكەرتە كەتۋگە تۋرا كەلەدى.

تاريحي اڭىزدار مەن جىرلاردا قازاقتىڭ باسقا باتىرلارىنداعى سياقتى، سونىڭ ىشىندە قابانبايدىڭ «قۋباس اتى»، ەر جانىبەكتىڭ «كوك دونەنى» سياقتى نۇرالى باتىردىڭ شايقاستاردا مىنەتىن ءتۇسى «تەمىردەي قاراكوك تۇلپارى» بولعانى كوپ ايتىلادى. نۇرالى باتىردىڭ وسى تۇلپارى تۋرالى:

جىلقى ىشىندە تۇلپار ەدى قاراكوك،

جانۋاردىڭ شابىسى بارادى ۇدەپ.

قىرعيداي جاۋعا تيگەن نۇرالىعا،

قايران قاپ، قايراتىنا قارادى كوپ. –دەگەن جىر جولدارى كەزدەسەدى.باتىردىڭ ۇرپاقتارى اراسىندا كۇنى بۇگىن ساقتالىپ كەلە جاتقان اڭىزدار مەن جىرلاردا باتىردىڭ ەرلىكتەرىن ونىڭ تۇلپارىمەن قوسىپ جىرلايتىنمازمۇنداردان تىس،باسىنداعى اق دۋلىعاسى، ۇستىندەگى باداناكوز ساۋىتى، قولىنداعى ايبالتاسى مەن اق نايزاسىنىڭ بولعانى دا ءجيى ءسوز بولىپ وتىرادى. سونداي-اق باتىردىڭ قارۋ ونەرىن شەبەر مەڭگەرگەنى دە ايتىلادى. شايقاستاردا جاۋ جۇرەك باتىر ەش ەكىلەنبەستەن جاۋىن جايراتىپ كەتىپ وتىرعان. كەي-كەيدەتىپتى جىلىستاعان جاۋ شوعىرىنىڭ سوڭىنان جاپادان جالعىز «جانىبەك!»، «جانىبەك!» دەپ ۇرانداتىپ كىرىپ كەتىن وتىراتىن ادەتىنىڭ بولعانى باياندالادى.

اڭىزداردا نۇرالى باتىردىڭ العاش رەت ەرلىك كورسەتۋى مەن «جاس جولبارىس» دەگەن اتاققا يە بولۋىنقازاقتىڭ قارت قولباسشىسى قاراكەرەي قابانباي باتىرعا قاتىستى ايتىلادى. «نۇرالىنى قابانبايدىڭ سىناۋى» ەندى بىردە «نۇرالىنىڭ قابانبايدان باتا الۋى» دەپ اتالعان اڭىزدا باياندالۋى بويىنشا: بىردە ەر جانىبەك كوپ قولمەن توقتا-بارلىقتا بەكىنىس جاساپ جاتقان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قولىنا كەلىپ قوسىلادى. بۇلار ورماندى، شاتقالدى قۇلديلاپ كەلە جاتادى. سول تۇستا قوسىننىڭ الدى جۇرمەي توقتاپ قالادى. اتتار دىرىلدەپ-قالشىلداپ العا قاراي باسپايدى. سوندا قابانباي: «جانۋارلاردا ءتىل جوق، الدىمىزدا قاۋىپ بار ەكەن. سول قاۋىپكە قارسى شىعاتىن كىم بار دەيدى». سوندا ورتاعا جاس جىگىت شىعىپ قابانبايدىڭ الدىنا كەلىپ ءوزىن تانىستىرىپ: «ون ەكى اباق كەرەي جاستابانمىن. اتىم نۇرالى، اكەم اتى ەسىركەپ، جاسىم ونسەگىزدە» دەيدى. سوندا قابانباي: «جورتقاندا جولىڭ بولسىن، كۇش-جىگەرىڭ بولسا كورسەت!» دەيدى. سودان نۇرالى سامساپ وسكەن تەرەكتىڭ ىشىنە كىرىپ، ءوسىپ تۇرعان اققايىڭنىڭ ءبىرىن جەر وشاقتاي تامىرىمەن جۇلىپ الىپ، «كەلدەن سويىل» ازىرلەيدى. ونان سوڭ اتتانىپ بارىپ قاراتوبەنىڭ كۇنگەي بەتىندە كۇنشۋاقتا جاتقان ءداۋ جولبارىس قارسى اتىلعاندا ءدال باسىنان ۇرىپ ولتىرەدى. سوندا نۇرالىنىڭ ەرلىگىنە رازى بولعان باتىرلار: «جاس جولبارىس» دەپ اتاپتى. سودان باستاپ اتى شىعىپ «جاس جولبارىس» نۇرالى باتىر اتالا باستاعان ەكەن.

كەلەسى ءبىر شايقاستا نۇرالى قاپيادا كەزدەسكەن قالماق قوسىنىنىڭ بەتىن قايتارىپ بولعاندا، قالىڭ ورماننىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن جوڭعاردىڭ تاعى ءبىر قوسىنىنا تاپ بولىپ قورشاۋعا ءتۇسىپ قالادى. باتىر قالىڭ قولدى قاق جارا «اۋپىرىممەن» ارەڭ دەگەندە قورشاۋدى بۇزىپ شىعا بەرەدى. ەندى باتىر قاشا سوعىسىپ ۇزاي بەرەدى. بىراق كۇشىنە سەنگەن قالماقتىڭ بىرنەشە باتىرى سوڭىنان قالمايدى. وسى كەزدە باتىر ادام بالاسى ءجۇرىپ كورمەگەن يەن شاتقالدان جول تاۋىپ كەتە بارادى. ونىڭ قاراسىن الىستان كورىپ كەلە جاتقان قالماقتار باتىردىڭ الدىنان ءداۋ ايداھاردىڭ شىعا كەلگەنىن،ارتىنشا قازاق باتىرى ەش ويلانباستان جولدا جاتقان الگى ايداھاردىڭ ءداۋ باسىن تۇيرەپ ءولتىرىپ كەتە بارعانىن كورەدى. وسى كورىنىستى كورگەن قالماق باتىرى تايشى:

قازاقتىڭ ارىستانى ەكەن،

اقىلدىڭ ءدانىشپانى ەكەن،

ەلدەن اسقان ەر ەكەن،

اتى-ءجونى كىم ەكەن؟

قالماقتى قالىڭ تەڭسەلتتى،

كەرەمەتىن كورسەتتى.

جۇرەگىنىڭ تۇگى بار،

جولبارىستىڭ جونى بار،

ايۋداي الۋەتتى.

اي بالتاسىن قارۋ ەتتى.

قىران ەكەن شابىتتى،

باتىر ەكەن باقىتتى.

ونى قۋ قالماققا،

ەندى بولار قاۋىپتى. – دەپ قاسىنداعى قالماق باتىرلارىن توقتاتىپ، نۇرالى باتىردى ودان ءارى قۋا بەرۋدەن قورقىپ كەرى قايتىپ كەتكەن كورىنەدى.

باتىردىڭ جەكە ءومىرى مەن ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى اڭىزدار مەن شەجىرەلىك دەرەكتەر بويىنشا نۇرالىنىڭ ون ۇلى بولعان دەسەدى. وسى ون ۇل دا ءوز ءداۋىرىنىڭ باتىرلارى بولعان ەكەن. قاتىستى تاريحي جىرلاردا:

اتا جاۋى الىسقان،

قالماقتى كەرەي قيراتتى.

قيمىلدى جىلدام شيراتتى،

جاستابان دەگەن ەل ەكەن،

التاي دەگەن جەر ەكەن،

نۇرالىنىڭ ون ۇلىنىڭ سەگىزى،

سوعىستا ولگەن ەر ەكەن. –دەپ باياندالادى.

باتىرعا قاتىستى ەل اراسىندا ساقتالعان اڭىزدا باتىردىڭ قازاسىدا قان مايداندا العان اۋىر جاراقاتىنىڭ اسقىنىپ كەتۋىنە بايلانىستى  قايتىس بولعانى باياندالادى. وندا ايتىلۋىنشا قالماقتار سوڭعى كەزگە دەيىن تارباعاتاي تاۋ قويناۋلارىن قونىستانعان نايمان، كەرەي رۋلارىنا ءجيى سوعىس اشىپ وتىرعان. وسىنداي سوعىستىڭ ءبىرى تارباعاتايداعى اقشاتاۋ ماڭىندا بولعان. كونە كوز قاريالاردىڭ بايانداۋى نەگىزىندە حاتقا تۇسكەن دەرەك بويىنشا تارباعاتاي تاۋلارىن مەكەندەگەن نايماندارعا قالماقتار شابۋىل جاساپ،شاپقىنشىلىققا تاپ بولعان نايماندار جاعى شۇبارتاۋ كەرەيلەرىنە حابار بەرەدى. بۇل سوعىسقا جوبالاي بي بارماي، قولدى نۇرالى باتىر باسقارىپ ءوز بالالارى مەن ىنىلەرىن ەرتىپ بارعان ەكەن. باۋىرلارى مەن بالالارىنىڭ ەرەكشە ەرلىك كورسەتۋىندە جاۋدى تارباعاتاي تاۋىنان اسىرا قۋىپ سوعىسىپ جۇرگەندە قاپەلىمدە جاۋدىڭ اراسىندا قالعان نۇرالى باتىردىڭ قاراسانىنان وق ءتيىپ، سۇيەگى زاقىمدالىپ اۋىر جاراقات الادى. كەيىن كەلە وق دارىعان اياعى ءشىرىپ، ۇيىنە جەتە الماي باتىردىڭ قازىرگى كەسەنەسى تۇرعان جەردە قايتىس بولىپ، وسيەتى بويىنشا سوندا جەرلەنىپتى.

كوپ جىل ەل باسقارعان ءارى ەل اراسىنداعى كونە كوز قاريالاردان ەستىگەن- بىلگەنى كوپ شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ تۋماسى، بۇگىندە شەجىرەلى قارت ءبىلىس كارىمبەكۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا بولعاندا:

نۇرالى باتىر 1739, 1740 جانە 1742 جىلدارى جوڭعار قونتايشىسى عالدەن-تسەرەننىڭ شابۋىلىنا قارسى ەسىل، ور، ىرعىز، ەلەك وزەندەرىنىڭ بويىندا ابىلاي باستاعان قازاق قوسىنىنڭ ساپىندا ەر جانىبەك باستاعان كەرەي قوسىندارىندا مىڭ باسى بولىپ قاتىسقان. 1741 جىلى شىڭعىستاۋداعى شاعان شايقاسىندا ەرلىك كورسەتكەن. 1751 جىلعى 80 كۇندىك شورعا شايقاسىندا ەر جانىبەكتىڭ قاسىندا مايداندا سەنىمدى سەرىگى بولعان. 1751 جىلى وڭتۇستىك ايماقتاردى تاشكەنت، ساۋران قالالارىن تارتىپ الۋ جورىعىنا قاتىسقان. 1752-1754 جىلدارى ەر جانىبەك باستاعان كەرەي ساربازدارىنىڭ ساپىندا جەتىسۋ، تارباعاتاي، التاي ولكەلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنا تازارتۋعا قاتىسىپ وتىرعان. 1765-1770 قىرعىزدارمەن اراداعى سوعىستاردا،1771 جىلى ەدىل قالماقتارىنىڭ، ياعني تورعاۋىتتاردىڭ شىعىسقا اۋعان كەزدەگى ورىن العان تاريحتا «شاڭدى جورىق» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان سوعىستارعا قاتىسقان.

باتىردىڭ وسىنداي تولىپ جاتقان ەرلىكتەرىنەن وزگە «باتىردىڭ ايتقانى ەكەن» دەگەن كوپتەگەن جىراۋلىق ۇلگىدەگى ناقىل سوزدەرى دە حالىق جادىندا ساقتالىپ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە كەلىپ جەتكەن. سونىڭ ىشىندە اتالى ءسوز رەتىندە ساقتالعان ناقىلدار قاتارىندا باتىردىڭمىناداي سوزدەرى حاتتالعان:

– اسقار تاۋ توبە بولار تاس كەتكەن سوڭ،

جاقسى اۋىل جىن بولادى باس كەتكەن سوڭ.

• باتىر ءبىر ولمەيدى، مىڭ ولەدى. تاعدىرى قايراتىندا، قايراتسىز بولسا، ءبىر ولەر.
• كەرەيگە قورلىق جاقسا دا، وزبىرلىق جاقپايدى.
• ەكى قاتىن العاننىڭ ۇرپاعىنىڭ ەگەسى كوپ.
• ءوزىمشىل بولما، كىسىلىگىڭ بەتەگەدەن الاسا بولسىن، ءوزىڭ قورلانساڭ دا باسقالاردى قۇرمەتتە.

بۇلاردان وزگە باتىرعا جانە باتىرمەن ءبىر داۋىردە جاساعان تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى ەسكىلىكتى سوزدەردە:

جانىبەك  – نايزا،

شاقاباي – قىلىش!

جانازار – قالقان،

بايقوتان – قۇرىش!

شاقانتاي – شوقپار،

جوبالاي – ىرىس!

نۇرالى – نامىس،

تومان بي – تىنىس!

بەگىمبەت – قونىس،

ومىرزاق – ءورىس. – دەپ كەلەتىن تىركەستەر كەزدەسەدى.

نۇرالى باتىر بۇكىل سانالى عۇمىرىندا تۋعان وتانىن جات جۇرتتىقتاردىڭ شابۋىلىنان قورعاۋ مەن قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن امان ساقتاۋ جولىندا وزىنىڭقارا تەرىن توكتى، قىزىل قانىن اعىزدى. سوندىقتان بۇگىنگى بۋىننىڭ تاريحتا وتكەن ءوز ەرلەرىنىڭ باتىرلىعى مەن ىزگىلىگىن ۇلىقتاۋعا ارنالعان كەز كەلگەن قادامى ولاردىڭ وشپەس ونەگەسىن تاريح بەتىنە ماڭگىلىككە قالدىرۋ، سول ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاقتى وتانشىلدىققا باۋلۋ جولىندا جاسالعانىزگى قادام رەتىندە باعالانۋى كەرەك.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

قادىس ءجانابىلۇلى. اباق كەرەي. قحر. كۇيتىڭ قالاسى، 1994 جىل.

بايتىك دۇيسەبايۇلى. جاستابان شەجىرەسى (التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى قوسىمشا سانى). قحر. التاي قالاسى، 1998جىل.

ايتقالي ماعاۋياۇلى كەنەنباەۆ.«شۇبارتاۋ شۇعىلاسى» گازەتى، 4 مامىر 1992 جىل، №22. باسپاعا بەرگەن:.

سامحان جۇماباەۆ.بابالار شەجىرەسىن بىلگەن ءجون نەمەسە بالاممەن سۇحبات. «شۇبارتاۋ شۇعىلاسى» گازەتى، 5  شىلدە، 1991 جىل،

قايىربەك اتىعايۇلى. جاستاباننىڭ جونداعى جوبالاي جۇرتى. الماتى، 2009جىل.

جورتار بيبولۇلى. «ەرتىس ءوڭىرى»، 2009 جىل 18 اقپان.