Jañalıqtar Qazaq şejiresi

ŞAQANTAY ŞEJİRESİ( törtinşi basılım )

kerey.kz

 |  Sep 2, 2015

Taytöleu Isqaqwlı Töltay

Qazaqstan Respublikası
Almatı
2009 jıl

Qazaqtıñ şejirelik mwrası öziniñ tarihi derekterge qanıqtığı men şınşıldığı jönine ayrıqşa qwndı . «Öziñniñ şıqqan tegiñdi bil , bwl tuıstardı jaqındastıra tüsedi» , degen Mwhambet ( s. ğ. s. ) payğambar . Şejireni el jwrttıñ , halıqtıñ jüyelenbegen esteligi deuge de boladı . Bayıptap üñilip , baysaldı saralay bilsek , şejirelik derekterden tarihtıñ jañğırığı ayqın estiledi .
Kitapta Şaqantay batırdan tarağan wrpaqtardıñ şejiresi qwrastırılğan jäne Şwbartau öñirinde XVIII – XX ğasırlarda ömir sürgen belgili adamdar turalı derekter berilgen. Ataqtı adamdardıñ är isi, minez , qwlqı – keyingi wrpaq üşin tek tanımdıq dünie ğana emes, tälimdik, tärbielik önege bolıp qala bermek.
( tolıqtırılıp , törtinşi basıluı )

Alğısöz

Şejire – ötken ömirdiñ bayanı ğana emes , sonımen birge adam sanasın şıñdap , onıñ jan jüregine asqaq sezimder wyalata alatın wlağattı wstaz ispettes . Şınşıl şejire jazu üşin eñ aldımen derektemelerge mwqiyat den qoyu kerek . Derektemeler sanatına tarihi – ayğaq derektiñ , atap aytqanda jazbaşa , zattıq , auızşa ayğaq derektiñ qay qaysısı da belgili bir zaman men qoğam turalı , sol zaman men qoğam ayasındağı keyipkerler jayında tanım – tüsinik qalıptastıruğa septigin tigizedi .
Soñğı uaqıttarda ğalımdar ata tarihtı köşpeli halqımızdıñ tirligine negiz bolğan ru , taypalardan bastau kerek degen pikir ayta bastadı . Ata – babasın silağan wrpaq , otanın da ardaqtay aladı . Bwlaq qosılıp dariyağa aynalatınday, Wlı Dalanı jaylağan babalarımız tabiğat , uaqıt talabına say auıl – auıl , ru – ru , taypa – taypa bolıp qalıptasqanı – twtqiıldan şabuıl jasağan sırtqı jauğa bas qosıp toytarıs bergeni de , qaqağan qısqa , şıjığan jazğı ıstıqqa da tötep bergeni de şındıq .
… Biz bwl kitaptı jazğanda , bir rulı eldiñ bastauı bolğan Babamız Şaqantaydıñ izin bir barlap şığıp, elimizdiñ öskenine, örkendegenine kuä retinde bir sara jolın eske tüsirip, kökirekte jañartqımız keldi. Keyingi wrpaqqa ülgi – önege, tälim – tärbie bolsın degen ümitpen.
Şaqañ wrpağı üş ğasır boyı wlı Otanımızdıñ, el – jwrtımızdıñ basına tüsken barlıq qiınşılıq , kesepat– swmdıqtı basınan qosa keşirdi. Olardı tizip, tirkep jatudıñ jöni joq şığar.
Sol zamanda Semey öñiri Şwbartau jerindegi Abaq Kerey eliniñ tize qosıp, bir- birine süyeniş bolıp, el-jwrtımızdıñ bir öñirin köktetip, kögertip kelgen jayı bar edi. San sergeldeñge şıdap, tötep bergen halqımızdıñ Wlı Ruhın, qaysarlığın, şıdamdılığın Şaqañ wrpağınıñ qiın da qıstalañ tağdırınan köruge boladı.
Atı añızğa aynalğan Babamız zamananıñ qiya – qaltarısın , kürdeli bolmısın tereñ payımdağan parasattı jan bolğan . Üzeñgiles zamandastarı Qarakerey Qabanbay , Qanjığalı Bögenbay , Er Jänibekpen terezesi teñ , arman tilegi , azamattıq müddesi birtwtas , bir arnağa qwyılğan ruhani twlğa bitimi – bügingi wrpaqqa ülgi – önege . Bolaşaqqa jiti köz jibergen Babamız , wlan baytaq qazaq jeriniñ birligin , twtastığın añsağan . Jalındağan janın , jas jigerin Otanına bağıştağan, öz müddesin qwrbandıqqa şalğan . Babamızdıñ maydandağı batırlığımen qatar , onıñ 13 şañıraq kötergen erliginen ülken diplomatiyanıñ nışanın köremiz : qalmaqtan , qırğızdan , qaraqalpaqtan , oyrattan , joñğardan , qazaqtıñ är ruınan kelgen analarımız wrpağımızdıñ qanatın alısqa qaqtırıp , beybitşiliktiñ , dostıqtıñ aq tuın jelbiretken . Şaqañnıñ biik Ruhı , azamattıq tazalığı ölmeytin , öşpeytin sabaq . Babamız jatqan Qarauıltöbege jaqındağanda attan tüsip jayaulap , köliktegiler bayaulap jüruşi edi , wrpaqtarı dwğa oqıp , aytulı Babasın eske tüsiretin , bir jasap qalatın . Babamızğa arnalğan osı kitap oquşılardıñ qajetine jarap , wrpağın Ruhtandıra tüskey !
… Şaqantay şejiresi tarihi derekter , el auzındağı estelik äñgimelerden qwraladı . Qazaqstan Wlttıq Enciklopediyası ( 9 tom , 420 bet) , professor T. Şoyınbaevtıñ « Dobrovol'noe vhojdenie kazahskih zemel' v sostav Rossii» , professor J. Qasımbaevtıñ
« Qazaqstan tarihı» 9-sınıp oqulığı , professor H. Ädeybaevtıñ «Otırar oyranı» , «Ömirdariya» , akademik O. Qaymoldinniñ « Alğısqa bölengender» , «Bir söz» kitaptarı , aqındar N. Aytov , Q. Amanjol , K. Şalqarovtıñ «Şaqantay» attı poemaları , Q. Altınbaevtıñ « Aqırğı ayqas» dastanı ,«Ana tili» gazeti dayındağan «Qazaq şejiresi», Şäkerim Qwdayberdiwlınıñ, Mwhametjan Tınışbaevtıñ şejireleri , Irızdıqbay Tileuberdin aqsaqaldıñ estelikteri, Ä.Saduaqasovtıñ «Tarihıñdı tanıp bil», N.Äbutalievtiñ « Segiz Seri» , Klim Tölemiswlınıñ «Jondağı Jobalay Kerey elinde» kitaptarı, är jıldarı «Jwldız» jurnalında jariyalanğan derekter, Tölek Tileuhanov, Bazarbek Atığaev t. b. , bergen jäne köptegen gazet – jurnaldar betterinde jariyalanğan mağlwmattar paydalanıldı. Ärine , bwl şejire dälme-däl, tolıq dep eşkim ayta almaydı. Şejire jazu qıyın da , jauaptı jwmıs , oğan kez kelgen adamnıñ batılı bara bermeydi . Estigen – bilgenderimizdi wrpaqtarımızğa qaldırıp ketpesek bolmas , degen oy – osı şejireni jazuğa jeteledi . Azdı – köpti dälsizdikter men kemşilikter tabılıp jatsa , ata babalar aruağınan da , oqırmandardan da keşirim swraymız . Kitapta bir twlğa turalı ärtürli derekter keltirilgen bolsa , onı tañdap alu oqırmandardıñ özderiniñ qwzırına qaldırıladı .
Kitapta HH ğasırdıñ işinde Şwbartau öñirinen şıqqan Kereydiñ, onıñ işinde Şaqantay wrpağınıñ belgili azamattarınıñ qısqaşa ömirbayandarı jäne ärtürli mälimetter, ösiet sözder qosımşa berilip otır.
Kitaptıñ ekinşi basılımında « Qazaqstan wlttıq enciklopediyası» , 1-6 tom , Şalqarov Keñesjan , Säsenov Qwrmaş , Jwmabaev Marat , Bäsen Serikaldı qızı , Toqay qajı Jolamanov t. b. azamattardıñ tolıqtıruları qosıldı .
Üşinşi basılımında «Kerey Er Samaldıq» turalı , Şwbartau öñirinen şıqqan birneşe belgili azamattarmen, şejirege özgeristermen tolıqtırıldı .
Törtinşi basılımğa « Kereyler Şwbartauğa qalay qonıstandı» , «Jobalay bitimi» , «Babañnıñ teris , jartı , oñ batası» , Qıtaydağı kereylerden jazıp alınğan derekter , t. b . kelip tüsken tolıqtırular men tüzetuler qosıldı .
Meken-jayımız: Almatı, 050010, Puşkin k. 83 üy, «RIEO» JŞS , Tel. 8 (727)2913094, 2912347 ,Faks: 8 (7272) 912049 .
Wyalı tel. 87017177657 . e-mail: toltai 42 @mail.ru .
Şaqantay batırdıñ tuğanına
300 jıl toluına arnaymız !

İ BÖLİM

Kerey Şaqantaydıñ ata – tekteri turalı estip-bilgenderimiz

Eski zamandağı Kereyler
Tarihi jazba derektemelerde kereyler bizdiñ zamanımızdıñ toğızınşı ğasırınan belgili .
Kerey – qazaq halqın qwrağan ejelgi türki taypalarınıñ biri. 9-12 ğasırlarda Kerey taypası Kereyt handığı atalğan memleket qwrğan . Mädenieti joğarı bolıp , köne türki jazbaların paydalanğan Ata-jwrtı – qazirgi moñğol dalası men Sibir ölkesindegi Orhon, Kerulen, Seleñge, Arğwn özenderiniñ alqabı.
Kereyt handığı Zavhan , Tula , Selengeden Şığıs monğol qwramına deyingi sayın dalanı qonıs etip , batısı Nayman handığı , soltüstikte merkitter , oñtüstiginde tatarlar , şığısında Sya memleketimen irgeles jattı . Ol kezde kereyt handığı kereyt , jirkin , qonhoyt , saqayt , tumaut , albat , tunkaut – kirkun dep atalatın taypalardan qwralatın . Atalğan taypalardıñ eñ irisi Kereyler boldı jäne Kereyt atauı ( «kerey» – ru , taypa atauı da , « t» – tungus , monğolşa köptik jalğauı ) sodan qalğan .
«Kerey» – degen söz Kerulen özeni jäne osı özen ağıp şığatın Kentay tauınıñ attarımen baylanıstı boluı mümkin (Kerlin alqabı). Al Kerlin alqabı ejelden kereyler qonıstanıp kele jatqan meken. Olar ejelden toğız oğwz atalğan. Toğız keyrelik dep atala jürip, odan soñ kereyler dep özgergen sekildi.
Altayda ömir sürgen kerey Mämidiñ şejiresinde Kerey wlısınıñ arğı tegi Şen, Sen, Baylau, Qoylau, Eldey, Köldey, Izen, Jusan bolıp taraladı.
Räşid-Äd-Din eñbeginde sol kezdegi (XI-ğasır) Kerey memleketiniñ qwramında Kereyt, Qırqın, Qoñqayt, Saqayt, Tobaut, Albat, Qaraqan sekildi taypalar bolğan dep jazıladı. Saqayttar qazirgi YAkuttar, Tobauttar – Tubalıqtar jäne olardıñ sanı 200000 şamasında bolğan deydi .
Key mälimetter boyınşa X ğasırda kereyler 900000 juıq bolğan.
Ğalımdar kereylerdi Joñğariyada qonıstanğan ejelgi üysinderdiñ bir wrpağı dep tanidı ( N. Aristov , G. Potanin , G. Grjimaylo , Şäkärim) , al Raşid äd Din , H. Hovors , Ä. Bahadurhan onı ejelgi türik , oğız
taypalarınan taratadı .
Kereyler on birinşi ğasırdıñ ekinşi jartısında alğaşqı handıq
bilik qwrdı . Ol kezde kereylerdi bwyrıq lauazımdı taypa bası bileytin . 12 – ğasırda äskeri bilikke süyengen wlıs el deñgeyine deyin
köterildi . Atalğan kezeñde kerey wlısın Markuz Bwyrıq han biledi .
Kerey handarı altınnan şatır tigip , altındağan er – twrman saylap , altın keseden as – su işkeni jayında ortağasırlıq jazbalarda ayqın jazılğan . Kerey handarı mwragerlik jolmen saylandı . Kereyler äygili Qaraqorımdı bas qala etti ( Qazaqstan Wlttıq Enciklopediyası , 4 tom , 537 bet ) . Tündik , Ceceydey , t. b. qalalar saldı. Ol kezde Kerey wlısında jazba zañ bolmadı , ädet zañına jügindi . Kerey zañı boyınşa ata jauına satılu eñ auır qılmıs sanalğan . Keyinirek «Abaq Kerey Erejesi» qwqıqtıq zañı bolıp jinaqtalğan . Bwyrıq han ölgen soñ , moñğol biligine deyin Kereylerdi Uañ han (Twğırıl) bilegen. Tarihta Kereylerdiñ däuirlegen kezeñi Uañ han basqarğan tws . Batıs katolikterine «şığıstan şıqqan piradar Uañ han» añızı boyınşa jetken . Uañ han atı – kezinde batıs Evropanı dür silkindirgeni belgili .
Kereyler men moñğoldar özara ant – su işisken tübegeyli dostıq qatınasta boldı . Bwl qatınas Twğırıl men Temujin ( Şıñğıs han ) twsında odan äri jalğastı . Temujin 1189 jılı öz äuletiniñ hanı saylanğanda onı alğaş qoldağandardıñ biri osı Uañ han da boldı . Alayda Uañ han men Temujin dostığı wzaqqa sozılmadı . Dañqı arta tüsken Temujin 1203 jılı kereylermen aqtıq şayqasta jeñip şıqtı . Şıñğıs han jaulap alğannan keyin, kereylerdiñ bir böligi Altay, Sauır taularına, Ertis alqabına audı (Sibir jılnaması). Uañ hannıñ Taybwğa degen twqımı Şıñğıs hannıñ ämirimen Sibirdiñ Ertis, Ob', Tobıl özenderi aymağın jaylağan. Tobıl özenine Tyumen' özeni qwyar twsqa Şıñğa (Tömen) qalasınıñ irgesi salınğan.
Kereylerdiñ bir tobı ata jwrtında qalıp , Şıñğıshan imperiyasına qızmet etti . Şıñğıshan äskeriniñ qwramına qosılıp Deşti Qıpşaq pen Orta Aziyanı jaulap aluğa qatıstı . Joşı , Batıyhan äskerleriniñ qwramında basqa türki taypalarımen qosa Şığıs Europanı jaulap aluğa qatıstı . Endi bir tobı batısqa – Orta Aziyağa bet bwrdı . Mwnda kelgenderi Joşı , Şağatay biliginde bolıp , keyin köpşiligi Qazaq handığına bağınıp , qazaq wltın qwradı . Kereyler özbek , qırğız , tuba , qırım tatarları , qaraqalpaq , başqwrt halıqtarı arasında da kezdesedi .
Kereylerdiñ deni qazaq jerinde qalıp , Orta jüzdiñ Kerey taypasın qwradı . On besinşi ğasırdıñ ekinşi jartısında Kerey men Jänibek handar özbek hanı Mwhamet Şeybani hannan bölinip , osı küngi Şu alqabında jeke Qazaq handığın qwrdı .
XVII ğasırda Resey kereylerdi Soltüstik Qazaqstan öñirine qaray ığıstırğan. Aqsaq Temir jorıqtarınıñ twsında Kereyler Qara
Ertisten Alakölge deyin aymaqtı mekendegen, Qalmaq şapqınşılığı kezinde kereyler jan jaqqa ıdırap ketuge mäjbür bolğan.
Kereylerden är kezderde ataqtı qolbasılar men batırlar şıqqan .
Kerey eli Abaq jäne Aşamaylı bolıp ekige bölinedi. Kereydiñ «Tör şejiresinde» : Abaq – Kereydiñ Aqılbay attı wrpağınıñ bäybişesiniñ atı edi, onıñ esimi äueli Appaq eken, kele-kele Abaq dep atap ketken. Appaq bäybişe üysin Sarmırza degen kisiniñ qızı eken . Appaq (Abaq) bäybişeniñ Qwttıqoja degen wlınan Mayqı (Mayqı bi emes ) , odan Ermen , Izen , Jusan tuadı . Osılardan qazirgi «12 ata Abaq» ruı – sol bäybişeniñ özi tärbielegen on eki nemeresinen örbigen delinedi .
« Abaq Kerey Erejesi» – Resey memleketiniñ qol astına kirmegen , dästürli ädet ğwrpınan ajıramağan qazaqtardıñ bir böliginiñ wstanğan qwqıqtıq jinağı . 1996 jılı Monğoliya Ğılım Akademiyasınıñ tarih institutınıñ qorınan tabılğan . Kerey taypasınıñ Qwlıbek , Aqtay , Qojamjar , Köken , Bisembay , Öser , Twrım t. b. bileri köpşilik qauımdı jinap , mwsılman dinin negizge ala otırıp , on eki Abaq Kerey qazaqtarı wstanatın osı zañdı jazğan . Ereje 17 tarmaqtan , 35- baptan twradı . Eki bastaudan : qazaqtıñ dästürli ädet- ğwrıp wstamdarı men şariğat qağidalarınan när alatın qwqıqtıq qwjatta tanımdıq tıñ mälimetter köp . Äsirese , «Üylenu , nekege otıru jayında» , «Jarlı jalqıbay , kedeylerge järdem etu» ,«Nesie , qarız talap etu jayında» , «Bögdeni mwqatu , jäbirleu turasında» qağidaları köşpeliler qoğamınıñ işki tabiğatın , äleumettik qarım qatınastardıñ erekşelikterin , qoğam müşeleriniñ qwqıqtıq tärtibin retteu joldarın ayqın körsetedi .
Aşamaylı – Äuelgi atı Ğali, äkesi aşamayğa mingizip aparıp kelinşek alıp bergendikten, Aşamaylı atanıptı. Ekinşi bir derekter boyınşa , Appaq ( Abaq ) bäybişe Şımır degen wlın jastayınan aşamayğa mingizip , janınan tastamay ertip jüredi eken . Appaq bäybişe törkinine barğanda , nağaşıları Şımırdı kişkentayınan aşamayğa mingizip , «Meniñ aşamaylı Kereyim» , dep ertip jüredi eken .

Şıñjañdağı «Qazaq fol'klorı» qorınan jazuşı Orazınbay
Egeubaydıñ jetkizgen derekterinen :

KEREY ŞEJİRESİ

Üş jüz – dep qazaq eli tanıladı ,
Wlı , Orta , Kişi jüz dep tabıladı .
Jalayır , alban , suan , dulat , üysin ,
Wlı jüz qwramına alınadı .

Arğın , nayman , qoñırat , qıpşaq , kerey , uaq ,
Qwralğan Orta jüzge bäri bir – aq .
Bwlarğa «altı arıs» dep at qoyılıp ,
Aytılğan el auzında bwrınıraq .

Jatadı üş taypa el – Kişi jüzde ,
Erteden bilingeni bügin bizge .
Baywlı , älimwlı , jetiru dep
Anıqtap körseteyin onı sizge .

Atanğan eki tap bop Kerey eli ,
Abaq pen Aşamaylı kerey deydi .
«On eki abaq» bolıp ösip önip
Tolıqsıp jürgen küni merey edi .

Jäntekey , jädik , molqı , ol qaraqas ,
Künsadaq , şeruşi men tağı sarbas ,
Iteli , şwbarayğır , jastaban men
Şimoyın , merkitpenen jäne aralas .

Dep aytadı on eki abaq osılardı ,
Barlığı bir kerey bop qosıladı .
Kereydiñ jalpı wranı «abaq» bolıp ,
Tağı bar ärbir taptıñ öz wranı .

Jäntekey wran salsa – « Şaqabaylap»,
« Janat» – dep jädik şığar tağı ayqaylap ,
Molqı – « Maşan» , sarbastar – « Sartoqaylap» ,
Iteli – «Bwqarbaylap» , qaraqas – « Qaptağaylap».

Merkit şıqsa wrandap « Qwlsarı» dep ,
Jastaban « Jobalaylap» şığadı kep .
Künsadaq « Jabalay»lap wran salsa ,
Şimoyın « Almanbet»ke saladı tek .

Wranı şwbarayğır « Qojabergen» ,
Şeruşi « Baytaylaq» dep soza bergen .
Jeñiste , töbeleste , bäsekede ,
Wran bop qalıptasqan osı ejelden .

Jänibek batır şıqqan bwl abaqtan ,
Jauına soqqı berip atı şıqqan .
Sondıqtan abaq kerey jauğa şapsa ,
«Jänibek» , «Jänibek» dep wrandatqan .

Altaydı abaq kerey meken etken ,
Basınan tolqımalı künder ötken .
Mıñ jeti jüz jiırmasınşı jıldar şamasında ,
Altayğa abaq kerey kelip jetken .

Keñ baytaq , elge jaylı Altay jeri ,
Jartılay köşpendi edi kerey eli .
Arpa , biday , tarı egip , malın bağıp ,
Rahattı ömir ötkizip jürgen edi .

Baqqanı qoy men tüye , siır , jılqı ,
Tüzeler aman bolsa oyın – külki .
Añ aulap , bürkit salıp sayahatpen ,
Qualap soqqandarı qasqır – tülki .

Jinalıp abaq kerey basın qosqan ,
Jöninde wyımdasu aqıldasqan .
« Töresiz el , töbesiz jer bolmaydı» dep ,
Degendi bäri sonda maqwldasqan .

Saylağan Kögedaydı töre qılıp ,
Kötergen bastarına töbe qılıp .
Kereyden tört orın dep , tört bi saylap ,
Qoğamdı basqarıptı jora qılıp .

Uaq penen nayman bar bir azdağan ,
Kereyden olar äste bir jazbağan .
Biraz el eki rudan köşip siñip ,
Köpşilik mekeninen qozğalmağan ….

ABAQ KEREY

Bir künde on eki abaq tömen jürgen ,
Malına berekeli Qızır kirgen .
Bwl kerey on eki auıl auıp kelgen ,
« Torğaytı , Toqsan özen» degen jerden .

Ordıñ qarağaşın örley kelgen ,
Baqıttı eşkim almas qwday bergen .
« Üş jüzdiñ balası bop taraymız» dep ,
Estuimiz osılay ülkenderden .

Kenjesi Kerey mırza Dana bidiñ ,
Tentek penen tebizge salğan tiım .

Uaq , Kerey ekeui ağayındı ,
Bölinip enşi alıp ketken üyin .

Auılı ekeuiniñ eki bölek ,
Bolıptı ärbir iske Kerey zerek .
Bäybişesi qızı eken wlı üysinniñ ,
Özi tañdap , ayttırıp alsa kerek .

Äyeliniñ atı Abaq ( Appaq ) eken ,
Jılqını ösiretin jabağı eken .
Kerey mırza ayttırıp alğannan soñ ,
Bir wldı küni jetip tabadı eken .

At qoydı balasına Aşamaylı ,
Bala körip köñili boldı jaylı .
Toy qılıp , at şaptırıp , eldi jidı
Balağa jüredi eken bolıp zarlı .

Kereyden tağı bir wl taptı Abaq qatın ,
Qaraqoja qoyıptı onıñ atın .
Erjetken soñ ataqtı molda bolıp ,
Jwrtqa jaydı ösiet şariğatın .

Qaraqoja balası Mayqı bi – di ,
Ädildik etkennen soñ jwrtqa silı .
Ädildikpen el bilep jwrtqa jaqtı ,
Tentek penen sotqardıñ bärin tidı .

Onan keyin atamız Silal eken ,
Atadan asıp tuğan bir jan eken .
Kim ölmeydi , jalğannan kim qalmaydı ,
Müsäpir men paqırğa paydalı eken .

Onan soñğı atamız Ermen eken ,
Qwdayım soğan tilek bergen eken .
Qasietti Qızırdıñ izin basıp
Wrpağı osılayşa ösken eken .

Onan soñğı atamı Izen eken ,
Nesibesi bireudiñ jüzden eken .
Qırıq jıl ölimnen qwtıla almay,
Jerdiñ jüzin aralap kezgen eken .

Onan soñğı atamız Jabay eken ,
Qart buraday qañtarda jaraydı eken .
Tıñdap otır jamağat qwlaq salıp ,
On eki Abaq osıdan taraydı eken .

Onan soñğı atamız Allaberdi ,
Jaqsı menen jamannıñ bärin kördi .
Ağayındı jäne de bir tuısqan ,
Bireuiniñ atı eken Qwttıberdi .

Ağayındı ekeui parlas eken ,
Ğalidıñ wlpıqarı almas eken .
Estuimiz osınday ülkenderden ,
Qwttıberdi balası Sarbas eken .

Adamğa aqıl ayla janğa payda ,
Jan qadirin oylaytın adam qayda .
Allaberdi balası bir tuısqan ,
Ağayındı Qoylau men Baylau qayda .

Ana menen balağa ata qorğan,
« İni tastan bolğanda , ağa bordan» .
Twqımınan qarakök üzilmegen
Balaudan Bağanalı , Jappas tuğan .

Minedi ädil patşa alsa taqtı ,
Qwdaıyım jarılqaydı köñili aqtı .
Bir Jappastıñ balası mına üş kerey :
Molqı menen Qaraqas , Künsadaqtı .

Törteu eken balası Bağanalı ,
Molda oqidı kitaptı mağanalı .
Elday , Kölday , Jienşora , Berdişora ,
Bir tuısqan törteui ata – analı .

Bireu qwyrıq bolğanda , bireu qanat ,
Taqa tise , qaytpaydı nağız bolat.
On eki Abaq balası ösip – öngen ,
Berdişora wrpağı Qwltaybolat .

Ardaqtap osılay dep taratamız ,
Eldaydan tuadı eken Sügir jalğız .
Şeruşi batırlıqtıñ tuı deydi ,
Taralğan tarihta bolıp añız .

Ertistiñ eki jağı qwmdıq eken ,
Mıltıqtıñ qara ağaş qwndağı eken .
Özi jalğız Sügirden bir wl tuıp ,
Osı küngi Şeruşi – wrpağı eken .
Köldaydan jalğız eken Jädik batır ,
Tuğızğan dwşpanına zamanaqır .
Jauınger adam eken qaytpaytwğın ,
Erligi , zeyinimen birdey tatır .

Jienşora wrpağı Jantekeydiñ ,
Mal men bastı Qwdayım tegis berdiñ .
Qızır darıp , baq däulet qosa qonıp
Jwrağatı osınşa ösip öngen.

Jädik penen Jäntekey nemere eken ,
Qwdayım tilegenin bergen eken .
Bäybişesi Mäuilim – qıpşaq qızı ,
Jädik alıp ayttırıp bergen eken .

« Asıldı asıl saqtaydı» degen söz bar ,
Biriniñ qadirin biri körgen eken .
Jastabannıñ balası kelip siñgen ,
Sarı Noğay Sarbastıñ jieni eken .

Jas qıran jarıp şıqqan wşsam deydi ,
Key adamnıñ ajalı ottan deydi .
Qıpşaq bäyis balasın swrasañız ,
Odan tuğan Etikşi , Şotpan deydi.

Osılay taraydı eken on eki Abaq ,
Bergen eken Qwdayım erekşe baq .
Kögeday güñ bilegen töre han bop ,
Qonğan eken boyına ölgen aruaq ….

Qıtaydağı Nığmet Mıñjannıñ « Qazaqtıñ qısqaşa tarihı» kitabınan üzindiler :
…. Qazaqtıñ arğı atası Alaş , odan Qazaq tuğan . Qazaqtan
Bekarıs , Aqarıs , Janarıs . Bekarıstan Wlı jwz , Aqarıstan Orta jüz , Janarıstan Kişi jüz . Orta jüzdiñ wranı « Oşıbay» , «Aqjol» ,
« Raqoja» . Şejireşiler 15 -20 atağa deyin , bilikti şejireşiler 77 atağa deyin taratatın bolğan . Auızdan auızğa saqtalıp kelgendikten olarda küñgirttikter , jañsaqtıqtar boluı mümkin . Auızşa tarih , ärine ğılımi tarih emes , biraq onı bağalasamaq dwrıs bolmaydı .
…. Qazaqta jeti atağa deyin qız alıspaydı , küyeu men qalıñdıq auıldarınıñ arasında jeti özen boluı şart bolğan .
Qıtaydağı Abdraşit Baybolat pen Nığmet Mıñjannıñ « Qazaq şejiresi» kitabınan üzindiler :
…. Kerey el serkesi bolğan kisi eken . Üş ret el auğanda eki retinde elin bastap Sarıarqanıñ sauırın mekendepti . « Körpeles han bolğanda , Qara kisi bi bolıptı . Kerey atası Qarabi sol eken . Kerey özi öñi tüsi qara kisi emes , öz zamanında bi bolğan eken .
….. Orta jüzdi «altı arıs» nemese «tört töñirek» dep te ataydı . Kerey eli ülken taypa , eski şejirede öz aldına handıq qwrğan . El añızdarında kerey eliniñ jeti sarı wldarı bir tuğanday bolıp körinetindikten Sarı Kerey atalğan eken .
Sarı Kereyden – Aşamaylı ( Aqberdi) , Abaq taraydı . Aşamaylıdan – Baltalı , Balğalı , Sirgeli , Nayzalı , Sibaq . Abaq Kereyden – Aldaberdi , Qwtberdi , Asanberdi .
Aldaberdiniñ tabanı öte ülken eken . Jeñgeleri esil jastıñ tabanı ay , dep jürip « Jastaban» atanıptı .
Jastabannan – Sartoqay , Sarbas , Begimbet .
Sartoqaydan – Älseyit , Şoñbas .
Begimbetten – Beknazar , Qosay .
Sarbastan – Joljaqsı , Jıljaqsı , Irıs , Şegir .
( Bwl atalardıñ taratılımı «shemada» tolığıraq körsetilgen ) .
Abaq wlı Asanberdi . Añızdar boyınşa Asanberdini «Asanqayğı äulie» dep te ataydı eken . Bwnıñ äuleti ( wrqı) Kentüp , Tartüp degen jerge barıp meken twtqan ( Auğanıstan ) . Asanberdi keyde tüs körip , säue aytıp bolaşaqtı boljap otıradı eken . Sondağı bir sözinde « mendegi bwl şarapat men ömirden ötken soñ Qwtberdi wrqına auadı . Jüz jıl ötken soñ Qwtberdi äuletinen bir Asanqayğı şığuı mümkin» deydi eken . Qwtberdiniñ besinşi wrpağı Meñlibay degen kisi äri bi , äri boljamşıl adam bolıptı . El onı osı künniñ Asanqayğısı , «jorıqşı bi» dep atağan eken . Osı jorıqşı bi bes altı jıl işinde dünieniñ köp jerin aralaptı . Sonda Kentüp , Tartüpke , Austriyağa , Mwnğwliyağa , Qırğız jerlerine deyin aralap qaytıptı . Kelgen kezinde körgen körgen bilgenin elge ayta kelip , Asanqayğı atanıñ eliniñ bir bölimi Auğannıñ Kentüp , Tartüp jerinde bolğandığın wqtırıptı .
Kerey Kenel twqımınıñ qırğız işindegi «mündiz» ruımen birge twratının , onıñ mañjol , taypağıs , kelbağıs , nänli degen ruınıñ bar ekenin jariya qılıptı . Kenel twqımı öz kezinde özderin bildirmestikke ant etken eken . Soğan qwrmet etip , olardıñ sırın aşpaptı . Meñlibay osı ahualdı öziniñ nemeresi Rayısqa jazdırıp qaldırğan eken . Rayıstan Qamajan Bwğıntaywlı köşirip alıptı . Odan Äbiz jazıp alğan . Äbizden Bitike balası Qaliğa qalğan . Bwl derek sol nwsqadan alınğan .
Asanberdi äuletinen tarağan el sol Kentüp , Tartüp elin mekendep , segiz bolıs el bolğan desedi .
Abaqtıñ üşinşi wlı – Qwtberdi .
Qwtberdiden Bağanalı , Jappas .
Jappastan Kenen , Jabay .
Jabaydan Seydalı , Molqı , Könsadaq . Seydalınıñ qası qalıñ , qap qara eken . Jeñgeleri qaraqas dep jürip «Qaraqas» atandırıptı .
( tolığıraq «shemada» )
Bwl şejireni aytqan Asılbek Qayırımwlı . Şäueşektiñ Tolı audanında twratın Toğjan Asılbekwlınan jazıp alınğan .

Orta zamandağı Kereyler.

Aşamaylı Kereyler – Sibirden ığıstırılğan soñ Soltüstik Qazaqstandağı Teriskey Arqa dep atalatın aymaqtı qonıstanğan.
Bizge jetken derekter boyınşa , Aşamaylı Kereyden Tanaş bi (Aqsaq Temirdiñ aqılşısı bolğan), Tolıbay sınşı, Mamanay, Qojabergen jırau («Elimay» dastanın jazğan), Sağınay, Segiz seri (Mwqamet – Qanafiya) , Birjan sal , Maral işan Qwrmanwlı , t.b . ataqtı adamdar ötken.
Tolıbay sınşı Däulen wlı (1603 – 1681 jılı) öz twsında Arqadağı Kerey ruınıñ basşısı, ataqtı äsker bası bolğan. Sonımen birge ol aldağını boljaytın köregen, sınşı, ädil bi, jez tañday şeşen adam bolğan. Öziniñ erligimen , ädildigimen , köregendigimen , şeşendigimen öz halqına ğana emes , körşi elderge de äygili bolğan , sondıqtan jalpı jwrt onı Tolıbay sınşı dep atap ketken .
Onıñ arğı tegi Orta jüz Aşamaylı Kereydiñ köşebe ruınıñ Tauzar äuletinen şıqqan . Tolıbay sınşınıñ eki äyeli bolğan . Bäybişesi Aqbilekten ( Aydabol bidiñ qızı ) jiırma wl tuğan . Sol wldarınıñ eñ ülkeni Qarabas , eñ kenjesi Qojabergen eken :
Şalqar köl , nu ormandı Sibir jeri,
Sibirdi meken etken Kerey eli.
Atanğan babam Ğali – Aşamaylı
Ösirgen mıñdap taylaq , qwnan , taydı…
Ol öz balaların Ürgeniş, Bwqara, Samarqand mwsılman medreselerinde oqıtqan.
Qojabergen jırau (1663 -1762 jılı) qazirgi Soltüstik Qazaqstan oblısına qarastı Jambıl audanınıñ Blagoveşenskiy kenşarınıñ Gültöbe degen jerinde Tolıbay sınşınıñ janwyasında düniege kelgen . Bala kezinen nağaşısı Kişi jüz Älim ruınan şıqqan Jalañtös wrpaqtarınıñ qolında bolıp , Samarqand qalasında medresede oqığan. On üş jasınan öleñ şığarğan, on jeti jasınan jorıqqa qatısqan. Arab, parsı tilderin jetik bilip, Äz-Täukenniñ elşisi bolğan, Qoqan, Hiua, Bwqara handıqtarına, parsı eline, türikpenge elşilikke barıp twrğan.
Tiline arab , parsı boldım jetik,
Onı da qoldanbadım öner etip.
Körşi elge elşilikke ılği barıp
Men jürdim qazağıma qızmet etip…

Ol ülken şejireşi , bilimdar adam bolğan . « Ata tek» degen dastanında :
Türikten örbigen eldi «Toğız» deydi,
Tartatın küy aspabı – qobız deydi.
Başqwrt pen qazaq , noğay , qaraqalpaq
Törteuin şejireşiler oğız deydi …

Köp dastan jazğan: «Er Kökşe», «Er Esim», «Qabanbay batır», « Er Qosay», «Jänibek», «Qorqıt baba», «Er Edige» , «Er Qoylıbay» , « Qasqa joldı Er Qasım» , « Asan Ata» , « Oraq batır» , t.b.
Eldi sırtqı jauğa küreske şaqırıp, qazaq halqınıñ birligin armandağan, sonı jırğa qosqan: «Qarğıs atqan qalmaq-ay», «Şoñğal tas», «Sılañ sır», «Balqan tau» , « Qazaq pen Noğaydıñ qoştasuı», t.b. Ol köp küyler şığarğan: «Dabıl», «Añıraqay», «Bozayğır», «Küldirmamay», «Şwbırındı», «Swlama», «Elim-ay», t.b.
Tarihta atın qaldırğan ataqtı şığarması «Elim-ay» jır dastanı: bwl 1723 jılğı «Aq taban şwbırındı» turalı. Dastan qazaq halqınıñ ömirindegi auır kezeñdi suretteytin öleñmen jazılğan tarihi şejire ; … 1723 jılı kökek ayında Qojabergen jırau Sır boyındağı Bestam degen jerdegi qayınatası Qabılan bidiñ aulına äyeli Ayşa , wldarı Nauan , Beket jäne Aybek , Ermek deytin eki atqosşısımen qonaqqa keledi . Jazdı Sır boyında ötkizip , qırküyek ayında eline attanar kezde , şığıstan Joñğar , batıstan Edil qalmaqtarı jorıqqa şıqqan . Soğıs bülinşiligi bastalğan soñ , Sır boyınıñ elderi qonıstarınan qozğalıp , Edil – Jayıqqa qaray köşedi . Qojabergen solarmen birge attanadı . Sol kezde bwlar jau qorşauında qaladı . Alpıs jastağı Qojabergen jırau , qorşaudı bwzıp şığıp , köp beynet şegip , äyeli
Ayşa ekeui eline oraladı . Osı soğısta eki wlı , atqosşıları qaytıs boladı .Ol eliniñ jigitterin bastap şığıp qalmaqpen jiırma jıl boyı soğısadı . Balalarınıñ köbi , nemereleri de osı şapqınşılıqta qaza boladı . Äyeli Ayşa men balaları ( on jeti wlı , bir qızı bolğan ) özinen bwrın qaytıs boladı da , toqsan toğız jastağı Qojabergen jırau ağası Qarabastıñ şöberesi Şaqşaq batırdıñ qolında ,1762 jılı jüzge qarağan şağında Gültöbede qaytıs boladı . Sol jerdegi « Tolıbay sınşı qorımına» jerlenedi .Qojabergen jırau -Töle bi, Qazıbek bi, Äyteke bilermen twstas ömir sürgen. Änet bi men Äz Täukeden bata alğan, al Qojabergennen Abılay, Bwqar jırau , Bögenbay, Qabanbay, Jänibek, Bayan, Sırım, Eset batır, Bekbolat, Edige, Malaysarı sekildi biler önege alğan.
Şäkirtim Süyindikte – Bwqar jırşı,
Ol Bwqar özi aqın , özi jırşı…

Nağaşısı Edige bi Aqdäulet degen wlın ertip , toqsan altı jastağı Qojabergen jıraudan bata alu üşin Gültöbege keledi :

Tiri bolsa bilerdiñ zorı bolsın,
Han , swltan , törelerdiñ sorı bolsın.
Bitimine isteri ılği say bop
Aqdäulet bolmay atı – Er « Şoñ» bolsın …

dep , bata bergen eken . Sol bala keyin ösip erjetip Şoñ degen ataqtı bi bolğan .

Segiz seri – ( Mwhamed – Qanapiya (1818-1854) Bahramwlı , aqın , änşi- sazger, qazirgi Soltüstik Qazaqstan oblısı , Jambıl audanına qarastı Blagoveşenskiy kenşarınıñ Gültöbe – Mamanay degen jerindegi Bwqpa köliniñ jağasında düniege kelgen. Ata-babasın taratsaq: Aşamaylı Kerey – Janay – Bağlan bi – Tanaş bi – Köşebe – Tauzar– Däulen – Tolıbay sınşı – Qojabergen – Şaqşaq – Bahram – Segiz seri.
Segiz seri jasında añğa ilesip şığıp, bir kiikti atıp alıptı. Soğan segiz jasında kiik atıp aldı, mwnıñ atı «Segiz» bolsın dep ketken. On jasınan bastap änşilik , aqındığımen atı şığadı . Eskişe , orısşa bilim aladı . Jas kezinen-aq segiz qırlı bir sırlı önerpaz bolıp ösedi . Änşi , aqın , küyşiligimen qosa paluan , sayatşı , qwsbegi jäne on sausağınan öneri tamğan şeber boladı . Mwhamed – Qanapiya segiz jasqa kelgende anası Jamal auırıp qaytıs boladı , anasınıñ qırqı ötkennen keyin äkesi Bahram da qaytıs boladı . Segiz atası Şaqşaqtıñ tärbiesinde boladı . Keyin öziniñ önerimen seri atanğan. Bala kezinde auılda moldadan oqığan, odan Qızıljar medresesinde oqidı, ol arab , parsı, şağatay, türik tilderin
meñgeredi, qazaq jäne şığıs ädebietiniñ ülgilerimen tanısadı . 1828 j. Ombıda Sibir qazaq-orıs äskeri uçilişesine ( Kadet korpusı ) tüsken, onda altı jıl oqığan. Onıñ eki jılı orısşa sauat aşu mektebi de , tört jılı mamandıq boyınşa oqu edi . Ivan Vasil'eviç Prohorov degen wstazdan däris alğan Segiz orıs mektebiniñ üzdik şäkirtteriniñ biri boladı . Osı uçilişede ol Şıñğıs Uälihanovpen tanısıp , keyin Şıñğıs Qwsmwrınğa ağa swltan bolğanda , oğan jii barıp än salıp , küy tartıp , jır , qissa aytıp qonaq bolıp jürgen . Orıs patşa jazalauşı otryadına barmay quğınğa wşıraydı. Isatay, Mahambet köterilisine öz äskerimen qatısqan. Auıl – auıldan , el – elden sarbaz jiıp , jasaq qwrıp , patşa äskeriniñ bekinisterine şabuıl jasap otırğan . Jasağınıñ sanı 530-ğa jetken .Änşi, küyşi, jırşı, baluan, şeşen bolğan.
Arısı Orta jüzde Kerey zatım ,
Üş jüzge boldı äygili Segiz atım .
Wlıqtan quğın körip ketsem dağı
Esimnen wmıtılmas tuğan halqım…

Küyleri: «Qos qıran», «Qayran Arqa», «Dabıl», «Sadaq», «Jebe», «Kök nayza», «Almas qılış», «Boz şwbar», «Jorıq» , Twlpar , Semser , Aq tüye , Bozjorğa t.b.
Änderi: «Äyken-ay», «Ğayni», «Şolpan qız», «Jıloy», «Qarğam», «Ükilim», «Şaşbaulım», «Kökem-ay», «Qalqam», «Gauhartas», «Besqarager», «Maqpal», «Bozqarağan», «Daydi-au», «Eñlik», «Jelkildek», «Jan säulem», «Dünie-ay», «Aqbwlaq», «Alqoñır», «Kökem ay» , «Qaraköz» , «Bozşwbar», t.b.
Segiz seri , sonımen qatar «Ğwmır» , «Äsem arman» , «Tuğan jer» ,
«Qız kelbeti» , «Qız sipatı» , «Qaşqın kelbeti» , «Dünie ay» , «Ne ğarip» , «Tuısı jaqsı qanday dı» , «Mwhit Jamal» , «Ğaynijamal» , «Şolpan qız» , «Sayra da zarla qızıl til» , «Körinis» , t. b. öleñ jırlar şığarğan .
Qissa – dastandarı : « Şora batır» , « Er Sayın batır» , « Isatay – Mahambet» , « Zamana» ,t. b.. Ol köpşilikke tanımal « Qız Jibek» , «Qozı Körpeş – Bayan swlu» , «Ayman – Şolpan» , «Er Tarğın» , «Er Sätbek» , «Er Jasıbay» t. b. dastandardı aytumen qatar , Şığıs taqırıbında ğaşıqtıq syujetterdi de öz betinşe jırlağan .
Jalpı Segiz seri köptegen qissa-dastan, jetpis bes än, elu bes küy şığarğan.

Birjan sal ( 1834 – 1897 ) Twrlıbay wlı Qojağwlov , bwrınğı Kökşetau duanı , Aqsarı bolısı , Jökey köliniñ jağasında tuğan .
Aşamaylı Kerey – Köşebe -Aqsarı – Nwralı – Batır – Kenje – Bertis – Qojağwl – Twrlıbay – Birjan , odan Temirtas , odan Mwqametqali .
Äkesi Twrlıbay erte ölip , Birjan atasınıñ qolında ösip , balası atanıp kete barğan . Birjan sal alğaşqıda Qızıljardağı eki jıldıq orıs – qazaq mektebin oqıp bitirgen . Sonan soñ osındağı medresege oquğa tüsedi . Ol osı medreseden arab , parsı , şağatay tilin meñgerip , oñ – solın tanıp , öz ortasınıñ sauattı adamı bolıp şıqqan . Birjan jasınan aqındıq , änşilik önerge den qoyğan . Jiırma jasınan öz janınan än şığara bastağan . Alğaşqı änderiniñ biri – « Birjan sal» . Onıñ änderi adam janınıñ näzik sezimin äsem melodiya sazına böleydi : « Ğaşığım , Altın baldaq , Aytbay , Birlan , Kökek , Läylim şıraq , Janbota , Kölbay – Janbay , Aqtentek , Jayma şuaq , Jonıp aldı , Maqpal , Burıltay , Qalqama , Adasqaq , Jambas sipar , Temirtas» , t . b . Jalpı Birjan sal alpıstan astam än şığarğan , onıñ qırıq şaqtısı bizge jetken . Ol aqın änşiligimen qatar , şoqtığı biik suırıp salma aytıs aqını . «Birjan- Sara» , «Birjan – Nwrğayşa» , «Birjan – Şöje» , «Birjan – Tezekbay» , t . b .
Sara aqınmen aytısqanda Birjan ruım Kerey demey , Orta jüzdiñ aruağın kötere , Arğınnıñ atınan tüsken . Oğan Kereydiñ aqsaqaldarınıñ bergen aqılı men Arğınnıñ bastı adamdarınıñ swranıstarı sebepşi bolğan .
Şırqap salatın änge kelgende , Birjan özimen zamandas aqın änşilerden üzdik tüse bergen . Onıñ dauısı keremet zor , ändi şırqay salğanda bes altı şaqırımdağı auıldar tügel estip , qayran qalıp , jım – jırt bolıp tıñdaydı eken . Özi aytqanday : «Dausıma aspandağı qws aynala , qwbıltıp toqsan eki töñkerilgen» . «Birjan än şırqağan uaqıtta , onıñ dausınan otırğan üydiñ tündigi jelpildegendey , basındağı taqiyası töbesinde ärli -berli oynap bilegendey boluşı edi» , deydi eken zamandastarı …
Birjan mektebinen Jayau Mwsa , Qanapiya , Qwltuma , Aqan seri , Baluan Şolaq , Ükili Ibıray siyaqtı ataqtı aqın änşiler öristep , qanatın jayğan .
Birjan 1897 jılı 64 jasında eki – üş jıl auırıp dünie salğan . Änşiniñ süyegi bwrınğı Kökşetau oblısındağı Stepnyak qalasınıñ Jarmau bölimşesi twrğan jerdegi öziniñ atası Qojağwldıñ ziratına qoyılğan . Dauılpaz aqın , darındı änşi Birjan sal beynesi keyingi wrpaqtardan alıstamaydı , ärqaşan solarmen birge şırqap än salıp , sırlasıp , mwñdasıp , mäñgi jasaydı .
Maral işan Qwrmanwlı
( 1780 – 1841 )
Aşamaylı Kerey , Sımayıl , Şimoyın , Tañat , Tarışı , Sımayıl bi , Aqsarı , Nwrımbet , Qwltaba , Qwttıqadam , Abaq , Alau , Kenjebay , Qwrman odan Maral .
Soltüstik Qazaqstan oblısı , Qwsmwrın atrabında , Obağan özeniniñ
öñirindegi « Qayranköl» ( Keyingi atı « Äulieköl» ) mañında düniege kelgen . Äkesi Qwrman Abılay hannıñ zamandası , äri emşisi bolğan .
1741 jılı Abılay joñğar hanı Qalden Cerenniñ qolına twtqınğa tüskeni tarihtan belgili . Qalden Ceren işki sırtqı şielenisken jağdaylarğa baylanıstı jäne öz jauımen arazdaspau maqsatında Abılaydı twtqınnan bosatıp , oğan qazaq äyelinen tuğan eki qızın qosa beredi . Abılay bir qızğa özi üylenip , ekinşi qızdı öziniñ emşisi Qwrmanğa qosadı . Abılayğa tigen Topıştan Qambar men Qasım tuğan . Qasımnan : Sanjar , Esengeldi , Kenesarı jäne Naurızbay tuğanı mälim.
Al , Qwrmanğa tigen Fatimadan Qwlja , Aral , Maral attı balalar tuğan . Maral äkesinen toğız jasında jetim qaladı . On üş jasında anasımen birge Aqmeşit mañına bilim izdep keledi . Sol mañdağı Qwlanbay işannıñ qızı Meñlibikege üylenedi . Qwlanbay işan (işan – dini ilimdi uağızdauşı , din ğwlaması ) balanıñ zerektigin bayqap , onı öziniñ wstazı , Bwhara mañındağı Jalañayaq işanğa oquğa bergen . Medresede dini ilimmen qatar därigerlikti qosa meñgergen . Eline oralğan soñ Qızıljarda meşit saldırğan . Keybir derekterde Sır öñirine qayta kelgen kezinde jeti meşit saldırğanı , Kenesarı bastağan wlt azattıq qozğalısında dini basşı bolğanı aytıladı . 1821 jılı ol özin imperatorğa jolıqtıruın swrap , Orınbor äskeri general gubernatorı P. G. Essenge jäne Sibir äskeri böliminiñ bastığı general P. M. Kapceviçke hat joldağan . Hatında qazaqtardı zorlap şoqındıruğa , qwnarlı jerlerdi tartıp aluğa qarsılıq bildirdi . Qazaq ru basıları men bas köterer azamattarına arnap patşa ükimetiniñ otarşılıq sayasatına , Qoqan jäne Hiua handıqtarınıñ jaulauşılarına qarsı birlese küresuge şaqırğan ünparaqtar tarattı . Maral işan turalı nemis tarihşısı German Ramberdiñ , T. Vamperidiñ , I. F. Blarambergtiñ eñbekterinde , S. Mwqanovtıñ romandarında mälimetter keltirilgen .
Maral işanğa arnap Qostanay öñiri men Qarmaqşıda meşit salınıp , köşe attarı berilgen . Onıñ tuğan jeri Qayranköldi halıq «Äulieköl» dep ataydı . Beyiti Qarmaqşı audanı , Baba qorımında . ( « Qazaqstan Wlttıq Enciklopediyası» , 6- tom , 365 – bet .)
2005 jılı Maral işannıñ tuğanına 225 jıl toluın wrpaqtarı Qızılorda öñirinde atap ötti .

Abaq Kereyler – Altay , Sauır taularında ,Ertis özeniniñ boyı ,Monğoliyada , Semey , Pavlodar oblıstarında, Qıtaydıñ Sinczyan ölkesinde qonıstanğan.
Abaq Kereyler on segizinşi ğasırdıñ soñına qaray özderiniñ ata mekenderi Qara Ertis alqabına , Altayğa oraldı . Abılaydan bata alıp , el bilegen Jänibek batır Berdäuletwlınıñ twsında rulı el bolıp qalıptasqan . Abaq Kerey Jastaban , Jädik , Jäntekey
, Iteli , Könsadaq , Qaraqas , Merkit , Molqı , Sarbas , Şeruşi , Şimoyın ,
Şwbarayğır dep atalatın on eki iri , jetpis segiz wsaq atalardan qwraladı . Şıñjan Wyğır avtonomiyalı audanınıñ Altay , Tarbağatay , Qwmıl aymaqtarında , Sanjı , Börtala avtonomdıq oblıstarında , Gansu , Sinhay ölkesindegi Aqsay , Altınşoqı avtonomiyalıq audandarında , Monğoliyada twratın qazaqtardıñ basım köpşiligi Abaq Kerey ruınan tarağan .
Orta zamandağı bizge jetken belgili adamdarı: Jastaban, Er Jänibek, Beknazar, Begimbet, Qosay, Nwralı ,Şaqantay, Jobalay, Bayqotan, Begeş şeşen, Beysembay Toysarin, Silämwlı Qara Ospan, Qiyaqpaywlı Bürkitpay, Qojabergen , Bodau aqın , Bäyjigit küyşi , t.b.
Qojabergen Qabanbay batırdıñ joñğarlarmen soğısqan qolbasşılarınıñ biri bolğan.
Jastaban , azan şaqırıp qoyğan atı Allaberdi ( keybir derekterde Allaqıdır ) eken . Özi qarulı , denesi iri , bwlşıq etteri som , tabanı tüyeniñ tabanınday jalpaq bolğan desedi . Añız boyınşa Jastabannıñ äkesiniñ de tabanı ülken bolğan eken . Jigit kezinde qalıñdığınıñ aulına barğanda , qwdıqqa tüsip ketken tüyeni jalğız özi tartıp şığaradı . Qwdıqtıñ töñiregindegi sazda jalañayaq tüye tartqan jigittiñ ülken tabanınıñ izi tayğa tañba basqanday badırayıp tüsip qaladı . Bir jıldan keyin kelinşegi aman esen bosanıp , wl bala tabadı , atın «Jastaban» qoyadı .

Er Jänibek turalı estip, bilgenderimiz

Üstimizdegi jılı Er Jänibektiñ tuğanına 300 jıl tolıp otır . El auzında -Qolbasşı , bi, şeşen, batır atanğan Jänibekke- Abılay han bir auız sözben- «Er Jänibek» dep at qoyğan desedi .Bauırjan Momışwlı orıs komandirleriniñ özderiniñ bwyrıqtarın tüsinbegen qazaq jauıngerlerine wrsıp jatqanınıñ üstinen tüsip , olardıñ özderin sapqa twrğızıp qoyıp , «oñğa» , «solğa» dep bwyrıq berip , jazalağan. Qayrat Rısqwlbekovtıñ «Qazaq degen atım bar, On segizde jasım bar, Erkek toqtı qwrbandıq , Atam deseñ atıñdar», dep aytuı – osı atalarımızdıñ ülgisi, batırlığı, önegesi ruh bergeni sözsiz.

1.Er Jänibek (1714 -1792) qazaq eli tarihındağı aytulı twlğalardıñ biri , Abaq kereydiñ Jäntekey tarmağınan. Jäntekeyden -Süyindik, odan -Ernazar, odan – Berdäulet, odan – Jänibek.
Sır boyında tuıp , soñğı ömiri Şığıs Qazaqstan öñirinde ötken. Süyegi de sonda , Qalba tauınıñ bauırında jatır. Ataqtı Şaqşaq Jänibek atın qoyıp, bata bergen. Jänibektiñ şeşesi Qazıbek bidiñ qızı eken, äkesi Berdäulet erte qaytıs bolğan soñ, ol nağaşılarınıñ tärbiesinde boladı. 14 jasqa kelgende, Qazıbek bi batasın berip, kök dönendi mingizip, jauğa attanbaq bolğan Jänibekti şığarıp saladı. Kereydiñ ülken qariyası nemeresiniñ qolına ırım ğıp sarı şaşaqtı aq tu wstatqan.
Qazaq – qalmaqtıñ qandı ayqastarınıñ birinde Jänibektiñ közi qalmaqtardıñ qorşauında qalğan Abılay hanğa tüsedi. Onıñ atı mertigip, jayau qalğan eken. Sol kezde Jänibek wran salıp, qorşaudı bwzıp ötip, Abılayğa kök dönenin köldeneñ tartqan. Sonda Abılay: «Qarağım-ay, öziñ qaytesiñ?» degende Jänibek: «Basşısı ölse qoldan bereke qaşadı. Men ölsem qazaqtan tağı bir wl tuar» – degen eken. Ekinşi derek boyınşa , Er Jänibek Abılaydıñ atı mertigip qalğanda , astındağı kök dönenin köldeneñ tartqan . Ol minbey tartınğanda ; «Jau öltirgenşe özim mert qılayın , mına atqa minbeseñ , osı qıstalañda köretin jayıñ osı» , dep qaharlana qılışına wmtılğanda , eriksiz mingen Abılay , soñınan dönenin qaytarıp , qwrmet körsetken . Osıdan keyin ol Abılaydıñ qol basşılarınıñ biri bolıp, Er Jänibek atanğan. Er Jänibek Abılayhannıñ oñ tizesinen orın alıp , qazaqtıñ äygili batırları Qabanbay , Rayımbek , Bögenbaylarmen birlikte joñğar şapqınşılarına qarsı qandı wrıstardıñ bel ortasında jürip , eli men jeri üşin eren erlik körsetken tarihi twlğa . Batırdıñ erligi Bwhar jırau , Dosber Saurıqwlı , Ümbetey jırau , Aqıt Ülimjiwlı sekildi aqın jıraulardıñ öleñ jırlarına arqau bolğan . Kerey qolına basşılıq jasap, Abaq kereylerdiñ wranına aynalıp, olardı ata qonıstarı Altayğa bastap aparğan. Onıñ wrpaqtarı qazir Qıtayda, Qazaqstanda, Turkiyada, Moñğoliyada twradı. Er Jänibek ağası Esirgemestiñ qızı, öziniñ qarındası Ermekti Tobıqtı ( Arğın) Irğızbayğa (batırlığına riza bolıp) qalıñmalsız wzatqan. Qolbasşı, Bi, şeşen, batır Jänibek qazaq eliniñ arman –müddesi üşin kürese bilgen. Abılay hannıñ senimdi serigi, onıñ tapsırmaların bwljıtpay orındauşı bola bilgen. Abılay Jänibekke öz tuın, eltañbasın berip, qalağan qonısına jiberip otırğan. Jänibek özi bilegen Kereydi orıstıñ bodanı boludan alıp qaşıp, bir kezderi Kereyler mekeni bolğan Qıtay, Moñğol jerine bastap köşirgen.
Er Jänibek turalı eki tarihi roman , onnan astam qissa dastandar , körkem şejireler , añızdar men şeşendik sözder jazılğan .
Er Jänibektiñ jauğa attanarda qımız işetin şarası Almatıdağı Respublikalıq ortalıq mwrajayda saqtaulı twr .

2. «Bir küni Qabanbay , Bögenbay , Jänibek üşeui jorıqqa attanadı .Bwlardıñ kim ekenin bilmey artınan bir jalğız attı adam eredi de otıradı . Üş batır bir şatqaldıñ basına barıp tınığıp jatqanda , jalğız attı adam da kelip jetedi . Sälden soñ üş batır attarın älgi adamğa tapsıradı da , özderi jayau tereñ şatqa tüsedi . Tüserinde : Şatqaldan «Jänibek» , «Jänibek» degen dauıs şıqsa , attardı äkel , bolmasa osı orınnan qozğalma deydi . Asılında , bwl şatqal bas ayağı twyıq , mañğol batırınıñ wrlağan jılqını bekitetin jeri eken . Ol däyim qazaqtardıñ jılqısın şauıp äkelip , osı arağa bekitip , eşqanday janğa küş bermey jatadı eken . Talay ret , talay adam kelip , bwl şatqalğa tüsken jılqını ala almay qaytadı . Qazaqtıñ jılqısı üşin bwl jer beyne tübi joq oppa siyaqtanadı . Sonıñ üşin, bwl jolı üş batır bas qosıp , ädeyi keledi . Kelisimen bwlar mañğol batırımen jekpe jekke şığadı . Sayısqa eñ aldımen jas batır Jänibek tüsedi . Eki batır birin biri ala almay köp tiresedi . Aqırı , mañğol batırı Jänibekti aluğa aynaladı . Osı kezde Qabanbay «Jänibek» , «Jänibek» dep wran saladı. Jänibektiñ tabiği jaratılısında kök börisi bar adam eken , «Jänibektegen» ayqay şığısımen onıñ twla boyına swrapıl küş kernep , qayratı tasıp ketedi . Jau batırın alıp wrıp , qızıl qanğa boyaydı . Osı kezde älgi jalğız attı adam üş batırdıñ atın alıp şatqalğa tüsedi . Batırlar bwl arağa bekitilgen qalıñ jılqını aydap eline qaytadı , jalğız attığa da bir üyir jılqı beredi . Boşalañ jigit özine jılqı aydatqan adamnıñ kim ekenin de swramaptı . Bılay şığa bere özi de kümändanıp : «Äke – au , bireuler bwl jılqını qaydan aldıñ dese , ne deymin? El jwrt mwnı wrlap äkeldi dep qalmay ma» dep oylap artına qayta bwrılsa , aldınan şauıp Jänibek şığadı. Jigit qaytıp kele jatqan jönin aytadı . Sonda Jänibek : «Jaraydı , jılqınıñ kim bergenin biluge kele jatqanıñ abzal bolıptı . Bolmasa , osını swray almağan jamandı öltirip tastayın dep kele jatır edim , eliñe bwl jılqını Qabanbay berdi de» , dep kelgen betimen qayta jönele beripti …

3. Şıñğıs pen joñğarlardıñ tegeurindi äskerine şıdamağan Altay kereyleri amalsız auıp , Sır boyına barğan edi . Joñğarlardıñ negizgi küşi jeñilgenen keyin qaytadan ata mekenine oraladı . Biraq joñğardıñ qaldıq küşteri Abaq elin qorşauğa alıp , erapaysız qırğınşılıq jürgizedi . Osınday qısıltayañ kezde Jänibek batır Qabanbaydan kömek tilegen . Qabanbay qalıñ qol bastap kelip , Abaq elin apattan qwtqarıp , jauın jayratıp , qaldıq böligin Qobda asırıp tastağan . Osı jağday Aqıt Ülimjiwlınıñ «Abaq şejiresinde» bılay surettelgen :

Altayğa kelgen eldiñ Kerey aldı ,
Jänibek elge tirek bola qaldı .
Kereydi qalmaq şauıp qırıptı , dep
Jänibek Qabanbayğa kisi saldı .
Qabanbay habardı estip kelgen eken ,
Kereydiñ aqqan qanın körgen eken .
Birigip eki batır tize qosıp
Sazayın qalmaqtardıñ bergen eken .
Mañğolmen eki batır soğıs salğan ,
Tütigip qara tamaq nayzanı alğan .
Bere almay bwğan tötep qalmaq jauı
Qobdağa qaşa köşip ketip qalğan…

4. « Er qormalı – er Abılay» dastanınan :

… Abılay minip jürgen arğımağı,
Şabıstan keşke deyin barşındadı.
Jänibek kök dönenmen keldi ızğıtıp,
Abılayğa birer jauap söz salğalı.

Tüse qap kök dönenin alğa tarttı,
- Miniñiz , twlparıñız şarşap qaptı.
Bir qarap jas jigitke er Abılay,
-Sen öziñ qaytesiñ ? dep jauap qattı.

-Men ölsem , qazaqtan bir wl tuadı,
Sen ölseñ , joñğarğa teñ kim tuadı ?
Wranıñ « Abılay»lağan el qorğanı,
Sen ölseñ wlı wran joğaladı …

Abılay kök dönenge mindi dağı,
Oynatıp jau aldında twrdı tağı.
Jänibek joldasınıñ atın minip,
Bir ötiniş Abılayğa qoydı tağı.

Ruqsat et , «jekpe – jekke» tartam dedi,
Jas jandı elden ayap qaytem dedi.
Abılay jeke özi jauap bermey,
Bögenbay , Qabanbayğa tağı keldi.

«Jekege» Qabanbaydan bata aldı,
Maydanğa attanuğa dayındaldı.
«Jeke !» dep şığa şaptı qalıñ toptan,
Qalıñ qol «Abılay»lap wran saldı.

«Jeke»ge qalmaq jaqtan Dolon şıqtı,
Noyanı bir jaysañnıñ ol da mıqtı.
Ayqasıp ersi – qarsı sayısqanda
Şañdatıp maydan jerdi jündey tütti.

Jänibek aybaltanı ala şaptı,
Ädispen qaraqwstan wrdı qattı.
Qozdırğan «kök perisi» qarulı qol,
Wrğan soñ Dolon noyan jerdi qaptı.

«Jeke! Jeke! Jeke!» dep wrandadı,
Qalıñ qol eki jaqtan sır añdıdı.
Bireui «Abılay»lap , «Qabanbay»lap,
Al biri «Burhan»dı aytıp şır aynaldı.

Kezekke joñğar jaqtan şıqtı Holon,
«Qolda!» dep şulastı ol da äruaq jolın.
Denesi kesek eken , dabısı zor,
Barlağan batır eken oñın , solın.

Dolonnıñ ölgenine aşulı edi,
Azuı qazaq dese basulı edi.
Ğaldan han Şarıştan soñ senim artqan
Qazirgi sardarınıñ asılı edi.

Holonnan batır edi ol qaruı artıq,
Bolmağan onı jwrttıñ tanuı artıq.
Jarq etip salğan jerden sadaqpenen
Jäkeñniñ Holon qaldı atın tartıp.

At qwlap , Jänibek er jayauladı,
Twrğan joq qoldan kelse ayanğalı.
Sadaqpen bwl da tarttı , attı közdep,
Küşine eki alıptıñ el qayran qaldı.

Betpe – bet qılıştasıp , arpalıstı,
Nayzalastı , tiresti , köp sayıstı.
Bireui qalqan tosıp , biri wrğanda
Qanjarlastı , ayla izdep dağdarıstı.

Bosañsıp bara jattı äl därmen de,
Oñay ma köpe – körneu jan bergenge ?
Jasağı eki toptıñ tıqırşidı,
Lap etip kim taysa da dür bermekke.
Bir kezde Holon alğan qanjar wştı
Özi de oñ jambastan qattı tüsti
Sonan soñ apıl – ğwpıl silkilesken
Qalıñ qol bolıp ketti maydan üsti

Jänibek bir qalmaqtıñ atın minip,
Iqsırıp bet kelgenin şıqtı türip.
Qonğanday «kök perisi» tüneripti,
Aybınmen tüsti közge nayza üyirip.

Maydanda Abılay han tağı kördi,
Tanıdı jau jalamda qayrattı erdi.
Jarq etip qısılğanda tınıs bergen
Biluge er jigitti qwmar boldı.

Qazaqqa qandı maydan des bergende,
Dät qılar qanday jürek seskenbeuge !
Abılay at tebinip şayqasqanda
Dulığa bas domalap tüsti jerge.

Qazaqtıñ äruağı zor batırları
Qabanbay , Jantay , Baraq , Bögen käri,
Jäne de Malaysarı , Ötegen bi
Irza bolıp , bata tilek etti bäri …..

5. Jau ketip , soğıs toqtap tınıqqan soñ , jeñis alğan Abılay aqılşı ağası Äbilpeyizge : « Erligimen tanılğan batırlardı sarapqa alıp , qalauın orındap otıralıq» dep , aqıl qostı . Bwl oydı qart batırlarğa da ayttı . Osı jolğı jeñistiñ körnekti batırı , jas jigit Jänibek sarbazdar aldında elden erek äygilendi .
- Seniñ qan maydan üstinde at bergendigiñnen söz bergendigiñ tartımdı edi . Bwl jolğı jeñistiñ jemisi seniki bolsın . Han ordasına qoyatın talabıñ bolsa ayt , – dedi Äbälpeyiz uañ orda atınan bwyıra söylep .
- Swrasañızdar aytayın , men jaspın . Elim , jerim tanılmağan , ortalarıña bügin qosıldım , orda bosağasınan jaña attap otırmın . Sondıqtan talabım köp bolsa da , bireuin aytayın . Onım orındalsa , ekinşisi onan soñ aytıladı , – dedi Jänibek .
- Ayt , köpşilik tıñdasın – dedi Abılay .
- Äskeri qolbasımız Abılay oñ tizesinen orın berse deymin , taqsır …
-Al, al, orın bereyin , basqa ne swraysıñ ? , – dedi Abılay .
- Kerey degen elim bar , ieligim joq , sarbaz wstap , qolbası bolıp , elimdi de , özimdi de tanıtsam deymin .
Abılay otırğan batırlarğa qaradı . Qabanbay men Bögenbay bir birine bas izep küle qarastı .
- Elim , jerim bar , swqtanğan jauım bar . Qorğanıs jasap , qarsı twrar küşim bolsa degen erge , kim ıqılasın bermesin ? , – deydi batırlar .
- Endigi talabıñ şe ?
- Tüsken töbeme , şıqqan tauıma , jasağan jorığıma , bet alar saparıma jetekşi bolar tuımdı belgilep beriñiz , – deydi .
Sol jolı qalıñ qoldıñ aldında Abılay üş qwlaş qaratamaq nayzağa şaptalğan , eni tös jara , qızıl sarı jibek şaşaqtı , qıtay torğınınan jasalğan tudı wsındı . Aqboz atqa minip , sauıtınıñ sırtınan dalbay kireuke jamılıp , ıjdağatpen tudı qolına aldı Jänibek …
Abılay tabıstağan , Er Jänibek kötergen el tuı wrpaqtan wrpaqtıñ qolında el wranı bolıp mäñgi jelbirey bermek .

6. Er Jänibek – azattıq Wranı!

Erler bar eñiregen bwl qazaqta,
Bas tikken el-jwrtı üşin san azapqa.
Qol bastap, tu köterip, wran salıp
Jetkizgen el men jerin osı azatqa.

Kek qaynap, jasınan aq jauğa şapqan,
Ata jau – qalmaq jwrtı janın şaqqan,
Swlatıp jekpe – jekte eñ batırın
Süysintip Abılayğa erte- aq jaqqan.

Atandı sodan bastap – Er Jänibek,
«Er» qoydı han Abılay özi jebep.
Äygilep köpşilikke batır dañqın
Serik etip qasına aldı demep.

Dara bolıp el bastadı, söz bastadı,
Batırlıq, ädildikti qolğa wstadı .
Azattıq pen jaqsılıqtı elge tilep,
Eşkimge bodan bolmas tezdi wstadı.

Öşpeytin atı mäñgi ardaqtı esim,
Bastağan sın sağatta tarih köşin.
Wrpağı siınatın baqqa aynaldı
Kirgizip tarıqqanda eldiñ esin!

Tölek Tileuhan – jazuşı, halıqaralıq Alaş sıylığınıñ laureatı
Taytöleu Töltay – «RIVC» JŞS – törağası, säuir 2014.

Begimbet Jastabanwlı
Begimbet Jastabanwlı on altı – on jetinşi ğasırda ömir sürgen .
Jastabannan – Sarıtoqay , Begimbet , Sarıbas tuadı . Üşeui de jaujürek batır bolğan desedi . Begimbet kesek twlğalı , alıp küştiñ iesi baluan bolğan , qazaq qalmaqtıñ köptegen qandı şayqastarına qatısqan . Sonday soğıstardıñ birinde ol twtqınğa tüsip , köp qiınşılıqtardı basınan keşiredi . On üş jıldan keyin onı ağaları Sarıbas pen Sarıtoqay twtqınnan qwtqarıp , elge alıp kelgen . Omar Qaymoldin aqsaqaldıñ aytuı boyınşa , Begimbet babamız Şıñ eline elşilikke barğan . Babamızdan :«Bügingiñ erteñiñe üylespese – qıyuı qaşadı , söziñ ötpese eliñ qaşadı , isiñ wnamasa -jwrtıñ tozadı» degen atalı söz qalğan . Kereydiñ beldi bileriniñ biri bolğan . Süyegi öziniñ ata mekeni – Qaraertistiñ boyındağı Köksay degen jerde degen derek bar .

Şaqantay batır (1706 – 1791)

Qazaqstan Wlttıq Enciklopediyası :
«ŞAQANTAY Jauqaşarwlı ( 1706 – 1791 ) – batır . Orta jüz işinde Kerey
taypasınan . 14 jasınan joñğarlarğa qarsı küreske bastan ayaq qatısqan . Qazaq – joñğar soğısında Qabanbay , Jänibek tarhan , t . b . batırlarmen birge irili – wsaqtı 34 şayqasta erlik körsetken . 1724 j. Qabanbay batır bastağan otız mıñ äsker Ayagöz öz . boyında joñğarlarmen aradağı soğısında 18 jasar Ş. joñğar batırın jekpe – jekte jeñip , batır atandı . Ş. 1760 j. Jobalay , Bayqotan bilermen birge Altay , Sauır tauların mekendegen özderine qarastı 200 şañıraqtı Şwbartau jerine , Baqanas özeniniñ boyına äkelip qonıstandırdı . Ş – dıñ artınan wlağattı , ösiet sözder köp qalğan . Qartayğan şağında dulığasın balaları Qwlbaraq pen Baybaraqqa amanat etip tapsırğan . Aytıs aqını Qalihan Altınbaev « Aqırğı ayqas» , aqın Keñesjan Şalqarwlı « Şaqantay batır» attı tarihi dastandarın jazğan . Batırdıñ mazarı qazirgi Şığıs Qazaqstan obl. Ayagöz audanına qarastı Şwbartau öñirindegi Baqanas öz – niñ boyındağı « Orta Qarauıl» töbesinde ornalasqan» . ( 9 – tom , 420 bet )

Şaqantay Jauğaşarwlı Altay tauınıñ Sauır degen jerinde tuğan. 1760 j. Jobalay bi, Bayqotan bilermen birge Beknazar – Qosaydıñ 200 üyin Baqanas özeniniñ boyına köşirip äkelgen. On eki Abaq kereydiñ biri – Jastaban. Şın atı Allaberdi eken. Keybir derekterde Allaqıdır dep te ataydı . Allaberdiniñ üş wlınıñ biri Begimbetten – Beknazar, Qosay tuadı. Beknazardan : Qojakeldi, Qwdayberdi, Qoylıbay, Jädiger törteui. Qwdayberdiden – Maybasar men Jauğaşar. Maybasardan – Mataq bastağan, Müsäpir, Janädil, Öten, Qwttıkadam, Jäpek altı wl tuadı. Jauqaşardan (ekinşi atı Alşañ ) Şaqantay jalğız. XVII ğasırdıñ soñı men XVIII ğasırdıñ basında qazaq pen joñğar alma kezek şabuıl, jorıqtarında Beknazar wrpaqtarı da közge tüsip, attarı elge jayılğan.
“Qojageldi, Qoylıbay atağımız,
Jauğa şapsa qorıqpaytın Matağımız” – dep erlikterin maqtan etken. Sol kezde Mataqtıñ däuiri jürip, tası örge domalap twrğan.
«Ağayın mıqtı bolsañ kündeydi, juas bolsañ jündeydi» demekşi, balpanaqtay torsıq şeke wl bop, şekesinde müyizge wqsas jaña şığıp kele jatqan wrası bar Şaqantaydı körip, erteñ er jetip öskende, bar ataq dañqımdı tartıp alatın osı bolar degen nemere ağalarında qızğanış sezimi tuğan. Şaqantaydıñ jeti jasında äkesi Jauğaşar qaytıs bolğan. Äkesi qaytıs bolğan soñ Mataq bastağan nemere ağaları Şaqantay men onıñ eki äpkesin, şeşesin şettete bergen. Şaqantaydıñ äkeden qalğan bir biesinen eki jiren qwlın egiz tuıp, sonı bağıp, jaratıp jüredi. Şaqantayğa ağayın jwrtı qanşama teperiş körsetkenmen ötkir de öjet, alğır da talaptı, qaysar da qayrattı, tapqır bala moyıp jasımaydı, qayta şınığıp, şirap, aqılı erte tolıp, erte eseyedi . Onıñ eñ jaqın dosı, tuısı, qwrbısı – Maldıbaydıñ balası Qojabek bolğan. Ağayındarı jas balağa maza bermegennen keyin, Şaqantay 11 jasqa kelgende, eki äpkesi janına Qojabekti qosıp , el közine tüsken eki «Teljiren» attı berip, ekeuin Şaqantaydıñ nağaşısınıñ aulına attandırıp jiberedi. Şaqantaydıñ nağaşısı Naymannıñ Bäyjigit – Mämbetten tarağan Qojaqwl ruınan eken. Eki bozbala elmen, jermen tanısıp, kün ötken sayın deneleri de tolısıp, kelbettene tüsken. Nağaşılarınıñ aytuı boyınşa äkesiniñ tiri kezinde ayttırğan qalıñdığı Jañıl da osı Naymannıñ köp auıldarınıñ birinde eken.
Jauqaşar ölgen soñ Jañıldıñ äkesi jalğız qızımdı jetim balağa bermeymin dep, aynıp jüredi. Qiındı jeñip, qiyağa örleytin jol taba almay jürgende Şaqantaydıñ da basına baq qonıp, soñınan qırsıq qalatın mezgil de jetip, oylamağan jerden istiñ säti tüsedi. Bir sätti küni sol elde wlı dübir as berilip, sol asqa eki «Teljirendi» jaratıp minip, qızıq körip oyın tamaşalauğa, rwqsat berse attarın bäygege qospaq bolıp, Şaqantay men Qojabek te kelgen. Ärine, elsiz, atasız eki balanı eşkim eskermegen. «Tanımasın silamas» degendey böten elde attarın bäygege qosuğa wlıqsat beretin kim bar? Onı bılay qoyğanda, tüsip däm tatıñdar deytin de adam kezikpeydi. Astı sol eldi bileytin ataqtı töre basqaradı eken. Tabaq – tabaq astan auızdarı qağılıp, işteri şwrıldap jürgende, Şaqantay tapqırlıq jasap, töre otırğan üydiñ jabığın at üstinde twrıp sırğıtıp jiberip, aşılğan jerden:
- «Atalınıñ auzı oynar, atasız bizdey jetimniñ közi jaynar» depti. Öñkey ığay men sığay, igi jaqsılar otırğan üyge kelip, jabıqtı sırğıtıp, jwrt qwlağın eleñ etkizerliktey esti söz aytuğa batılı jetken kim de bolsa beker kisi bolmağanı dep şeşken töre, Şaqantayğa jabıqtan turalmağan twtas jaya, qımız bergizipti. As işilgen soñ töre älgi ekeuin şaqırtıp jön swraydı. Köñili wnatıp, sınına tolğan ekeuine töre bäygege şabuğa wnasımdı kiim kigizdirtip, attarın bäygege qosuğa wlıqsat beredi.
Töre: Attarıñ bäygeden kelmese de üsteriñdegi kiimderiñdi almaymın. Atıñ bäygeden ozıp kelse özim ie bolamın, ayanbay şap. Eger atıñ ozıp kelse «Şaqantaylap» şap dep tilek bildirgen. «Qwday oñdap, aruaq qoldap» degendey ,Teljirenge mingen bir bala 100 attıñ işinen oq boyı ozıp kelip, «Şaqantay, Şaqantay, Şaqantay» dep wrandap kömbeden ötken. Jinalğan jwrt Şaqantaydıñ kim ekenin sonda biledi. Söytip Şaqantaydıñ atı bir-aq künde elge tarap, atağı zor bolıp şığa kelgen. Töreniñ nietin qwday «Teljirenge» mingen talaptı jas Şaqantayğa şın audarğan eken. Qalındığı Jañıl turalı Şaqantaydan swrap bilip alğan töre, özi bas kwda bolıp barıp qızdıñ törkinderimen kelisip qaytadı. Mataq sezip qoymasın dep Şaqantay eki äpkesine belgi retinde taqiya jiberip, taqiyanıñ astarına hat salıp, «qalıñ maldıq jılqı jiber» dep sälem joldağan. Qızdıñ äkesi uädeli kün jetkende 30 kün oyın, 10 kün toyın jasap, jalğız qızı Jañıldı Şaqantayğa beredi. Otız tüyege jasauın artadı. Jañılmen qosa Eñke bastağan jeti kütuşi qızdı tüyemen qosıp jiberedi. Eñke qalmaqtıñ şapqınşılıqtan tüsken qızı eken. Şaqantay Jañıldı 12 jasında alğan. Jañıl Naymannıñ Bäyjigit, Qarakerey ruınıñ Mämbet tabınan eken. Jañıl wstamdı, aqıldı, keñpeyil jan eken. Şaqantay – wşqır da jıldam, şeşimdi de batıl. Şaqantay şarasınan asıp-tasıp bara jatsa, Jañıl aqılmen bilep, bilgirlikpen basıp otıradı eken. Biraz uaqıtqa deyin Jañıl bala kötermegen. Sodan Jañıl Şaqantayğa aytıptı: – Seni er degenmen , istegen erligiñ joq. Bwl jaqqa erlikpen kelgen joqsıñ, kemdikpen keldiñ. «Baytal köp bolsa, qwlın köp boladı» degen. Mına Eñke şañıraqqa minip keldi demeseñ, jay adam emes. Nekesin qi da, osını al deydi. Jarınıñ tilegin, ärine, Şaqantay orındağan. Jañıl Eñkeniñ tösekten köterip bala tabatının, ol «aqjoltay» bolıp, soñınan özi de bala köteretinin boljap sezgen. Sonımen, Şaqantaydıñ twñğışı – Eñkeden tuğan Qwlbaraq. Jañıl Şaqantaydan Baybaraq, Bäytöbet, Torğay, Tekebay, Serkembay attı bes wl tuğan. Şaqantay wrpaq taratıp, maldı bolıp qondanıp, baq pen däuleti birdey örlep, kemeline kelgende ğana, tuğan jer, ösken eline biraq oralğan.
Şaqantaydıñ batır atanuına onıñ joñğarlarğa qarsı küreste körsetken erlik isteri sebepşi bolğan. El basına kün tuğan şaqta Şaqantay sauıt kiip saylanıp, qaru-jaraq asınıp, qatulanıp, dudığa qağıp topqa kirip, jauğa oyran salğan. Şaqantay jaudıñ şağın tobına tün mezgilinde dudığa qağıp, qılış, nayza siltep jalğız barıp tiisedi eken . Soğıstıñ bir sayabır tartıp , tolastağan twsında Qarakerey Qabanbay batır Şaqañnıñ erligine riza bolıp bata bergen degen äñgimeler de bar . Sol üşin de ädildik pen şındıqtı tu etip kötergen eken . Ol soğısta jekpe jekke şıqqanda da qarsılasınıñ jönsiz berekesin almay , sabırmen , salmaqpen , bayıppen kisiligin joğaltpay sayısadı eken . Keybir batırlar qwsap , özindey qarsı jaqtıñ azamatınıñ jau bolsa da ar namısına timey , ädil ayqasatın bolıptı . Onıñ kündiz – tüni beldeuden atı , qolınan şoqparı tüspegen . El dep eñiregende etegi tolğan , asıl da , parasattı adam . Wlağattı babamız ılği da isiniñ aq boluın Alladan tilep , aruaqtan swrap otıratın körinedi . El auzındağı äñgimelerge qarağanda , Añıraqay mañayındağı aqtıq ayqasqa Şaqantay batırdıñ qatısqanın eşkim de joqqa şığara almaydı . Keyin dudığasın ülken balaları Qwlbaraq pen Baybaraqqa, ata jolın quıñdar dep tabıstağan.
«Dudığa silkip qağayın,
Dwşpanğa oyran salayın.
Irıq bermes qalmaqtıñ
Basın qağıp alayın.
Qolıma sadaq alayın,
Qoramsağa qoldı salayın.
Qas jauına elimniñ
Qasqayıp qarsı barayın» degen.

Şaqantay köp adammen jürip seruendeudi, añşılıqtı jaqsı körgen. Birneşe bäyge at wstağan. Qazaq – joñğar soğısında Qabanbay batırmen jäne Er Jänibekpen birge birneşe soğısqa qatısqan.
Belgili aqın Q. Altınbaevtıñ «Aqırğı ayqas» dastanında:
«Ayaközden asqan soñ ,
Tarbağatay körindi .
Esi qalmay sasqan soñ ,
Ekige joñğar bölindi.
Qaşqan joñğar artınan
Qart Bögenbay qalmadı.
Tetelesi Jantay bar ,
Toqtamıs pen Mamay bar ,
Kömek berip qoldadı.
Jalayırlıq Jolaman
Jetken eken ol dağı .
Sereygen biik baqanday
Kereyden şıqqan Şaqantay ,
Sınğan jerde nayzası
Ösip twrğan terekti
Jwlıp alıp tolğadı…» dep jırlağan.

Şaqantay wrpaq köbeytu üşin köp äyel alğan. Jañıldıñ rwqsatımen Eñke bastağan jeti qızdı da aladı. Şaqantaydıñ barlığı on üş äyeli bolğan. On üş äyelden tarağan 21 wlı 21 auıl bolıp Baqanas özeniniñ boyın mekendegen. Şaqantay XVIII ğasırdıñ soñğı şireginde 85 jasqa kelip qaytıs bolğanda odan tarağan wrpaq 71 erkek kindikke jetken eken.
Şaqantay joñğar şapqınşılığınan keyingi kezde 1760 j. mölşerinde Altay, Sauır tauların mekendegen Jastaban Kereyinen ağayın arazdığınan bölinip şıqqan 200 üydi (Beknazar, Qosay äuletteri). Jobalay bi, Bayqotan bilermen birge, Şwbartau jerine qonıstandıruşı, el qamın jegen halıq qayratkerleriniñ biri. Batırdıñ ziratı Şığıs Qazaqstan obılısı Ayaköz audanına qarastı, Şoqan Uälihanov atındağı kenşardıñ mañayındağı, Baqanas özeniniñ boyındağı «Orta qarauıl» töbeniñ basında twr. Odan tömen batırdıñ wrpaq – äuletteri jerlengen qalıñ qorım jatır. Şaqantaydan joğarı jatqan Mataq. Solay jerlenulerin közi tirisinde aytıp ketken Şaqantaydıñ özi eken. Bwl Şaqantaydıñ kekşil emes, köpşil, adamgerşiligi mol, keşirimpaz, kişipeyil ekendiginiñ ayğağı bolarlıqtay, adamdı eriksiz oyğa qaldırarlıqtay tereñ sır bügip, wrpaqqa ösiet – önege retinde qalğan mwra dep qarauğa boladı.

… Qıtaydağı Tenteksarı atamızdıñ Şaqañ turalı esteliginen : «Şaqantay wzın boylı , atjaqtı , qızılşıraylı , kirpigi wzın , öñdi adam bolğan . Wzın kirpigi közin jauıp twradı eken . Janarı ottı , ötkir , tesile qarasa qattı äser etken» .
Aumalı – tökpeli zamanda Şaqañnıñ artında qalğan mwradan , qımbat eskertkişten – Ürimşidegi Tenteksarı wrpağınıñ üyinde ayrıqşa qasterlengen şekpeni saqtaulı . Şekpen tüyeniñ jüninen oñdı – soldı monşaq salıp iirilip , şeberlikpen toqılğan eken . Jiptiñ bir jeri qalıñ bolıp ketse , monşaq sol jerge toqtap qaladı eken . Alğaş körgende erekşe toqılğan bwyımnıñ äseri de wmıtılmastay . Uaqıt ayasın ba , jeñi , jağası , etegi talay öñdeuden ötken . 1920 – 1930 jıldarı Tenteksarı Qıtayğa ötkende el aqsaqaldarı şekpendi kelesi wrpaqqa aman – esen jetkizudi sağan tapsırdıq , dep amanat etken körinedi …

Şaqantay men Qasabay

Şaqantay batır igi jaqsılarmen bas qosıp, mäjilistes otırğan köñildi bir şağında: – Qwlaq estip, köz körip at twyağı jetetin jerde erligime erligin teñgeretin, baq pen däuleti de teñ keletin men siyaqtı balası köp, adamgerşilik azamattığı özime qaraylas, aqıl-aylası da araylas, bäybişesiniñ qasında, toqaldarınıñ janında ömirdiñ qızığınan sonılağan, el-jwrtına qadirli, qwday tileuine berip, meyir-şapağatın ayamağan kim bar eken? – dep köpten beri, kökeyinde jürgen oyın aytadı.
Bärin de aybarlı, ataqtı batırdıñ mısı basıp, swrağına jauap taba almay ,birine-biri jaltaqtap, jer şwqısıp, ünsiz qinalğandardıñ biri toptı jara Şaqaña qarap şeşile söylepti.
– Bar, düniede Qwday jalğız, al adam pendesin jalqı etip jaratpağan. El-eldiñ jaqsısı men jaysañı bar. Biraq olardıñ işinde de sizge teñgeretini neken sayaq. Sonıñ biri Tarbağattaydıñ oyın, Alaköldiñ boyın jaylap-qıstağan Naymannıñ Toqpaq degen elinde Qasabay degen bar, – depti ol.
Bwl habardı estigen Şaqantay qasına atqosşı, jolserik ertip Qasabaydı izdep saparğa attanadı. Oñtüstik – şığıstı betke alıp, neşe kündey jol jürgen jolauşılar Qasabaydıñ auılın izdep tapqan eken. Olar «joq izdep jür edik» dep, atı-jönderin de bürkemelep, şındarın aytpaptı. Qasabay bwlardı qonaq kädesin jasap kütip, sıy-qwrmettiñ bärin de körsetedi. Kir qondarın juğızıp, iş kiimderin de auıstırtıp bergen eken. Şaqantay Qasabaydıñ mırza-jomarttığına, adamgerşiligine riza boladı. Zerikpesin dep Qasabay ekeui eki qarşığa wstap Şaqantaydı sayatşılıq qwruğa alıp şığadı.
Bir top qırğauıl dür etip wşa jönelgende tabiğatınan alğır, zerek, wşqır oylaytın Şaqantay: – Men kördim. Ana qırğauıl da, mına qırğauıl da meniki, qarşığañdı jiberme! – degende Qasabay:
- Meniñ közimdi şaytan tağalasa, sen körseñ, men jibermey-aq qoyayın, – dep qonağına erik beredi. Jäne bwl erikti tartıp alğanday sezinedi. Qarşığası qırğauıl alıp qwmarınan şıqqan qonaq:
- Men seni Kerey elinen izdep kelgen Şaqantay batır edim, – dep , şının da, sırın da aytadı.
-Baq pen däuletiñ, saltanat-säuletiñ de menimen teñ körinedi . Bäybişeñ baptı, toqalıñ torğın, balalarıñ da barşılıq, arman – maqsatıña jetken, qwday tileuiñdi bergen jan ekensiñ, – depti ol. Adamgerşiligiñ de atağıña say eken. «Teñ – teñimen, tezek- qabımen» degendey özim teñdes dos tauıp, sır şertisip, köñil jarasqan qwda bolsam dep armandauşı edim. Armanıma jetken siyaqtımın. Äzirge sınıma tolmay qalğan jeriñ joq. Endigi sınayın degenim erligiñ men azamattığıñ. Azamattığıñdı özimnen kem dey almaymın. Biraq erlik pen azamattıq egiz wğım ekenin esten şığarmayıq. Bwl ekeui basqa is tüskende sınaladı. Äueli erligiñdi sınamaqpın. Erligiñ assa qız beremin. Erligim assa qız alamın. Qwday qossa qwda bolayıq.
Niet-tilekteri bir jerden şıqqan eki batır erlikterin sınau üşin sol zamanda qazaqpen jaulasıp jürgen torğauıt-qalmaqtarğa qaray jorıqqa şığadı. Birinşi bop kezek alğan Qasabay jaylap jatqan elden barıp, eptiligin, aylasın asırıp eki tüye toğanaq alıp qaytadı. Endigi kezek Şaqantayğa kelgende eki batır jorıqqa tün jamılıp şığadı. Aldarındağı qalıñ qamıstıñ arasınan közderine janğan ottıñ jarığı şalınadı. Ekeui barlap qarasa otqa asılğan baqırdı aynala qorşay otırğan bir top qarulı torğauıttar eken. Baqırdağı etti jep äldenip alıp tüngi jorıqqa attanbaq sıñayları bar. Joñğar jauıngerleriniñ mwndayda attarınıñ bastarın ayqastıra qos-qostan «qalmaqşa» qañtarıp qoyatını ekeuine ejelden belgili. Oylanıp twrmay tez şeşimge kelgen Şaqantay qaharına minip: «Wrıp tasta!» «Wrıp tastalap» astındağı saygüliginiñ bar ekpinimen torğauıttarğa qaray wranday şabadı. Qaharlı ün men düley ekpinnen boyları türşigip, oğan tüngi ürey qosılıp, qorqınış bilegen torğauıttar jan sauğalap, qarañğını panalap, qamıs-qamıstıñ arasımen zıtıp beredi. Qañtarulı attarı ürkip, matalasıp, ayranasır boladı. Asulı baqırdı at üstinen ilip alıp Şaqantay Qasabayğa qayta oralğanda ol:- «Erligiñ astı dep», moyındağan eken. Qwla tüzde tün jamılıp kele jatıp ekeui qwday qosqan qwda boluğa söz baylasıp, Şaqantaydıñ Torğay degen balasına Qasabay Wlmeken degen qızın ayttırmaqşı bop kelisipti. Sol jolı Şaqantaylar kiit kiip, Qasabaymen qwdandalı bop qaytadı. Kelesi jılı qwdalıqqa kelgen Qasabay küyeu balasınıñ erni jırıq dep aynidı. Biraq aynığanın sezdirmeuge bekip sır bermepti. «Torğaydıñ erni tuğannan nısanalı-jırıq. Üylenip, otau köterer kezek te soniki. Jäne baylasqan söz bar. Sözin Şaqantay bwzar ma? Qalıñmaldı aydap alğan soñ, küyeudiñ erni jırıq dep qızım aynıp qaldı, basqa balaña ayttır» dep kesip, bir-aq aytarmın. Qalıñmal qoldan ketip, küş bizge auğanın körgen Şaqantay bwğan kelispegende qayda baradı. Oylanıp-tolğanıp Qasabay osınday şeşimge kelgen. Al, Şaqantayğa kelsek onıñ oyında eş alañ joq. Qalıñmalın aldına sap berip, qwdaların qwraq wşıp kütip, şığarıp salmaqşı… Mine, ol qwdasın Baqanastıñ boyındağı öz qonısı Bas Qarauıldan, qozı köş jerdegi Ayaq Qarauılğa şeyin şığarıp salıp bara jatır. Sol zamandağı salt, ädet-ğwrıp boyınşa, qwdalar nay tartısadı eken. Nay degen ağaş müştikke salıp şaqpaqpen twtatıp, naşalıq qasieti bar aşı quray wntağın salıp tartatın, tütini budaqtap bwrqırap şığatın, qwmartqış, eliktirgiş zat boluı tiis.
Şaqañnıñ nayın Qasabay alıp tartqannan keyin, nay almasu kezegi oğan kelgende: – Nayı qwrğır tausılıp qaptı ğoy, -depti Qasabay qaltasına qolın salıp. Qoştasıp, bılay şığa oyına küdik alğan Şaqantay Qarauılğa şığıp qarasa, Qasabaydıñ auzınan tütin bwrqırap baradı. «Älgisi şın ba, ötirik pe » degen küdigi şın ekendigine közi jetken soñ, Qasabaydı qayta quıp jetip:
-Ayırılısarda tabılmağan nay, endi tabıldı ma? Qanjığada köriseyik! – depti aşulı jüzdi Şaqantay. Üyine oralısımen Şaqantay qalıñdıq ayttırğan balasına: – Men sağan qızın ayttırdım. Seniñ erniñ jırıq, qızımdı bermeymin dep aynıp ketti Qasabay. Qasabaydı öltirip kel, qwnın özim berem. Qasabaydan öl, qwnıñdı özim alam. Namısıñ üşin jan qiya almasañ seniñ tiri jürgeniñnen ölgeniñ artıq, – degen eken qatulı keskinmen… Torğay Qasabaydıñ üyine sälem bere kirgende onı küyeu keldi eken dep eşkim de elemepti. Namısı örtep, boyında qanı oynağan Torğay :
- Qwdañnıñ sälemi bar edi aytıp keteyin, – dep bosağadağı salulı sırmaqqa otırmay, törge ozıp, jastıqqa şıntaqtap jatqan Qasabaydıñ jambasın basa otırıptı. -Qwdañnıñ sälemi mınau, -depti Torğay. Qayın atañnan öl qwnıñdı özim alam. – Qayın atañdı öltirip kel qwnın özim berem. Namısıñ üşin jan qiya almasañ , seniñ tiri jürgeniñnen ölgeniñ artıq Bwl mağan da, sizge de qatıstı söz. Bir kün bolsa da aq qoydı soyıp, aq batanı istegen atamsıñ ğoy. Meni öltir, – dep Qasabaydıñ aldına kezdigin qoyıp, omırauın aşıptı da : – Al, sal!» dep üş qaytara aytıptı. Mwndaydı kütpegen Qasabaydıñ oyı astan-kesten, älemtapırıq. Jazıqtı küyeu bala emes, özi. Jazalanuğa özi layıq. Şaqantaydıñ: «Azamattıq basqa is tüskende sınaladı» degeni osı eken ğoy. Bwl meniñ osaldığıma sın boldı. Azamattıq ar-wyatıma daq tüsirgen ekenmin. Al Qasabay, özi istegeniñdi öz moynıñmen köter.» Osını äp-sätte ğana oylap ülgergen Qasabay tas beynedey melşiip qattı da qaldı. Birese küyeu balağa, birese aldında jatqan suıq jüzdi kezdikke qadaldı. Kezdikten küyeu balasınıñ jüzi ötkir, ızğarlı eken.
- Al,salmadıñ ba? – dep sañq etti Torğay. – Onda men salayın dep, -kezdikti Qasabayğa ala wmtılıp, sermey bergende… Uaqıt mäñgige toqtap qalğanday, jüregi eñ soñğı ret soğıp, kökireginde janıp twrğan otı jalt etip sönetindey. Qasabaydıñ şekesinen baqayşığına deyin şımır ete tüsti. Sonda da küyeu balasınan janarın taydırğan joq. Miz bağıp, taysalmadı. Ol ölimdi qorıqpay qarsı almaqşı edi. Boyı dir etip, qolı qozğalıp ketti de, aldında twrğan şını-ayaqqa tiip, şayı şayqaldı. Üreyi wşqan bäybişesi wşıp twrıp küyeu balasınıñ aldın kes-kestedi. Enesi aldına oralğı bolğanda, Torğaydıñ qolındağı kezdik sermelmey toqtap edi. Sabasına tüsken bäybişe:
-Äy, Qasabay, – depti ötkize söylep. – Ata-anağa balanıñ bäribir. Kezek osı balaniki eken. Osınday qöziniñ otı bar balağa, köñiliñe tat saqtap, seni qay qwday attı? Balalardıñ bağın baylap, jolın kespe, oñ batañdı ber?.
Baylıq pen däuletine mastanğan Qasabaydıñ astamşılığı men kesirligin, küyeu balasınıñ öjettigi men ötkirligi, er namıstılığı jeñip, Torğay Wlmekendi alıp maqsatına jetedi.
( Osı eki äñgime Tleuberlin Rızdıqbay aqsaqaldan jazıp alınğan . Ol jazba-lar M. Äuezov atındağı ädebiet jäne öner institutınıñ qorında saqtaulı.)
Şaqantay men balası
Şaqañ bir küni añnan qaytıp , ınjıqtau bir balasına:
- Mına oljanıñ terisin sıpır ! – dep üş tülki , eki arlan qasqırdı attan audarıp tastağan eken . Özi aq ordağa kirip , bäybişesiniñ qolınan susın işip , tınığıp , sırtqa şıqsa , balası qoy soyğanday tülki men qasqırdıñ bas , ayağın kesip , işin irep jatır eken . Şaqañ qaharına minip:
- Äy , büytip közge küyik bolıp jürgenşe , köziñdi joyayın ! – dep balasın şauıp tastağalı qılışın suırıptı . Sonda balası :
- Äketay – ay , tım bolmasa twqım bolmaymın ba ? – dep eñkeye beripti basın tosıp .
- Qap , mına jamannıñ söz tauıp ketkeni ay ! , Bolmas bolmas ! – dep Şaqañ sözden tosılğan eken .
Keyin sol atamızdıñ aytqanı kelip , özi bir rulı elge bastau boldı .

Şaqantay auıldarı
Şaqañnıñ on üş äyelinen on üş auıl Baqanas özeniniñ boyında (keyinirek Uäyis aqın: «Aybarmen Baqanastı Şaqañ bastı» – dep jırlağan.) ornalasqan eken. Şaqañ tañerteñ erte twratın körinedi. Baqanas özeniniñ jağasındağı döñge şığıp auıldarına qaraydı eken: böten eşkim joq pa eken, bir jaqta jügen şıldırlaydı ma, at pısqırdı ma eken dep. Bäri tıp-tınış. Alda-jalda beysauat jürgen bireudi bayqap qalsa:
- Şükir, bäri bizdiñ balamız boladı, – dep Narqızıl atına minip, auıldarın aralauğa kirisedi eken.

Şaqantay men qalmaq batırınıñ jekpe-jekke şığuı
«Aqtaban – şwbırındı» kezinde Şaqantay Qarakerey Qabanbay batırmen birge qalmaqtarmen Ayagöz özeniniñ boyında soğısqan. Soğıstıñ birinşi küninde sol kezdiñ saltı boyınşa eki jaqtıñ batırları jekpe-jekke şığuı tiis. Qalmaqtıñ batırımen Şaqantay jekpe-jekke şıqqan. Qalmaqtıñ batırı nayza, qılış, şoqparmen şığadı. Şaqantayğa nayza qılış al dese: – joq, men şoqparmen ğana şığamın, – degen. Eki jaqtıñ äskeri qarap twradı. Ölşemdi jerde eki batır bir-birine qarsı twradı. Şaqañ «Narqızıl» atınıñ üstinde öziniñ ataqtı şoqparımen. Sodan, al bastañdar dep belgi beredi. Attıñ basın qoya beredi eki jaq. Qalmaq nayzasın tike wstap keudeden tireyin dep şabadı. Şaqañ onıñ nayzasın şoqparmen salıp qalıp anaday jerge wşırıp jiberedi. Attıñ basın bwrıp alıp, bir-birine qayta şabadı. Qalmaq qılışın suırıp alıp tönip kele jatadı. Şaqantay tez jıldamdıqpen qalmaqtı şoqparımen qalpaqtay wşırıp tüsiredi. Sodan Qarakerey Qabanbay men Şaqantay sarbazdarı qalmaqtardı üş kün boyı alğa jibermey wstap twrğan eken.

Şaqantay men Er Jänibek
Berdäuletwlı Jänibek kieli batır bolğan . Onıñ kiesi qos böri eken . Şaqañ qaljıñdap : – Sen kieñdi qaratamaq kök nayzama ayırbastamaysıñ ba? , – degende Jänibek : – Berdäulettiñ balasınıñ sizge bereri tausılmaydı . Amalım ne ?. Ol jağı jaratqan Täñirdiñ isi ğoy ,- dep jauap bergen eken . Şaqantay batırdıñ köp jorıqtarınıñ birinde , Jänibek batırmen birge Barqıtbel ( qazirgi Tarbağatay ) tauınıñ soltüstigindegi Kökbekti özeniniñ şığısındağı Segizsay sarala tau baurayında qalmaq şapqınşılarınıñ on san qolın özderi kelgen Şağanobağa quıp tastağan eken . Er Jänibek Şaqantay batırdı ağa sanap, aldınan şıqpağan desedi . Ekeui qatar twrğanda boyları swñğaqtanıp , körgen jwrt batırlıqtıñ «Qos barısı» dep atağan eken . Şaqañ jaugerşilikte Edil , Jayıq jaqqa attanğanda: «Jalğızsırap qalğandaymın . Biraq , biz El üşin tuğan er emespiz be ? Ol jaqtan da bir Jänibekti tabarmın da dep barıp : – Biraq mağan jan jağınan da , qan jağınan da Jänibek bireu – aq» dep , at şılbırın asıqpay bwrıp: – Qoş , arısım , -dep , denesin tik wstaptı deydi . Biraq qayda jürse de Jänibektiñ saulığına alañday beripti deydi , bizge jetken äñgimelerde .
Jalpı, Şaqantay batır han sarayınan alıstau , aulaqtau jürgen eken . «Mağan han sarayınan Qabanbaydıñ dalası jaqın» deui osıdan bolsa kerek .
Şaqañ batırlığımen birge , tökpe aqın , tüyindi sözdi şeşen bolğan desedi . Birde ol Jänibekke :
Berdäulettiñ balası , oñ qolımnıñ salası,
Qırlarımdı şolatın qırği közdiñ qarası .
Bitik orman biigi , biik taular qarlısı
Qanattarı talmaytın qarşığanıñ şäulisi , -
dep , taqpaqtağan eken .

Keñesjan Şalqarwlınıñ Qıtaydağı Şaqantay batırdıñ wrpaqtarınan jinağan derekterinen :
1. Şaqantay babamız turalı Qıtaydağı wrpaqtarınıñ toy jiındarda aytıp jürgen öleñderinen :

1.1 Qayray – qayray qayraqtıñ tatı şıqqan,
Malşıda wqqan bwl ändi , batırda wqqan .
Men bastamay bwl toydı kim bastaydı
On jasında Babamnıñ atı şıqqan .

Batır Babam bas bolğan maqal dayın,
Aytıp bolmay bwl ändi jata almaymın .
Säbet penen Jwnğoğa taratılğan
Wrpaqtarı bwl künde Şaqantaydıñ .

Bürkit te jür bwl ändi aytıp tau- qiyada,
Qanat qağıp samğap bir qır – qiyağa .
Şaqantaydıñ wrpağın bilmek bolsañ
Qırım menen Tibet pen Turkiyada .

Ebi soqsa panalap tal , bağına ,
Tağdır jazğan amal ne Hantauına .
Şaqantaydıñ wrpağın bilmek bolsañ
Mwñı qalıñ tau , mwhittıñ ar jağında .

1.2 Üyi bolğan Babamnıñ on tört tütin ,
Tütin sayın äyelden bolğan kütim .
Bolğan eken bes – bäybişe , toğız – toqal
Bir taypa el bolğan eken mwqım .

Jazı menen Babamnıñ küzi bolğan ,
Jürgen jerdiñ şöleyti – sızı bolğan .
Bilmek bolsañ Babamnıñ Wrpaqtarın
Eki jüz elu – wlı menen qızı bolğan .

Tağdırınıñ taularday auırı bar ,
Mwnı tuğan -tuısqan bauır wğar .
Arğı bettiñ Aqsuday alqabında
«Şaqantay» degen ülken auılı bar .

1.3 Önege ğıp bizderge söz arnaptı ,
Qarsı aldınan soqsa da ızğar qattı ,
Jalpaq jatqan dalama jara salıp
Jauı bolğan qırıptı boz qalmaqtı .

Jer betinde qorğaptı qızğaldaqtı ,
Dwşpanınıñ işine mwz jalattı .
Keñ ölkemniñ kegimen batır Babam
Kelmesine jibergen boz qalmaqtı .

Osılayşa er Şaqantay elin qorğap ,
Batırlarmen bas qosıp jerin qorğap ,
Tentekterdi tüzetip tezge salıp ,
Tektilerdiñ jüripti qolın qoldap .

2. Qazaq halqınıñ qayraulı qılışınday , ertteuli twlparı men alğır swñqarınday bolğan Şaqantay batırdıñ tökpe jırlarınan :

Dudığa silkip qağayın , Qolıma sadaq alayın ,
Dwşpanğa oyran salayın . Qoramsaqqa qol salayın .
Irıq bermes jauızdıñ Qas jauına elimnäñ
Basın qağıp alayın . Qasqayıp qarsı barayın .

* * * * *
Aqqoyan atqa er salıp , Aqqoyanım astımda ,
Aldaspandı qolğa alıp , Asqar taudıñ qasında ,
Şaşaqtı nayza sekildi Aqswñqar bolıp wşamın
Şaşayın jırdı tolğanıp . Aq boran bolıp qwşağım .

* * * * *
Aqqoyanım astımda , Erekşe jomart jolım bar ,
Şwbartaudıñ şwbar tasına Eñkules joldas bolıñdar .
Janıymın twlpar twyağın Qwtılmas jasaq josa bop
Jalğastırıp jasınğa . Qwdiretim mağan bolıp jar .

* * * * *
Eki qolım qarısıp , Dwşpanğa şauıp baramın
Ebiniñ jelimen jarısıp , Oğı bolıp atqan dalanıñ
Aqqoyanmen kelemin Qolımda şoqpar qorğasın
Ata jaumen alısıp . Qoldaydı meni talabım

* * * * *
Özimdi qoyman jasırıp , Joñğarğa oyran salayın
Aytamın sözdi asırıp . Atqızıp tañnıñ arayın
Jeñisim üşin aldağı Opat bop ketken erlerdiñ
Kelemin kekpen asığıp . Öşterin mıqtap alayın

* * * * *
Jusandı dalam , keñ dalam , Andızdap soqqan sarı ebi ,
Jolbarıs jortqan en dalam . Körsetip jwrtqa «bälemdi»
Tauday alıp bolsam da Sapırıp jerdiñ qırtısın
Talşıbıqtay men balañ . Sastırdıñ äbden bar eldi .

* * * * *
Qwba belder bolatın , Şwbar – şwbar taularım ,
Qws qanatı talatın , Şormaqtanğan , şor bolğan .
Sarı altınday topıraq Şöli aralas mañ dala
Saptamama tolatın . Oyrattarğa sor bolğan .

* * * * *
Qazaq qazaq bolğalı , Qazaq qazaq bolğalı
Qara öleñge tolğandı . Qaldı izi , joldarı
Qalıñ eli qan jılap Qalmaqtan körip zorlıqtı
Qaldı izi , joldarı . Has batırı tolğandı .

* * * * *
Altı malta as bolıp , Ayanbadım men dağı ,
Jastanğanım tas bolıp , Ayanbadı ol dağı .
Şaşı qatın , özi erkek Qan josa ğıp siltendi
Jolımdı kesti qas bolıp . Qara nayza qoldağı .
* * * * *
Qazaq qazaq bolğalı , Qazaq qazaq bolğalı ,
Has batırsız bolmadı . Qalıñ el bolıp tolğandı .
Qarsı kelgen dwşpanın Qasiretim sol ğana
Qaymıqpay jürip oñdadı . Qanı tamğan joldarı…
* * * * *
Jağaltay degen qws bolar , Bwlbwldarğa barmaytın ,
Jağalap wşqan jazıqtı . Boztorğaydı almaytın ,
Bwldırıqtı bökterip Jağalap jürip jazıqtı
Bürip bir jegen azıqtı . Jaz boyı wşıp samğaytın .

* * * * *
Tobıldı körsem tolqimın , Bidayığım qolımda ,
Torğaydı körsem şalqimın . Bipazdap wstap qolıma ,
Kölderindey kösilip Qaraşa qazdı izdeymin
Kök üyrektey qalqimın . Qaraylap oñ men solıma .
* * * * *
Bidayıq degen swlu qws , Saqtanıp közin twradı
Salğanıñdı alar tınımsız . Siyaqtanıp swlu qız….

* * * * *
Wrpağım meniñ köp bolar , Wrpağım meniñ tas bolar ,
Örteñge tüser ot bolar . Opırılmaytın jas bolar .
Orğıp basqan izinde Osqırıp jürgen dwşpanı
Or auız qwmday şöp qalar . Örisin berip jasqanar .
* * * * *
Wrpağım meniñ az bolmas , Wrpağım meniñ , wrpağım ,
Aqqu bolıp , qaz bolmas . Qara qws bolmas , qwr qalıñ .
Izğarlı qısın ürkitpey Atıratwğın erkimen
Qanatı jasıl jaz bolmas . Aq iıq bolar qır tañın !

3. Şaqantay batırdıñ ğaqliya sözderi

« Daladan artıq dañq joq , alladan artıq anıq joq .
Qwdaydan artıq iem joq , qwrannan artıq kiem joq .
Qwran şın , payğambar haq !
Zalım adam zarın işine bügedi . Zarlınıñ dauısı mwñdı .
Dalanıñ körki mal . Jomarttıñ jolı bolğış .
Ölermin , kim ekenimdi ölgen soñ körersiñ .
Joğalğan pışaqtıñ bäri altın emes .
Esek te erlik jasaydı , erligi elge bilinbeydi .
Ötirik tübi qorlıq .
Dolı qatın aşuşañ , dolılıqpen ortan jilikti sındırar .
Jaman qatın bayımen jaz boyı wrsısadı .
Ğwmır jigittikten bastalıp , qarttıqpen ayaqtaladı .
Alıstasa ağayın , jılqıday kisinesedi .
Jaqında jürse ağayın , jaman ittey tistesedi .
Jerin satqandı – jeti atası qarğaydı .
Elin satqandı – on eki atası qarğaydı .
Maqsatım bay bolu emes , el – jwrtıma say bolu .
Aqıldığa aqıl qos , aqılsızğa tabaq tos .
Selebeñdi tastama , seskengende – serigiñ .
Sileusin isinin in tübine tastamaydı .
Barlıtauda bartal bolıp köş . Ziyattı jigit – wyattı jigit .
Şüngiliñ bolmay , şırqıñ keter .
Baqanas – baqıt . Şwbartau – şwrat . Aydınköl – suat .
Tüliktiñ töresi – tüye , jeliniñ seresi – bie .
Batırdıñ baqıtı – elinde , aqınnıñ baqıtı – jerinde .
Ata , ana baqıtı – bala , dananıñ baqıtı- dara .
Qara jer – ırıs , halıqqa – tınıs .
Bayıñ söylese basqaq bol , balañ söylese asqaq bol .
Qatın aşulansa qazan qaynatadı . Şaypau qatın şay tasıtadı.
Jauıña qattı bol , qaşqanıñda attı bol .
Qadirlesip sıylasqan qanttan da tätti .
Jaqsı ana jalpaq jwrttıñ anası , ot basınıñ danası .
Er – ot basınıñ iesi , äyel – ot basınıñ kiesi .
Söz atası – Qara bi , su atası – Süleymen .
Söz törkini – qazağım . Küy törkini – qazağım .
Su twnığı – bastauım , şöl swluı – bastauım .
Jer swluı – bastauım , el şırını – bastauım .
Tamşıdan öse – köl bolar , tam üyden öse – el bolar .
Közden taysa köñilden tasa . Has batırdıñ armanı qara ormanday
Qızğıştıñ üni kölinde , qızdıñ üni elinde .
Eki ayğır bir üyirde jaraspaydı . Jolbarıstıñ tegi mısıq .
Pildiñ zäresin bittey tışqan alar .
Samwrıqtan baq taysa , sauısqan bi boladı .
Samwrıq sarala qazğa toyattamas .
Sarıarqada samwrıq joq , sauısqan köp .
Qwmda tuğan tışqan , qwlanğa aybat şegedi .
Dalada böri wlısa , daraqqa it saridı .
Bidaydı bilmegen , bidayıqqa köz tiger .
Bidayıqtay qws bolmas , bidayday as bolmas .
Öşikken it izin talaydı . Qasqırdı körse , qaltıraydı jaman it .
Köz toysa da , köñil toymaydı .
Boranday soqqan boz qalmaq , boz kemik bolıp joğalar .
Qaharğa mingen batırlar , qaymıqpastan soğa alar .
Tozğan qoramsaqqa , jebe toqtamas .
Qozıqanıñ minezi qozıday bolmas .
Tautannıñ mekeni biik tau , kieli jerde kiik qau .
Jerdegi inisiñdi köktegi ilbisin iler . Qonaysız qwndız bolmas .
Borbastı jerde borıq bolmas . Borıqtı jerde qwraq bolmas .
Şabaqtıñ basına baq qonsa , şağala kelip sälem beredi .
Qılış tisti jolbarıs , qisının tabar jolda alıs .
Qasqırdıñ tektiligi – qaytpaytın bettiligi .
Tauıñ barda – tautanıñ bar , jauıñ barda – janjal sal» !
4. Keñesjan Şalqarwlınıñ «Şaqantay batır» attı tarihi dastanı
(Qazaq halqınıñ batırları az emes . Solardıñ biri Şaqantay batır . Jaugerşilik zamanda halqına qamqor , qotanına qormal bolğandığı anıq . Äri jau – jürek batır, äri jalındı aqınnıñ epostıq ülgide el işine taralıp ketken jır – tolğauları köp . (« Jastaban şejiresi» )

ŞAQANTAY BATIR

Qatal ğasır , Qatal zaman ,
Qatal Zañ , Qatal Zañ ,
Qazaq jeri matalğan . Ölmekşidey matağan .
Tarbağatay ol kezde Osı küngi Qaraqol
«Barqıtbel» bolıp atalğan . «Köldeneñsu» atalğan .

Oyları bar köptegen , Attarı bar baptağan ,
Köñili bar köktegen . Zwlımdıqtı jaqtağan .
Ol künderdiñ közinen , Qazağıma qasiret ,
Qarañğılıq ketpegen . Qalmaq bolıp qaptağan .

Qaymıqpağan qahardan , Bolğanımen dala keñ ,
Qazaq halqı Kaharman . Tartılğan küy zar eken .
Arnalı özen sol kezden , Qodar qazğan «Şıñırau» ,
Ay , Tañsıq bop atalğan . Sol zamanda- aq bar eken .

Bwl ölkede mol eken , Qatparına köp oydıñ ,
Qazaqşa atau tolı eken . Qalam terbep bereyin .
Emil menen Arqaldı , Maylı , Jäyir sol kezden ,
Degen atau joq eken . Jaylauı eken Kereydiñ .

Öñşeñ noyan bilikti , Şekara joq , keden joq ,
Jaylar jerdi bilipti . Sondıqtan da eleñ joq .
Kezi kelgen mezgilde , Jayılğan mal maylanğan,
Köşip – qonıp jüripti . Betegesi belden köp .

Aspanında asqaq än , Qalampır bop atanğan
Asqarınan asqan än . Qaztabanı matalğan
Qamıs tüpti bidayıq , Jıl on eki ay mausımı
Qamşı örim bastanğan . Şıbınsız jaz atalğan

Maylı , Jäyir eli bay , Qora – qora qoy aydap,
Märmär tastı eli bay . Tabın tabın mal aydap ,
Şöbi şüygin masatı , Tört tülikke keneldi
Qaz üyrekti köli bay . Bayırğı osı bay aymaq .

Türlentip tört – tülikti , Bolmay , qorqıp ürikkeni ,
Twlpar qılıp kölikti . Jolatpaytın sırt eldi.
Osı öñirde «Jastaban» , Ayu alğan on jasta ,
Eli köşip jüripti . ŞAQAÑ sonday mıqtı edi .

Talay toydı toylaptı , Mwnday qazaq balasın ,
Şeşip isti tolğaqtı . Däripteydi bar aqın .
Qazan tastı laqtırıp , Iir bitken emenniñ ,
Qaqpaqıl ğıp oynaptı . Bwtağın jwlıp alatın .

Jasıl jaylau jaylağan , Onı ağa , bauırı ,
Mıñğırtıp mal aydağan . Maqtan etken auılı .
Asıl tuuğan arıstıñ , Bağa jetpes batırın ,
Atı añızğa aynalğan . Baq sanaytın däuiri .

Aynalasın küytteytin , Topqa kelse batıl – dı,
Eşkimnen kömek kütpeytin . Toyğa kelse aqın – dı .
Besti asaudı qwrıqtap , «Küş yesi» depti jwrt,
Bwzaudayın bükteytin . Jastaban tekti batırdı .

* * * * *
…Kün tuıp bir de qauiptı , Alatau men Arqağa ,
Küñirenip qazaq auıptı . Jan wşırıp jar sala.
Horguzdı jaylap jatatın , At şaptırdı Bay eli ,
Qırğızdar onı şauıptı . Azaptı körip qanşama .

Bwl habardı estip Şaqantay , Küdiksiz kündi batırdı ,
Kaharğa mindi jata almay , Tağatsız tañdı atırdı ,
Sälemin ayttı jauşıdan , Atantay degen ol dağı ,
«Qalmasın» dep Atantay . Jastaban jaqtıñ batırı .

Bes qaru baylap beline , Jamılıp şañ ,wlt jolı,
Horguz tauday jerine . Wqsadı mirdiñ oğına
Tartınbay tarttı jas batır , Tıp -tipıl ğıp tastauğa ,
Ortaq bop eldiñ şerine . Tiisti jaudıñ tobına .

Astındağı Barankök , Tañğaltıp say men salanı ,
Şapqan sayın eleurep , Jalt qaratıp dalanı
Quğanın aldan qwtqarmay , Qws bolıp twlpar qwbıldı ,
Qwlağı ketti eleñdep . Qurıldı jerdiñ tanabı .

S A Y I S
Sayran sap , sap tüzegem Eneseyden ,
Oyran sap , olja alğam eles – oymen ,
Alatau alqabınan auıl qwrıp ,
Aulıña qaray endi entelenem .

Mıñğırtqan tört – tüligiñ siıñ bolar ,
Qırğızğa qol – qusırsañ küyiñ oñar .
Qızıñ – küñ , wlıñ – qwl bop , sonau jatqan ,
Aymağıñ alaqanım jiıp alar .

Basıñdı iy ! Beril mağan ! Bala ekensiñ !
Botaday bolğanmenen nar ekensiñ
Joğaltpa erteñiñdi tım erterek ,
Qayğırtpa köñilderin ana , äkeñniñ .

Batıldau körip twrmın twrısıñdı ,
Deme oğan , mendey tajal qırı sındı .
Twyağı twlparımnıñ tastı oyğan ,
Bekerge qandamayın qılışımdı .

Osılay qırğız batır batıldandı ,
Sayısqa dayındalıp aqırdı äri .
Sabırdıñ sabasında salmaqtanğan ,
Söz alıp , Şaqañ batır aqıl saldı :

-Wqsap wşqan laşınğa , Jwmır bolat qalqandı – ap ,
Aqqoyan atım astımda . Jaudıñ tobın talqandap ,
Berenkökti eru – ap , Berenkökpen jortamın
Asqardan talay astımda . Aqqoyandı arqanğa – ap .

Baran , baran , barannan , Baran , baran , barannan ,
Qiyanğa şauıp bara alğan . Qiyanğa şauıp bara alğan .
Aqqoyan men Berenkök , Wşqan qwstay ekpini ,
Asıl tekten jaralğan . Qazan at bop jaralğan .

Qaytpas – qaysar , bolatım Tegimiz bir ejelden ,
Egiz -emen qonatın . Qırğız , qazaq bolğanmen
Men jas qıran bolğanda , Qolıñdı tart kezengen ,
Qos twlpar , eki qanatım . Bola qoymas ol dämeñ…

- Degende kök nayzasın kökke sermep ,
Bolmastan şıqtı qırğız «jekpe – jek» dep .
Ötinip bas batırdan , jolın alıp ,
Wmtılıp Şaqañ tiisti ekpindep kep .

Bwl ekeu jolbarıs pa , arıstan ba ?
Ala -almay jattı özara alısqanda .
Or bolıp jattı izi attarınıñ ,
Ayausız birin – biri şabısqanda .
«Horguz» dep wmtılğanda qarsılası ,
Sübeden süñgi tiip qansıradı .
Ayrılıp qolındağı qaruınan ,
Atınan qwlap tüsip samtıradı .

Aytauır – qırğızdarğa batır bolğan,
Ayqasta qır eline batıl bolğan ,
Azına bauırındağı jan talasta ,
Jığılıp boz terektey ,jatır solğan .

«Bwğı»lap , ayqayladı , wrandadı ,
Aytauır sol jatqannan twra almadı .
Añız bop qaldı artında eki eldiñ ,
Mınaday bolmasın dep wlandarı .

«Aruaq»tap ayqayladı qazaq jağı ,
Lap qoyıp qaşqan jaudı quıp saldı .
Horguzdı qonısına deyin quıp ,
Tañdağan auıldarın alıp qaldı .

Bwlaqtar birikse köl bolatının ,
Tüyinin tüsindi endi mol aqıldıñ .
Wqtı olar üş ruğa bölinsek te ,
Jwmılğan jwdırıqtay bolatının …

DAUILDAN KEYİN
Qol jetip beybit künniñ jazına da ,
Toylandı jeñis küni Azınada .
At şauıp , baluan salıp qızıqtadı ,
Özara tolıp aluan bazınağa .

Berenkök dara keldi alamannan,
Tañ qaldı şabısına qarağan jan .
Jüyirik qılqwyrıqta Azbanqara ,
Mıñ attan ekinşi bop saralanğan …

«Qabaqtı , qara torı , wzın boylı ,
Kirpikti , kisilikti , tereñ oylı .
Iıqtı , eñgezerdey , qara torı ,
Eşkimge wqsamağan dara öñdi» .
Soqpağın keleşektiñ ol wğınğan ,
Wstazı ülgi twtar «Dala jolı» .

Botaday közderinde laulağan ot ,
Qanattı sözderiniñ salmağı köp .
Jüzinde uıljığan batıldıq bar ,
Twratın tastülektey tauğa tilep .

Osınday Şaqantaydıñ kelbetimen ,
Qart Batır oylı jüzben terbetilgen .
Atı kim ?. Atası kim ?. Köz tikkendi
Kim mwnı eñgezerdey erjetkizgen ?

Şaqırdı Şaqantaydı «Batır qanday…»,
Qonaq etip qwrmetin jasıra almay .
Tanıstı jön swrasıp bir birimen ,
Ata -tek äñgimeden basın almay .

- Arğı atam Jastabannan taraladı ,
Begimbet , Beknazar bop balaları .
Bäyjigit degenimiz öner quğan ,
Piri bop dombıranıñ sanaladı .
Özen men bwlaqtardıñ aqqandarın ,
Aspanda qwstıñ qanat qaqqandarın ,
Ğajayıp şeberlikpen küy ğıp şertken ,
Dalam da baytaqtanıp jatqan darın .

Dep kelip , tuğan jerin , jürgen jerin ,
Bayandap ayttı batır bilgenderin .
Jauşıdan estigende «Jau şaptı» dep
Buğanın ayttı tağı birden belin …

- Ilandım boyıñdağı küş kenine ,
Kümänsiz toldı tolıq küş senimge .
Wlıqsat swrap menen , Aytauırmen
Tañdandım jekpe – jekke tüskeniñe .

Aytulı batır bolğan Aytauır da ,
Mert qılıp kete me dep bilmey twrdım .
Qazaqtıñ köp batırın nayzağa ilgen ,
Ataqtı ol … Arpalıstıñ ayğağı em .

Osılay qauiptenip twrğanımda ,
Qayırılıp , qatulanıp wrğanıñda .
Körsetip batpandığın qayratıñnıñ ,
Wşırdıñ wrımtal ğıp wrğanıñda .

Ilandım asıp – tasqan küş kenine ,
Kümansız toldı tolıq iş senimge .
Wğındım sonda ğana öz öziñe ,
Kökjalday täuekelge tüskeniñe .

Oyımnan oyıp alıp , meñdey berdiñ
Tileymin köbeyuin sendey Erdiñ ,
Şınqoja degen jigit körinbeydi ,
Şığatın biiktigine könbey ördiñ .

Bir jerde oqıs bolıp qaldı ma eken ,
Älde onı jaular baylap aldı ma eken ?
Öziñdey jas batırdıñ biri ol da ,
Jastaytın jerge aparıp jaudı bekem …

Elasıl osını aytıp , oylandı da ,
Toy qostı quanıştı toyğa mına .
Jañılday qarındasın Şaqantayğa
Berdi de , dumandattı oyğa – qırğa .

Toğızdan jasau jasap attandırdı ,
Jañğırtıp , jasandırıp jatqan qırdı .
Eline – aman esen jetuine ,
Tilek qıp jaña Otaudı saqtandırdı .

Jaña köş , jasamıs köş baysal bolsın ,
Baqıtı bazarlı bop jaysañ bolsın .
Bağına bolaşaqtıñ balın arnap ,
Bastadı barlıtauğa bartal köşin .

KÖŞ JOLINDA

…Sözderi samal emes tiken boldı ,
Bwl köştiñ iesin swrap dikeñdedi .
Qorşağan qaraqşılar : – Berilmeseñ
Şetiñnen bıt şıt qılıp tütem , dedi .

- Bolğanmen jeri swlu , tauları köp ,
Qazaqtıñ sendersiz aq jauları köp
Qoyayıq , özara biz jaulaspayıq ,
Aytamın , men oyımdı sauğa tilep .

Dedi de , közben şolıp alıs qırdı ,
Şaqantay qalıñdığın tanıstırdı .
- Mına köş Azınadan qadam alğan ,
Jasauı edi , -dep kelip , qalıs twrdı .

Sol – aq eken qaptadı qaraqşılar ,
Jaq penen şoqpar alğan jaraqtılar
Oyları swludı alıp , olja bölip ,
Ketpekşi bwl aradan tarap bwlar .

«Sauğa» dep , tostı aldan batır barıp ,
Küş kernep öneboyın batıldanıp .
Bireui salıp ötti osı kezde ,
Teñseldi tüsuge attan jaqın qalıp .

Kösiltip sodan keyin Berenkökti ,
Şetinen wrıp tastap sereñdetti .
Swrağan jekpe – jekti jalpaq jauırın ,
Jaubasardı erekşe bir eleñdetti .

Deneli , tığırşıqtay, jauırındı ,
Qasqayıp qarsı alatın dauılıñdı
At jaqtı , aqsarılau kelbetinde ,
Izğar bar ıqtırarday qauımıñdı .

Şaqantay , barlap alıp ağıp ötti ,
Al anau qalqanmenen qağıp ötti .
Sol sätte bayqap qaldı soğısuğa ,
Täp – täuir bar ekenin qabileti .

Qalqandı qağıp ötip jasqadı da ,
Laqtırıp kök nayzasın tastadı da
Atınan jwlıp aldı Er Şaqantay ,
Közdi aşıp jwmğanday qas qağımda .

- Sen kimsiñ?- qaydan jürsiñ toruıldap ,
Köldeneñ köşken eldiñ köligin ap ,
Zamanda jortuılşı payda emes ,
Borşalap öltiruge qimay twrmın .

Qazaqtıñ batır wlın sıylaytınım ,
Injıqtıq düniede qinaytın mwñ ,
Boyıñda qayrat küşiñ bolğandıqtan
Borşalap öltiruge qimay twrmın .

- Şınımdı endi aytayın bosat meni ,
Mekenim Barqıtbelde Qosat köli .
Jayırda Alşañ baydıñ köp jılqısın ,
Tiip – ap kele jatqan betim edi .

Jusağan sonau jasıl Oyköldegi ,
Jügirip qırdı örledi , oydı örledi .
Üyirin bes ayğırdıñ biriktirip ,
Kök ayğır tipti bizge boy bermedi…

Ol qaldı anau jaqta , ana bette ,
Üyiri tolğan öñşeñ qara – kökke
Dedi de kektene bir demin alıp ,
Kürsindi osınau bir bola dertke .

Şapqanın Horguzdıqtıñ Azınağa ,
Jetkenin jeñis künniñ jazına da
Ayta kep , Şınqojanı Elasıldıñ ,
Kütkenin aynaldırdı bazınağa .

- Aldıñda köretwğın bar qızığıñ ,
Boyıñda suımaytın jan qızuıñ
Tiispeyin … Şaqantay meniñ atım ,
Sen aytqan Alşañ baydıñ jalğızımın .

- Degende jalt qaradı şoşınğanday ,
Auzına sözi tüspey tosılğanday .
Sol kezde … Şınqojanıñ mañdayınan ,
Swp – suıq terdiñ şığıp josılğanı – ay …

BARQITBEL BAURAYINDA

Bügingi Tarbağatay ol kezderde ,
Atalğan Barqıtbel bop körgen közge .
Tauınan şığıstağı Şağanoba ,
Bastalıp , iek artqan Ayaközge .

Derbiljin , Şäueşekti bauırına alıp ,
Oynatıp zamanadan sauırına at
Mızğımay jatır äli Tau alıbı ,
Ketkende talay jerdiñ tauı qwlap .

Bwlttay kün üyirilgen aspanında ,
Bürkittey wyalağan än , asqarına .
Qazaqtıñ tarihı bar tausılmaytın ,
Ğasırdan siñip qalğan tastarında .

It mwrnın swğa almaytın qalıñdığı ,
Bolıptı samsap ösken samırsını .
Bastalıp eteginen şıñdarına ,
Köz tartıp kösilipti qalıñ nuı .
Ejelden äni asqaq , jırı mıqtı ,
Ol Qazaq tağdırı ğoy wğınıqtı .
Sol elge jaylı Jaylau samırsındı ,
Qara kök barqıttayın qwbılıptı .

Kezinde qws sınağan , at sınağan ,
Köp bolğan halqımızda jaqsı adam .
Bolaşaq wrpaqtarğa sarqıt bol dep ,
Atağan solar edi «Barqıtbel» dep .

On oylap , jüz tolğanıp tüyin – tüygen ,
Sol eldiñ aybattanğan batılı bar .
Qormalı , qorğanı bop qorğaytığwn ,
Quattı qwday bergen batırı bar .

Biri sol batırlardıñ Şaqantayım ,
Tolğanıp , tebirenem sağan däyim .
Qaruıña sap bolğanğa maqtanadı ,
Şomılğan ay nwrına appaq qayın .
* * * *
… Qazaqtıñ qanın tögip , malın almaq,
Qaptadı Qobıq jaqtan qalıñ qalmaq .
Belbwlaq jazığına Han sarayın ,
Twrğızdı şürşitterdiñ janın jaldap .

Qaptadı Sarıarqağa samsap qolı ,
Wlğayttı barğan sayın qan soqtanı .
«Aqtaban şwbırındı , Alqaköl swlama» bop ,
Jete almay armanına jan toqtadı .

Qazaqtıñ şıqtı sonda batırları ,
Qaq bolıp at terimen taqımdarı .
Eline «Qayıñ sauğan» , «Azat» bol dep ,
Tolğanıp şıqtı küyşi , aqındarı .

Şaqantay sol batırlar biri edi ,
Kelse de qay iske de , iri edi .
Otauğa on üşinde ie bolğan ,
Alşañday aqılgey qartwlı edi .
Alşañnan jalğız edi wlı Babam ,
Wyalağan jüregine jılı arman .
Ol kezde El jügine Er bop tuğan ,
Bwl künde aqındardıñ jırı bolğan .

Qalmaqtar Bura taudan ötti degen ,
Eline Jastabannıñ jetti degen .
Batırğa der kezinde aytıp keldi ,
Şolğınşı Mwratayqın köpti körgen .

Qol jinap , jauın tosıp keskestedi ,
Tarihtan bwl erligi öşpes tegi .
Tobına torğauıttıñ tolğaulı oqtay ,
Batırdı tez jetkizdi öşteskeni .

Adınan qarsı şıqtı zor dabırmen ,
Qazan bas , wzın qara jorğa mingen .
Qandarı qas Arqanıñ qazağına ,
Qalmaqtıñ batırı ol «Çoorğa» degen .

Qapsağay , qara torı , keñ iıqtı
Älgige Jastabannıñ Eri şıqtı ,
Atanğan On üşinde «Has batır» bop ,
Erlikti Şaqantaydan Eli kütti .

Alañğa jekpe – jekke tüsti kelip ,
Körindi ekeui de swstı bolıp .
Tañ qaldı sapta twrğan qalıñ sarbaz ,
Sayıstan batpandağan küşti körip .

Siltedi ekeui de nayzaların ,
Asırıp bir birinen aylaların ,
Ayqasqan Aytauırmen kezden bastap
Şaqantay mwnday maydan jayğa mälim .

Şor – şor bop qoldarında şoqparları ,
Siltenip bir sätke de toqtamadı .
Çoorğanıñ şoqparınan dämelendi ,
Şoşayğan kök tımaqtı köp qalmağı .

Çoorğanıñ bildi mıqtı , bekemdigin ,
Bel bermes beldeskende ekendigin ,
Öz atın wran qılıp bar dausımen ,
Şaqantay şımırqanıp köterdi ün .

Irğasıp , sayıs salıp twrğan kezde ,
Tastaqta at tizeden kirgen jerde ,
Nayzadan ekeui de ayırıldı ,
Bwlğap kep birin – biri ilgen kezde .

Qaldı endi qalqan menen aldaspanı ,
Küşeyip ajalmenen arbasqanı .
«Şaqantay , Şaqantay» dep salğan wran ,
Ölkeniñ tau, tasınan jalğastı äri .

Jwldızday Aqqoyanı bola qaldı ,
Jusanday körmey qalıñ dolananı .
Köterip aldaspanın siltegende ,
Qalmaqtıñ bası jerge domaladı …

Basında twrğan jaular elemey köp ,
Bağındı bası alınğan denedey bop ,
Qalmaqtar qolğa tüsti tobımenen
Arqanıñ dalasınday telegey köp .

Solardı Batır barıp araladı ,
Bir swlu siyaqtandı dala äni .
Sonı alıp neke qidı , sol Anadan ,
… «Dorınjap» degen ata taraladı .

Tolağay , Kökpekti men Ayaközde ,
Şaqantay erlikterin somday bilgen .
Jaylau bar Şwbartauda Jorğa degen ,
Ol älgi qalmaq atı «Çoorğa» degen …

Qalbadan jaudı quıp Ökpeti kep ,
Toqtatpay Şiliktige ötken üdep .
Tauında Barqıtbeldiñ oyran saldı ,
Nayzasın qolındağı kökke bilep .

Qalmaqtar atın estip qaştı onıñ ,
Qan bolıp bwrılısında tastı joldıñ .
Orqaşar qaydasıñ dep ketkende olar ,
Qazaqtar qayta oralıp bastı ornın …

Kezdesti Şınqojamen osı öñirde :
- «Adamdı adastırar qwbılğan kün ,
Öteu mindet kindik qan juılğanın .
Äu basta düniege kelgende sen ,
Anadan batır bolıp tuılğansıñ» .

Dep , Şaqañ atüstinde demin aldı ,
Kökeyde şırqalğanday senim äni .
… Söytkenşe bolğanı joq töñirekten ,
Tağı da torğauıttar kelip qaldı .

Bireudiñ şek qarını aqtarıldı ,
Bireudiñ at süyretip , sanın jwldı .
Bireudiñ qorqırasa atı qwlap ,
Bireuler twrmastay bop jatır swlap .

Şınqoja neşe kündey sayıs salğan ,
Jeke özi , sarbazdarı alıs qalğan .
Ortağa ap , jalğız özin jüzdey qalmaq ,
Terisi bas süyektiñ sau qalmağan .

Denesin atpen süyrep talqandadı ,
Esilgen tu qwyrıqtan arqandarı .
Erligi ötip edi Batırlıqpen ,
Körsetken jaularına är tañdağı .

Şaqantay habardı estip keldi jetip ,
Qorşauğa ap qalmaqtardı jelkeletip .
Körsetken Şınqojağa azaptarın ,
Qaytalap özderine eseletip .

Olardıñ şauıp alğan köşi qaldı ,
Teñderin , tekemetin şeşip aldı .
Şetinen atqa süyrep Şınqojaday ,
Batırdıñ qayta kelmes , Öşin aldı .

Bostı jau , azayğanday qauip aldan ,
Asqaqtap twrdı qarap tauı barğan .
Jerledi Şınqojanı biik şıñğa ,
Oñ qoldıñ sausağımen tauıp alğan .

Turalğan basqa dene süyegimen ,
Batırdı jırlaydı eli süye bilgen .
Qalsa da bir sausağı , tuğan halqı ,
Erlikke wlı basın ie bilgen .

Ayaköz qalasınıñ şığısında ,
Bir Şıñ bar tañqalatın twrısında .
Kömilgen sonda batır bir sausağı ,
Aynalıp mäñgilikke wlı Şıñğa .

Bwl şıñdı Er Şaqantay qwrmettegen ,
Jürse de jaugerşilik dürmekpenen .
Üstinde ülken joldıñ jolauşılar ,
Saltpenen mwsılmandıq qwr ötpegen …

Ol qazir Tarbağatay tauı atanğan ,
Ayaköz şığısında dana qorğan .
«Şınqoja» degen auıl äli de bar ,
Joldarı jan jağınan salalanğan …

BABA RUHINA BAS IİU

Wrpaqtıñ önip ösken iesi öziñ ,
Jolınan än tamıljıp , küy esetin .
Beu , Baba ! Bes , bäybişe , toğız toqal ,
Kötergen on tört otau iesi ediñ .

Kötersem şañıraqtıñ şındığın men ,
Köremin şırağınan kündi külgen .
Tağdırıñ tastan qattı bolğanımen ,
Tarağan bir taypa elmiz kindigiñnen .

Köterip Batırlıqtıñ tuın tiktep ,
Tirliktiñ adamğa tän küyin küyttep .
Wrpağıñ Qıtay , Qazaqstanda ösip – önip ,
Taraldı aymaqtarda düyim jwrt bop .

Oylarım jetekteydi jır qiyağa ,
Swñqarday qanattanıp bir wyada .
Tar bolıp köringendey Qazaq jeri ,
Taralğan wrpağıñ bar Turkiyada .

Aqıldı , asqan swlu Jañıl attı ,
Ülkeni bäybişeniñ bolğanı anıq .
Qırğız ben Qaraqalpaq äyeliñnen ,
Bilemiz wrpaqtarın tarağanın .

Qoñırat , Qarakesek , Şapıraştıdan ,
Bolıptı Äjeler de aqılı asqan .
Qıpşaq pen Jağalbaylı qızdarına ,
On qanat otau tigip jaqındasqan .

Ol kezde jaugerşilik zaman eken ,
Batırğa bolmağan jwrt ala böten .
Jorıqta jolı bolğan Has batırlar ,
Tañdağan swluların aladı eken .

Sonımen on tört äyel alğan Babam ,
Ğasırdan ğasırlarğa jalğanğan Än ,
Bir Bolıs el bolğanda on tört üyden ,
Düyim jwrt eşqanday da tañdanbağan .

Qıranday samğap qonğan twğırına ,
Batırlıq qanat jayğan ğwmırına .
Bastırmay topırağına torğauıttı ,
Zamanın somday bilgen Wlı Twlğa !

Öteytin bizdiñ köp qoy müräsim jäy ,
Qaldırğan Babam mäñgi mwrasınday .
Samal tau , sayın Dala , el qorğağan ,
Keşegi Batırlıqtıñ kuäsınday …

Iä , Baba !… Tabınamız aruağıña ,
Tuğan ek , tatırmız dep talğamıña .
Ömirde wrpağıñdı önerli ğıp ,
Oyımızdı bolaşaqqa jalğa , Mına !

Nesipbek Aytwlınıñ « ŞAQANTAY» poeması

1.
Ün – tünsiz tolğanasıñ wlan dala ,
Tapsırıp tağdırıñdı bir Allağa .
Twtqanday kök sağımnan kök şımıldıq ,
Kölbeydi kökjiegiñ mwnarlana .
Säulesi san qwbılğan qas qağımda ,
Sağımnıñ sağınış bar astında .
Ezilip et – jüregim şımırlaydı
Boztorğay şırıldasa aspanıñda .

Şwbartau , ne körmediñ , ne keşpediñ ,
Sır bükken bwyrat – bwyrat belesteriñ .
Mwñ şaqqan tau – tasıña tañ bozınan
Men de bir boztorğayıñ emes pe edim !

Sayrağan jırşı qwsıñ tili balday
Öziñdi jırlap öter tınım almay .
Bwl künde öz basımen ärkim älek ,
Aytqanmen jay – küyiñdi kim wğarday ?

Bayqasam qasiretiñ qatpar – qatpar ,
Tasınday Barşatastıñ jaqpar – jaqpar .
Bir kezde şalğınıñdı şalqi basıp ,
Tösiñde sayrandaptı jat qalmaqtar .

Kün tuğan el basına ol zamanda
Boların bügin bılay boljağan ba !
Wşqan qws , jügirgen añ qwlaq türgen
Qazağım «Elim – ay» dep zarlağanda .

Jaramas qasiretti ayta bergen ,
Twra ma batır tumay baytaq elden .
San köşip bwl öñirden qalıñ qazaq ,
San ret jauın jeñip qayta kelgen .

Öşkenşe jau qarası töñirekten
Osılay ayqaspenen ömir ötken .
Dariğa qayta oralmas sol batırlar
« Ögizdey adırnasın möñiretken» .

Attarın auızğa alsam tökpeletip ,
Biikter töbem demde kökke jetip .
Qaytemin bölip jarıp babalardı ,
Alarmın aruaqtarın ökpeletip .

Şaqantay – sonday asıl erdiñ biri ,
Ne bolar er bolmasa eldiñ küni ?
Baylıqtan batırlıqtıñ jöni bölek ,
Emes pe dünie şirkin qoldıñ kiri .

Anadan bolsa wl bop tuğanı şın ,
Ayaqqa bastıradı kim namısın .
Tübinde jaqsılıq pa , jamandıq pa ?
Aldıñnan şıqpay qoymas qılğan isiñ .

Jwldızday jarqırağan janıp ötken ,
Kereyde batır aspas Jänibekten .
Wsınıp han Abılay oñ tizesin ,
Özine öle – ölgenşe serik etken .

Atanğan Er Jänibek bala jastan ,
Jan eken erte qonğan basına baq .
Şejire Sarıüysinniñ qızı deydi ,
Kereydiñ wlı anası asıl Abaq .

Abaqtıñ pwşpağınan bala tarap ,
On eki wl atanıptı « on eki Abaq» .
Wrpağı wran salğan batır boptı
Şetinen nayza wstağan qara tamaq .

Jastaban on ekiniñ bir bwtağı ,
Enşi alğan özge tügil qwl -qwtanı .
Esigin jarıq dünie aşqan jandı
Är jerge tirlik qamı sırğıtadı .

Qorğanı Jastabannıñ bi Jobalay ,
Köregen äri şeşen , aqılğa bay .
Bölinip on eki Abaq atalastan
Köşipti bir sebeppen äldeqalay .

Kereydiñ qorlığı joq jattan körgen ,
Täñiri tilegenin aqtan bergen .
Eki jüz üydi bastap bi Jobalay ,
Arqağa Altay , Sauır jaqtan kelgen .

« Qoy bolar , qaramañdar , qozı bolar ,
Aynalıp keler jılı özi bolar»
Dep aytqan bir bitimde Jobalaydıñ
Artına añız bolğan sözi de bar .

Kemeñger Bayqotan bi , er Şaqantay ,
Serigi qasındağı boldı oğan say .
Ortadan Arğın , Nayman orın berip ,
Az Kerey Baqanastan tauıptı jay .

Üzilmes kindik tartıp osı jerden ,
Wrpağı Jastabannıñ ösip öngen .
Basınan qilı – qilı künder keşip ,
Zamannıñ köppen birge köşine ergen .

Jaqsımen alıs – jaqın joldas bolğan ,
Jobalay , Bayqotan bi el basqarğan .
İzdenip kelgen jaudan talayları ,
Qolınan Şaqantaydıñ jer jastanğan .

Bolıptı jaudan qaytpas er Şaqantay ,
Asıptı Altay , Sauır , Tarbağatay .
Jasında qarğıp minse jolbarıstay ,
Äp sätte juasıptı tulağan tay .

Qaşanda küş atasın tanığan ba ,
Batır da , bolğan eken baluan da .
Eşkim kep el şetine basınbaptı
Şaqañnıñ keudesinde janı barda !

Altaydıñ biigindey qıran qonğan ,
Şaqantay wrpağına wran bolğan .
Bir minez körsetpese kişkentaydan
Balanıñ bolaşağın kim añğarğan !
2
Keñitpey tar twsauın kelte jalğan ,
Şaqantay ata anadan erte qalğan .
Jaltañköz jetimdikten japa şegip ,
Öksigen aş özegin örtedi arman .

Jetimniñ tañı qaşan külip attı ,
Janına jalğızdıqtıñ mwñı battı .
Äkeden qalğan malğa auız saldı ,
Tasbauır ağayını dini qattı .

Qap qara sırtı menen işi birdey ,
Kisiniñ twrmas sırın kisi bilmey …
Azuı altı qarıs aynalası
Kökjaldıñ jwlmaladı küşigindey .

Şaqantay odan biraq jasımadı .
Öjetti kim qaşanğı basınadı ?
Seneri , süyeneri – eki äpkesi ,
Üşeui birin biri asıradı .

Talpınıp Jauğaşardıñ jas tülegi ,
Atağı aynalağa estiledi .
Aldına şapsa qara salmaytwğın
Bar edi egiz tuğan qos küreñi !

Ağası Mataq batır nemereles ,
«Jetimge tizem battı – au» demegen eş ,
Qadalıp qos küreñge közi tüsti ,
Bayqasa , bermesine köner emes .

Ne desin doyır minez ağasına ,
Jaraspas jarmasqanmen jağasına .
Betine qarsı kelip , qolı tise ,
Qalmay ma dos dwşpannıñ tabasına ?

Mataq ta künde közin alaytadı ,
« Attardı bermeysiñ be ?» – dep aytadı .
Qos küreñ qos – qanatı emes pe edi ,
Qanatın qiıp bersin qalay tağı ?
Qadirin bile – bermes ilikkenniñ ,
Büyirden swrqı jaman kilikkenniñ .
Bir qauip oyladı da aldın – ala ,
Jiberdi tilin buıp jüyrikterdiñ .

Qos küreñ tilin buğan jayıla almay ,
Su işip , emin – erkin toyına almay
Jaradı oqtauday bop özdiginen
Er salmay , minbey – tüspey , terin almay .

Qojaqwl nağaşısı tamır jayğan ,
İşinde Qarakerey qalıñ Nayman .
Bir tünde qos küreñmen tartıp ketti ,
Tayanış tappaq bolıp Qabanbaydan .

Jortadı töte tartıp jer qualap
Izalı kök böridey qandıbalaq .
Küreñi jetektegi ırıq bermey
Wytqidı qwyındatıp aldın orap .

Ol kezde Nayman jwrtı Sarıarqada ,
Şalqığan Sarıarqadan jer arta ma !
İlinip jorta – jorta el şetine ,
Bir üyge kelip tüsti qonalqağa .

Qızarıp keşki bwlttar arıstan jal ,
Kün bata qaytqan mezgil öristen mal .
Mañayğa mañğaz qarap twr eken bir
Aldında aqboz üydiñ aqsaqal şal .

Dep jattı dabırlasıp «bireu keldi» ,
Aldımen şalğa barıp sälem berdi .
« Emes – au tegin adam» , dep oyladı
Qariya közben şolıp küreñderdi .

Aqsaqal qırau japqan qas qabaqtı
Üyine bastap kirdi jas qonaqtı .
Şöl basıp , malğa bata jasağanşa
Üyirilip qarañğılıq , keş te battı :

- Şırağım , kelis qay jaq , barıs qay jaq ?
Qariya jön swradı alıstı oylap .
Şaqantay şının ayttı , jasırmadı
Qazanday keudesinde namıs qaynap .

- Qiırdan körinedi tau jotası ,
Er Kerey Jastabannıñ arğı atası .
Sen bolsañ Jauğaşardan qalğan twyaq ,
Naymannıñ men bolamın Narbotası !

Twrğanda wl tumay ma er twğırda ,
Taraymız Süyindikten Törtuılda .
Tübimiz tamır jayğan – Tölegetay ,
Süyegi Sırda qalğan jortuılda .

Qazaqpız köşip qonğan talay jerge ,
Kelippiz Sırdan auıp Ereymenge .
İrgeñnen böri şulap , it wlidı
Antalap añdığan jau köbeygende .

Qariya keñ mañdaylı , oylı közdi
Ayttı da bir toqtadı osı sözdi .
Aqırın bäybişege iek qağıp ,
İluli dombırağa qolın sozdı .

Terbetip tıñdağannıñ jan jüregin
Dombıra barıp – barıp aldı demin .
Qonaqqa moyın bwrıp otağası
Jalğadı jibin qayta äñgimeniñ :

- El – jwrtı Qojağwldıñ esen – aman ,
Auılı qaşıq emes osı aradan .
Atadan er bop tuğan Qabanbaydıñ ,
Jieni bola qoymas osal adam ? !

Dedi de , mwrtın sipap şal jımidı ,
Qabanbay atı şıqsa jan jılidı .
Şaqantay eleñ etti mına sözge ,
Otırğan wmıta almay älgi küydi .

- Mekeni nağaşımnıñ – Esil mañı ,
Äkemniñ aytqan sözi esimde äli .
Ataqtı Aqtanberdi jırın talay
Tıñdaptı Qabanbaydıñ qasındağı .

Sañq etip , dedi qariya «Bärekeldi ,
Aumapsıñ , tanuşı edim men äkeñdi !»
Şaqantay ädeppenen qol sozğanda
Bäybişe dombıranı jäne äperdi .

Asau jır taudan tasqın qwlağanday ,
Erligin er jigittiñ sınağanday .
Narbota dür silkindi , köz aldınan
Jarqıldap qalıñ jasaq şwbağanday .

Qarağım , domalasın örge tasıñ ,
Naymannıñ wmıtpay jür Narbotasın .
Al qane , qolıñdı jay , men bereyin ,
Atanıñ aq tilekti oñ batasın .

Şaqantay qolın jayıp jüreledi ,
Osı edi bir Alladan tilegeni .
- « Jortqanda jolıñ bolsın , jas jolauşı ,
Qıranday qanattanıp , tüle !» dedi .

Bol dedi , Qabanbayday elge qorğan ,
Namıstıñ altın tuın berme qoldan .
Körgenniñ közi toysın auılıña ,
Qaz – qatar , aqqu – qazday kölge qonğan .

Wrpağıñ wrıq şaşıp ösip – önsin ,
Baq – däulet qoyşıñnıñ da qosına ensin .
Jarqırap aq mañdayın top aldında ,
Üyirilip igi jaqsı qasıña ersin !» …

Täñiri tirlik bergen jaynasın dep ,
Qızığın bwl jalğannıñ toylasın dep
Qoştasıp erteñine Narbotamen ,
Jöneldi Esil – Nwra qaydasıñ dep !

Zuladı kezek minip qos küreñdi ,
Jolına böget bolmas eşkim endi .
Nwranıñ jağasında er Qabanbay
Otır dep Narbotadan estigendi .

Qabanbay batırlıqtıñ asqan beli ,
Joq odan eşbir jannıñ asqan jeri .
Jatır dep Narbotadan jäne estigen
Däuletbay äkesine as bergeli .

Şaqantay şapqan sayın joldı üdetip ,
Nwrağa ara qonıp keldi jetip .
As berip jatır kelse qalıñ Nayman
Bäygeniñ tuın tigip jelbiretip .

Bas bolıp han Abılay , er Qabanbay
Kelipti jaqsı jaysañ elde qalmay .
Tek qana kele almadı Narbota qart ,
Qanatın käri qıran qomday almay .
Jigitter su tögilgen mingen jorğa ,
Tebinse teñseledi oñ men solğa .
Ağındap josıladı üyden – üyge
Tabaqtı zırıldatıp qoldan qolğa .

Kürpildep sarı qımız saba – saba
Qosadı öz qızuın tamaşağa .
Dürkirep , dübirlegen duman – qızıq
Köz salıp qay jağına qarasa da .

Är üyge jeke tüsken el ağası ,
Tartılğan jön jobamen sıbağası .
Bwl asta Şaqantaydan basqa jan joq
Sopayıp jalğız jürgen qara bası .

Töbede atoylaydı bäyge alañı
Jar salıp jüyrikterdi aydağalı .
« Men nege qos küreñdi qospaymın» dep
Şaqantay sol arada oylanadı .

Kedeydiñ janı jomart , köñili bay ,
Jalğızdıñ jeke jürgen jarı qwday .
Jeltaqım eki bala tauıp alıp ,
Mingizip qos küreñge dedi bılay :

- Järdemşi jetim , jesir kembağalğa ,
Jaratqan jarılqaydı qoldağanda .
Ötiñder « Şaqantay»lap wran salıp
Attarıñ oza qalsa alda – jalda .

Säygülik mıñ qaralı jel qanattı
Jelgende twyağınan şañ borattı .
Aldında aydauşınıñ top işinde
Oynaqtap qos küreñ de bara jattı .

3

At ketti , as qızığı jalğasuda ,
Kün ıstıq , qımızben jwrt şöl basuda .
Sekildi bala bürkit twğırdağı
Şaqantay jalğız otır döñ basında .

Sezdirip işinde bir aşu barın
Janarı jaltıldaydı şaşıp jalın .
Jaqsılıq nışanına jorıp otır
Bäygege qos küreñniñ qosılğanın .

Tirelip qos küreñge arman – ümit ,
Allağa siınadı jalbarınıp .
Kim bilsin , bağı janıp atı kelse
Aldınan jol aşılar qaq jarılıp .

Tayandı at keletin mezgil – dağı ,
Tigildi solay qaray közdiñ bäri .
Dürlikti jinalğan jwrt döñ basında
Jüyrik bop barlığınıñ söz qılğanı .

Tausılıp twrğan şaqta el şıdamı ,
Bwrq etip budaq budaq şañ şwbadı .
Bireuler « Äne kele jatır!» , desti
Şoşayıp qolındağı qamşıları .

Tabanı qızğan sayın şabatwğın ,
Türi joq twlparlardıñ talatwğın .
Qos küreñ qosauızdıñ oğınday bop
Atılıp alğa şıqqan bolatwğın .

Şwbatıp qalıñ toptı artındağı
Talasıp , qatarlasıp qarqındadı .
Malınıp aq köbikke qwyısqanı ,
Serpile sozılğanda sartıldadı .

Sañlaqtar san bäygede dara kelgen
Jüytkidi qwstay wşıp qara jelmen .
Qos küreñ wmtılğanda alğa qaray
Şetinen bir ışqınıp qala bergen .

Ras au jüyrik degen jılqı jelden ,
Şalındı qos küreñniñ qılpı belden .
Oq boyı kele jatır januarlar
Tazıday büktetilip tülki körgen .

Qarasın qos küreñniñ endi añğarıp ,
Eriksiz tınıp qaldı el dağdarıp .
Ekenin kimniñ atı bile almay twr ,
Jın ba älde kele jatqan elbeñ qağıp ?

Saqpannıñ tasınday bop döñgelene
Şıqpasın jüyrik şirkin , döñge nege ?
Közdi aşıp jwmğanşa eki küreñ
Ağındap jetip keldi kömbege de !

Bäygeden keldi degen atı ğana ,
Qızğanday ekpindeydi eti jaña .
« Şaqantay !» , « Şaqantay !» dep wran salıp
Şırıldap öte şıqtı eki bala .

« Täñiri , tilegimdi berdiñ be ? – dep ,
Qara üzip , qos küreñim keldiñ be !» dep
Şaqantay orınınan türegeldi ,
Jatqanın estigen joq eldiñ ne dep .

4

Şaqırdı atqa şapqan bala kimdi ?
Bile almay Şaqantaydı el añırdı .
Iesin qos küreñniñ swrastırdı
Qaq jarğan töreşiler qara qıldı .

Bäygeden atı kelgen tilegi bop ,
Kim bilsin , jetim be älde tiregi joq ?
Swradı atqa şapqan balalardan :
-Iesi jüyrikterdiñ kim edi ? – dep .

Balalar köz jetkizip anıqqa endi ,
Jetelep Şaqantayğa alıp keldi .
Qarasa , on bestegi bozbala eken ,
Iesin küreñderdiñ halıq kördi .

- « Şaqantay» qanday eldiñ wranı ? dep
Özinen Şaqantaydıñ swradı köp .
- Şaqantay – men edim , dep jauap berdi
Bwl asta tüsken üyi – twrağı joq .

Qalıñ el odan sayın guildesti ,
« Qarşaday bolıp alıp bwl kim ?» desti .
Kereyler Şaqantaydıñ jönin bilip ,
Quanıp işterinen külimdesti .

Jas bala jarqıldadı toptı jarıp ,
Jüldesin alğanına bek quanıp .
« Şaqantay Qojaqwldıñ jieni eken»
Degen söz Qabanbayğa jetti barıp .

Batır bop beker adam jarala ma ?
Şaqırttı Şaqantaydı sol arada .
Iilip Qabanbayğa sälem berdi
Iıqtı , qıranqabaq jap – jas bala .

Ay mañday qwlınınday boz bieniñ ,
Qabanbay tani ketti öz jienin .
Balağa oñ jağınan orın berip ,
Ağıttı wlı batır söz tiegin .

Süyetin tuğan wlın şın aymalap ,
El qamın , er bolmasa , kim oylamaq ?
Qabanbay köz qiığın tastap qoyıp ,
Otırdı Şaqantayğa sınay qarap .

Twrpatı tanılıp twr er bop tuğan ,
Erke emes dır – dumandı ermek qılğan .
Wnadı Qabanbayğa mına bala
Qayratı twla boyın kernep twrğan .

Köñilge quanıştıñ qondı qazı ,
Ömirdiñ jarqıramaq endi jazı .
Bar bolğan oqiğanı estip – bilip ,
Qabanbay Şaqantayğa boldı razı .

- Bilmeymin , qwbıladı zaman qalay ,
Emes qoy ömir süru adamğa oñay .
Bol , dedi , bwdan bılay öz qasımda ,
Artıña , atıña da alañdamay !

« Qabanbay Şaqantayğa nağaşı eken ,
Biri – jeñ , biri – tonnıñ jağası eken .
Bäygeden eki birdey atı kelgen
Kereydiñ şınaşaqtay balası eken !»

Degendi estigende Er Jänibek
Otırdı barmaq tistep , sälge jüdep .
Mataqqa qattı renjip , nazalanıp :
« Boldıq -au , – dedi , -jwrttay qorğanı joq»

Kereydiñ quana almay jeñisine ,
Sıymadı aşulanıp terisine .
Erjürek jas balanıñ tapqırlığı
Añız bop kete bardı el işine …
5
Alsa da it tirşilik balağınan ,
Jigittiñ qar jaumadı qabağınan .
Qasında Qabanbaydıñ jas Şaqantay
Tüledi sekildi bop bala qıran .

Batırlar elin qorğap alaswrğan ,
Twlparın beldeuinde tañ asırğan .
Ol zaman bizdiñ qazaq soğıs salıp
Altaydan ata jauın arı asırğan .

Soğısqa talay erler qatısıptı ,
Qalmaqpen şabısıptı , atısıptı .
Ayqasta jolbarıstay jauın jaypap ,
Jas batır Şaqantaydıñ atı şıqtı .

Şaqantay twlğalanıp tolğan eken ,
Qasında Qabanbaydıñ bolğan eken .
Äkesi tiri kezde Naymandağı
Ayttırğan qalıñdığın alğan eken .

Bwl özi tausılmaytın äñgime edi ,
San saqqa jügirtedi ärkim onı .
Naymannıñ bir bayınıñ swlu qızı
Jañıldı ayttırğanın el biledi .

Älgi bay mıñ qwbılıp qızıl jeldey ,
Arqauı qwdalıqtıñ üzilgendey .
Jauğaşar ölgennen soñ jetimsirep ,
Jüripti Şaqantayğa qızın bermey .

Qabanbay kisi saldı älgi bayğa ,
Jaltarıp qwtıladı endi qayda ?
- Aq bata jasasqanı ras bolsa ,
Jañıldı wzatsın – , dep , endigi ayda !

Şet boldı sertten tayıp aruaqqa ,
Şaqantay qaydan şıqtı , tanımap pa ?
Jañıldıñ jasauına qosıp jäne
Mingizsin jeti qızdı şañıraqqa !

Aqılı aylasımen kömkerilgen ,
Baylardıñ ädeti ğoy erte künnen .
Sälemin esti sala Qabanbaydıñ
Äp – sätte audarılıp – töñkerilgen .

Jan tätti , tüskennen soñ jarlıq qattı ,
Qabanbay sarañ baydı jorğalattı .
Jasauı Jañıl qızdıñ tügendenip ,
Toy ötti dürkiregen saltanattı .

Bay qwda jönge keldi ekijüzdi ,
Şığardı jomarttıqpen atın izgi .
Aytqanın Qabanbaydıñ eki qılmay ,
Mingizdi şañıraqqa jeti qızdı .

Şaqantay şıqtı oylağan kezeñine ,
Ört tüsti keybireudiñ özegine .
Qabanbay aq batasın berdi – dağı ,
Jienin attandırdı öz eline .

6

Şın batır twra ala ma elim demey ,
Eliniñ erteli keş qamın jemey .
« Şaqantay kele jatır!» degendi estip
Qarsı aldı qaptay şığıp qalıñ Kerey .

Köl qılıp şattıqpenen köñilderin ,
Tüsirdi oñ ayaqpen kelinderin .
Quanıp arqa – jarqa Mataq batır ,
İniden moyındadı jeñilgenin .

Dep Mataq toy jasadı : « İnim keldi !» ,
Qadiri tuıstıqtıñ bilindi endi .
Riza bop Şaqantay da ağasına ,
Äygili qos küreñniñ birin berdi .

Mereyi Şaqantaydıñ aspandadı ,
Dañqına süyinbegen dos qalmadı .
Äyeldiñ kemeñgeri Jañıl boldı -
Täñirdiñ özi tañdap qosqan jarı.

Adam az bwl ömirge erkelegen ,
Talaydı tağdır şirkin jelkelegen .
Birine şañıraqtıñ minip kelgen
Bar edi aqıldı qız Eñke degen .

Äyeldiñ barlığınan astı Jañıl ,
Baqıtın Şaqantaydıñ aştı Jañıl .
« Jalğızsıñ , köbeymeseñ bolmaydı !» dep
Eñkeni öz qolımen qostı Jañıl .

Jañıldıñ erligi tek ol emes – ti ,
Artınan altı qızdı jäne qostı .
Alğanı köp bolmasa osılayşa ,
Wrpağı Şaqantaydıñ neden östi ? !

Tüsirip ıqılasın Täñir oğan ,
Qosıptı swlulardı Jañıl oğan !
Soñınan bes äyeldi tağı äperip ,
Bwtağı qaulap ösip jamırağan !
Şaqantay äri şeşen , äri batır ,
Tarihın qua berseñ arı jatır .
Tarağan sonau on üş äyelinen ,
Bwl künde qaraqwrım halıq otır .

Talaydan Şaqantaydıñ erligi asqan ,
Tağdırdıñ san talqısın kördi jastan .
Birlik pen berekeniñ diñgegi bop ,
Jan eken el üstine eldi qosqan !

Batır bop atana ma tegin kisi ,
Keppegen jortuıldan tebingisi .
Aqırğan arıstanday talay – talay
Alıptan basım tüsken onıñ küşi .

Qwdayım ılği sätin keltiripti ,
Oñınan Şaqantaydıñ jel twrıptı .
Boyında Ayagözdiñ jekpe – jekte
Qalmaqtıñ qara däuin öltiripti .

Bosamas jaudan jeriñ jannan küspey ,
Keşegi köşken ömir körgen tüstey .
Kök nayza , qara şoqpar zamanında
Ötipti at üstinde erden tüspey .

Taba almas joğaltqanın iz körmegen ,
Dariğa , swmdıq bar ma biz körmegen !
Erligi Şaqantaydıñ tausılmaydı
Monşaqtay möldiretip tizgenmenen …

Büginge añız onıñ batırlığı ,
İzinde ğasırlardıñ jatır mwñı .
Aruağın osındayda qozğamasaq ,
Qazaqtıñ kimge kerek aqındığı ? !

7

Jorıqta jolda qalmas jügi nardıñ ,
Ruhı mäñgi sönbes wlılardıñ .
Wrpağıñ wmıtpaydı , er Şaqantay ,
Auzında atıñ jürer tili bardıñ .

Şwbartau – Şwbartau bop jaralğalı ,
Kerey kep bwl aradan jer alğalı
Körmepti jel jağıña eşkim şığıp ,
Anañnıñ seni tapqan joq armanı !

Ötkerdi qazaq qanşa zil – zalanı ,
Şwbartau qalay odan qwr qaladı ?
Jobalay , Bayqotan bop , Şaqantay bop
Jatırsıñ qorğap – qorşap bwl dalanı !

Bostandıq bayandı bop osı kelgen ,
Twqımıñ azaymasın ösip öngen .
Şwbartau topırağında öşpek emes
Qalğan iz öziñizdey asıl erden !

Elim dep qabırğası qayısatın
Joq bügin Töleu menen Uäyis aqın .
Solardıñ jwrtındağı bizder barmız
Seskenbey topqa tüsip sayısatın .

Jetedi Şwbartaudan şıqqan wldar ,
Äygili Erkeğali , Mwhtarıñ bar .
Beken men Mıñbay , Tölek , Janwzaqtar -
Jartastı jarıp ösken tüp – tamırlar !

Jwrtıñdı , wrpağıñdı qolda , baba ,
Jar bolıp jabırqağan keñ dalaña !
Timese aruağıñnıñ şarapatı ,
Dertine Şwbartaudıñ em qona ma ?

Qoldasañ , kem ketigim toladı äli ,
Öriske malım simay qoradağı .
Jırtılğan jolım qayta jamaladı ,
Jüdegen elim qayta oñaladı .

Jelbirep jas kelinniñ oramalı ,
Ömirge talay wrpaq keler äli .
« Şaqantay !» , « Şaqantay !» dep şauıp ötken ,
Bäygeden körsem deymin sol balanı !

Aqındar bügin tereñ oy keşude ,
Qızıl til qızğan sayın söylesin de .
« Şaqantay !» , « Şaqantay !» dep men de kelsem ,
Arman joq , jırdıñ ülken bäygesinde !
« Şaqantay !» , « Şaqantay !» …

Jastaban tağdırı
( Qıtaydağı derekterden alındı )
« Jayılıp jan jağıña keregeñ keñ ,
Ösuge aman – esen berekeñmen
Sırt jaudan qormal bolıp , qorğau üşin ,
Kereyge töre kerek ne degenmen .
Kül tökken irgeñ bekem bolu üşin ,
Suatıñ arnasına tolu üşin
Abaqtıñ balasına töre kerek ,
Jüretin köşip qonğan jolı üşin .

Töbesiz jer bolmaydı dalamızda ,
Töresiz el bolmaydı aramızda .
Baqıttıñ bastauşısı jetkizetin ,
Töreler deydi eken är añızda …».

-Dep maqtap Arğın bii törelerdi ,
Kereydi jürisinen öreledi .
Añqau el aytqanına Arğın bidiñ
Birtindep , biregey bop köne berdi .

Sonımen Abaq Kerey töre izdedi ,
Jiğanın törelerge bere izdedi .
Törine tört qabattap körpe tösep ,
Töreniñ basşılığın öris kördi .

Wldarın Äbilpeyiz qalap aldı ,
Qırğız qızı Twmardıñ balaları .
Kögeday , Jabağıtay , Sämen attı ,
Köktulı törelerdiñ jaña bağı .

Bastalıp bir köktemniñ kökorayı ,
Han qılıp kötermekşi Kögedaydı .
Tolmağan baliğatqa onıñ jası
Toluğa uaqıt kerek oğan äli .

-« Basqarğan özin – özi Abaq Kerey ,
Jetedi isterinde talap , merey .
Törege osınşalıq qamqorşı bop ,
Jabıstıñ nege bittey balaqqa , ey .

Töbesiz jer jetedi dalamızda ,
Töresiz el de köp qoy ğoy aramızda .
Qoñırat , Qıpşaq , Nayman özderin de ,
Töresiz ömir sürgen bar añızda» .

Dedi de , Arğın bige şoqtığı iri
Qadaldı Şaqantaydıñ ottı közi .
Kereyge qalay ğana jol körsetpek
Töreniñ erjetpegen boqmwrını .

Qolında aldaspanı twra wmtıldı ,
Erteñge tuğızbaqqa qıyın kündi .
Toqtatı ülkender kep , basu aytıp ,
Üh- dedi , kimder körgen bwrın mwnı .

Degenmen batır qattı namıstandı ,
Közine elestetip arıstandı .
- Almasam basın kesip Kögedaydıñ ,
Dedi de taban tirep qarıstı endi .

Qan tögip qalmaqpenen küreskenmin ,
Tabandap qara jerde tireskenmin .
Mekenim tau men dala qwşağı bop ,
Jigermen jelbiretkem jır eskegin .

Sät sayın eselenip küşim meniñ ,
El üşin batırlıqtı tüsingenmin .
Biikte jelbiregen sol tuımdı ,
Basqanıñ biligi üşin tüsirmeymin .

Sartoqay , Sarbas penen Begimbetter ,
Balası Jastabannıñ tekti – tekter .
Qorğadım bostandıqtı bastı jaudan ,
Jäyim joq endi sodan şeginşekter .

Jolında azattıqtıñ ağındaymın ,
Jalbaqtap Äkimdikke jağınbaymın .
Şwbırtqan töleñgitin şiböridey ,
Töreniñ bileuine bağınbaymın 2 .

Dedi de , qaharlandı Er Şaqantay ,
Qozğaldı qonısınan el jatalmay .
Bayqotan , Jobalay men Toman biler ,
Batırın qoldap şıqtı jolğa şalğay .

Batırı Jastabannıñ irikteldi ,
Mwndayda kim jek körsin birikkendi .
Baymwrat , Atantaylar atın saylap
Bas batır jaqqa büyregin bwrıp keldi .

Qotıraq jiberdi Şaqantayğa Şaqabaydı ,
Jaqtama batır , dep şataq jaydı .
Tuğan el dalasınday erkin bolsın ,
Tüsinu kerek tolıq Ata jaydı .

Ärine , silaymın men jaqsı Ağanı ,
Şırqalğan batırlıqtan asqaq ändi .
Közimniñ tirisinde kiriptar ğıp ,
Jürmeymin bäz bireuge Jastabandı .

Tapsaqta qanşalıqtı jer kindigin ,
Saqtaymın ılaylatpay el twnığın .
Bireudiñ sıñar ezu biliginen ,
Qorğaymız qorğan bolıp Erkindigin .

Jibermen namısımdı uısımnan ,
Sağınsam jüregimnen jır wsınam .
Kereydiñ – on eki Abaq bireui bop ,
Senderdi qayda jürsem tuıs twtam .

Jatqanda ögiz ölip , atan auıp
Saparda osınau bir qater qauıp .
Jäntäkey batırına bar jäydi aytıp ,
Jibergen at mingizip , şapan jauıp .

Degenmen Şaqañ özi auılına ,
Qamqor bop atası bir bauırına
Kereyler Ör Altayğa şwbırğanda ,
Jastaban qalğan eken Sauırında .

Nayzasın qolındağı aluan tolğap ,
Sauır men Sarıarqanı jaudan qorğap
Ğwmırı Şaqantaydıñ ötip edi ,
Qarsı bop piğıldarı jalğanğa jat.

Bileuge asıqqandar swqtanadı ,
Köterip pañ keudesin jwrtqa bäri .
Has batır oylap eldiñ bolaşağın ,
Bileuin töre jaqtıñ qwptamadı .

Qıtaydıñ patşasına qwzır bolıp ,
Kögeday şayın işti jüzin körip .
Şoşqanıñ milığın jep däreje aldı ,
Qalmadı Han töreniñ özinde erik .
Kereydiñ malın şaştı , janın qısıp
Şetinen könbegenniñ qanın işip .
Kögeday ölgennen soñ balası Ajı -
Kiindi mwrager bop qalıñ işik .

Tozbaytın , toñdırmaytın mwragerdi ,
Qaharlı Ajıgun bop twra berdi .
Bir kezgi «kemeñgerlik» wmıtılıp ,
Şındıqtı şırqıratıp bwra berdi .

Swmdıqtı swmıraylar körgizgeli ,
Suıtıp köñilderin el küyzeldi .
Tfu degen tükirigi jerge tüspey ,
Töreler osılayşa el biledi …

Patşa üşin elge saldı bar salıqtı
Köterdi auırlıqtı el sonşalıqtı .
Moñğwldıñ jılqıların barımtalap ,
Artınan jauaptı etti Arqalıqtı

Kereyler batırı üşin küñirendi ,
Ot tüsip arasına bülindi endi .
Jan – jaqqa bıtıradı osı kezde ,
Altaydan auıp tağı rulı Eli .

Ajıgun – ara tüser sözin jwttı ,
Kereyde oğan toqtar tözim bitti .
Qaymığıp Dörbit hannıñ qaharınan ,
Batırdıñ Arqalıqtay közin qwrttı .

Sol kezde Şaqantaydı wqqan edi ,
Tüsinip Bostandıqtı sırttağı Eli .
Kün tuğan Er basına zamanada ,
«Ağajay Altay …» äni tuğan edi .

Bağalap Şaqantaydıñ batıldığın ,
Bolğanın bolaşaqqa aqıldı wğım .
Töreniñ bauırı suıq ekendigin ,
Janjaqtan bwrqırattı aqın jırın .

Şöldesem rahat tabar kölim ediñ ,
Şaldıqsam şärbat berer törim ediñ .
Bwlıttay köşken kezde birigesiñ ,
Jel soqsa ıdırağan Elim meniñ .

Bala el , batır eli Kerey degen ,
Kelesiñ keñ qoltıqtı mereymenen .
Bireuiñ qonıstansañ Ör Altayğa ,
Bireuiñ merey taptıñ Ereymennen .

Amal ne , bos qaldıq qoy köp mwradan ,
Saparda ese almay soqqılardan .
Ağayın ala bolıp , bos sözge erip ,
Böri jep bülingendi – ötti zaman .

Tarqamas taudan auır mağan köp mwñ ,
Basına alınğanı Mahambettiñ .
Bökeniñ bir qabirge simağanı ,
Jalının äkeldi ğoy mağan örttiñ .

Halqı üşin tolqındarda qayrañdağan ,
Jeri joq küresterde qayralmağan .
Ötipti – au ardager bop arpalısıp ,
Şaqantay degen meniñ – qayran Babam !

Arqanıñ ayazınday saqırlağan ,
Adamnıñ Azamatı batır Babam !
Tartısta taban aumay ötkendigin ,
Ospalı öleñindey Aqınğa ayan .

Sauır men Sarıarqanı sayrandağan ,
Bwl künde sendey jjandı qaydan tabam ?
Öleñge simay ketken alıp twlğañ ,
Ömirge simay ketken qayran Babam !

5. Qıtaydağı — professor , qıtay tiliniñ mamanı – Nariman
Jabağıtaevtıñ «Jariya sırı»:

- Eren – Eren , Erentau , Ürimji degen qala bar ?
Eleñdeter beleñ tau . Tolıp jatqan sala bar .
El jwrtınan ayrılğan Şığısımda – Bogda tau ,
Men siyaqtı beren bar . Şırıldap sonı panalar

Erenqabırğa tau eken , Uan hanı Kereydiñ
Bauırı baqşa bau eken . Ösirgen sonda mereyin ,
Şaqantaydıñ wrpağı Anda – sanda sol jerge
Bwl jaqta da bar äsem . Añsaumen barıp kelemin .

Aynalayın , jan Babam Erlikke batıl bara alğan ,
Aruağıñnan aynalam . Batır bolıp jaralğan ,
Boz qalmaqtan dalasın Wlı Babam wrpağı
Erlikpenen qorğağan . Jer jüzine taralğan .

Köpten oylar kökteydi
Köksegendi şekteydi …
Batısta jatqan baytaq el
Eşteñe sağan jetpeydi …

Jazuşı Hasen Ädibaevtıñ « ATAMEKEN» öleñi .

Armısıñ Atameken Şwbartauım ,
Alqızıl arman esken baqşa – bauım .
Wşırğan twmar tağıp qayran jwrtım
Jasıl şıq tamşılağan şüygin qauım .

Aynaldım Ataqonıs şwbartauım ,
Aynalıp qayta taptım alau tañın .
Mazdağan balalıq şaq , bal däurenim
Bas iip , tağzım etem tuğan qauım .

Jau quıp , qiqu salğan batır babam ,
Taypaltqan boz jorğanı jap – jas anam .
Sapırğan sarı qımız , aqboz üyler
Baq qonğan , ırıs twnğan jasıl jağañ .

Er tuğan , aq nayzalı talay – talay ,
Sayrağan kümis kömey qalay – qalay .
Jırlağan « Elim – ayın» Qojabergen
Sabıltqan Narqızılın ör Şaqantay .

Terbegen qalıñ eldi Segizseri
Mañdaydan tamşıladı aşı teri .
Ğaşıq bop Maqpal menen «Gauhartas»qa
Ğajayıp än şırqağan äsem jeri .
Jarıldı tas töbeñde atom bomba
Orandı otjalınğa şıbın jan da .
Sögildi irgeli eldiñ qabırğası
Arlandım , alaswrdım şara bar ma ?!

Aq köylek , adal jürek balañ edim ,
Bilmegen bilezikti balañ edim .
Perdesin swm jalğannıñ jwlğanımda
Şoşıdım , şamırqandım Sen bar ediñ .

Aq besik , ata däulet Şwbartauım ,
Keudemde jalındağan janar tauım .
Täu etip tastarıña kelip twrmın
Aşa ber qwşağıñdı alau tañım .

«Ädebiya (Bäsen) Serikaldı qızı Bäsen nemeresine -
Serikaldı Säsenov , Jalbağaev Erejep , Balseker , t.b.
ülken kisiler aytqan estelikterden…

Ülkender jinalıp,ata babaları turalı äñgime – estelikterdi aytıp otıruşı edi . Biz wqsın , keyingi wrpaqqa ayta jürsin , tuıstıqtarı nığayıp , imandılıqtarı arta tüssin , ata babalarınıñ atına kir keltirmesin , jaqsılığın üyrensin,jamanınan jirensin degen mağınada edi …
1 . Babamız Şaqantay :
« Basıña is tüsip qinalğan keziñde Bayqotan men Jobalay babalarıña siın , qıl üstinde twrsañ mağan siın» , dep ösiet qaldırğan .
2. Baybaraq pen Qwlbaraq .
Jañıl ( Jäkem ) anamızdan tuğan bes wl erke , alkeude batır bolıp ösken eken . Şeşemiz bauırındağı ( Eñkeden tuğan Qwlbaraqtı özinen tuğan Baybaraqpen ekeui egiz qozıday tatu össin dep , Jañıl şeşemiz bauırına salğan ) asa wğımtal , aqıldı Qwlbaraqqa rizaşılığımen erekşe köñil bölip , keleşek wrpağına zeyindi bolar au dep batasın bergen . Qwlbaraq Baybaraqtıñ aytqan sözin jerge tastamay , aqıldılıqpen orındap , istegen jaqsılığın – «Bayağa osılay dep aytıp edi» , dep , anamız Jañıldı tañ qaldırğan .
Ekeui er jetip , otau tigip , eki auıl bolıp enşisin aluğa anaları Jañıldıñ aldına keledi . Ol kisi rwhsatın berip , alğandarıñdı äkeleriñe soñınan bayandañdar , dep tapsırma beredi . Maldarın bölisip alıp , köñilderi jaylanıp , töbe basında aqsaqaldar keñesin qwrıp otırğan äkelerine kelip , ülkenderge sälem beripti . Kelgen jwmıstarınan habardar äke : – Aytıñdar , dep belgi beredi . Qwlbaraq iilip , Baybaraqqa jol sizdiki depti . Alkeude batır Baybaraq :
- Aytsam , Äke ! Maldıñ ılği jas üyiri men jaqsıların tañdap aldım , -depti . Al , sen Qwlbaraq , ne aldıñ ? – degende :
- Men , äke , ağadan qalğan käri qwrtañ maldarğa ielik jasadım , -degen eken . Babamız wldarına qoldarıñdı jay depti :
- Baybaraq , auzıñ asqa , bwtıñ atqa jarımay , allanıñ bergen mañdayıñdağı rızdığımen ötedi ekensiñ. Qwlbaraq , bar baylıq sende qaladı . Birlik , ıntımaqtarıñ nığaya bersin , endi analarıña barıñdar , – dep şığarıp salıptı . Keyingi olardıñ ömirleri , ata batasın däleldegen . Bay , däuletti adamdar Qwlbaraq wrpağınan tarağan , berekeli ırıstı wrpaq äke batasın orındap , ösiet qwrdı .
« Batalı qwl arımas» degen söz osıdan qalsa kerek .

3. Şaqantay batırdıñ birinşi bäybişesi Jañıl ( Jäkem ) anamız Qarakerey Qabanbay batırdıñ tuğan qarındası eken . Şaqantay batırlığı , kelbettiligi men aqıldılığımen közge tüsip , qas swlu Jañılmen köñil jarasımdılığın sezgen Qabanbay batır qarındasına layıqtı jar dep , kelisimin bergen eken . Dağandel boyına attandırıp , toy jasap , wzatar aldında , bir ay bwrın qalmaq şapqınşılığınan qolğa tüsken twtqındardıñ işinde qalmaq batırınıñ qızı , ay dese auzı , kün dese közi , qolañ şaşı tobığına tüsken Eñke swlu bar eken . Qabanbay batırdıñ Eñkege közi tüsip , erekşe kütimmen bölek kütkizipti . Jeñgeleriniñ suıq közqarasınan qızdı qwtqarmaq bolıp aqıldı Jäkem , ağasına kisi salıp : – Mağan küñdikke şabındıdan tüsken qızdı bersin , sonda men rizamın ağama , – degen eken .
Suıq közben swqtanıp jürgen jeñgeleri aralasıp , Erasıldan (Qabanbay ) rwqsatın alıp , Eñkeni Jañıl anamızğa kütuşi etip qosıptı . Otız kün oyın , qırıq kün toy bolıp , Jañıl anamız jasau , enşisimen Dağandelge qaray köşin bwrıptı . Üş kün jürip , jol boyında jeñil otau tigip , eru jasaydı . Sarbazdar : – Şaqantay , şañırağıñdı köter , dep ayğaylaydı . Qaru jaraq asınğan babamız tigilip jatqan üyge kelip , şañıraqtı baqanmen köterip twrıp , uıq şanşıp jürgen Eñke qızğa közi tüsip , esi ketip , ne istep twrğanın wmıtıp , oyğa şomıp , jeti uıq tügil , sanı jiırmağa jetipti . Bwnı bayqağan Eñke qız : – Batır añğal degen ras eken , esti adam jeti uıqtan keyin şığıp ketedi , sizdi kimge teñesem eken , -depti …
Batır serpilip : – Mına küñ ne deydi , dep , sadaqpen tartıp jiberipti . Sadaqtıñ jebesi barıp Eñke swludıñ qara sanına qadaladı . Sonda Eñke şeşemiz auırsa da , qanın sorğalatıp : – Kim attı , etegimdi köterip sadaqtıñ oğın özi alsın , dep eşkimdi janına jolatpaptı . Şaqantay babamız Jañıl şaqıradı degenge baradı . Aqıldı apamız : – Mañdayıña jazılğanı osılay şığar , bar da etegin köterip oğıñdı al , molda şaqırıp nekeñdi qiğız , menen rwhsat,- degen eken . Osılay Eñke apamız Şaqantay babamızdıñ Jañıldan keyingi ekinşi bäybişesi bolıp , Qwlbaraq atamızdı düniege äkelgen eken …»

ŞAQANTAY BATIRDIÑ TUĞANINA 300 JIL

Batırdıñ tuğanına üş jüz jıl toluına arnalğan mereytoy 2006 -jılı ,18 – 19 tamız künderi Şwbartau öñirindegi Qosağaş aulında ötti .
On segizinşi tamız küni , tañ bozınan Qarauıltöbedegi Şaqañnıñ kesenesiniñ mañına kelip atbasın tiregen adamdardıñ sanında esep bolğan joq . Olardıñ bäri batır babanıñ basına qwran bağıştap , dwğa oqıtpaq niette bolatın . Tañerteñgi sağat onda audandıq
meşittiñ bas imamı Aydın Jeñiswlı , Şaqantay Jauqaşarwlınıñ ruhına arnap ayat oqıdı . Osıdan keyin Qarauıltöbeden qozğalğan qalıñ jwrt Qosağaş aulındağı jañadan boy kötergen Şaqantay batır meşitiniñ aldına jinaldı . Osınau meşittiñ qısqa merzimde salınuına batırdıñ wrpaqtarı ğana emes , bükil halıq bir kisidey jwmıldı . Qomaqtı kömek körsetkenderdiñ arasında Säduaqasov T.
(1 000 000 tenge) , Nayzabekov N . (1 000 000) , Amandosov K. ( 1 000 000) , belgili käsipker Älpiev A . ( VAZ avtok . ) , Ibraev N. (500 000), Idırıspaev Q . ( 250 000 ), Aynabekov M ( 100 000 ) , mäjilis deputatı Sabi'yanov N. (500 000, 2 – VAZ ) , Haybarwlı A . ( 300 000 ) , Tleuberdin J . ( 150 000 ), Mwqaşev E . ( 100 000) , Almatı q . Türksib audanı salıq komitetiniñ bastığı Qabışev A. ( 200 000 ) , Kenjeğarin A .
( 100 000 ) , Töltay T . ( 140 000 ) , Ölkebaeva L . ( 100 000 ) , Şaymerdenov Mwratbek ( 100 000 ) , Täşkenbaev M . ( VAZ ) , Süleymenov Q . ( VAZ ) , Jampozbaev B . ( 150 000 ) , Şayahmetov T . men Qabdıqalımov Ä . ( bir jılqıdan ) , Iskakov S . pen Semizbaev Ä . ( komp'yuter klası ) . Toydıñ joğarı deñgeyde ötuine atsalısqan A . Alimhanov , Orınbasarwlı Q . , B. Sayat , Ä . Jaqıpbekov , Ibraev Asqar , Şolanbaev B . , E . Täuirbaev , Rısqaliev Q ., Qasımbaeva T . , Jaydarin A . , Qabasov Q . , O. Erubaev , Janat , Serikbol Qojahmetovtar , S. Mwqatova , Bekmwrat , E. Qanapiyanov,
Jolamanovtar äuleti , t. b. köptegen attarı atalmay qalğan azamattarğa ata babalar aruağı razı bolıp , alladan nwr jausın !
Osı toyda Almatıdan kelgen Şaqañ wrpağı T . Töltaydıñ baspadan jaña ğana şıqqan « Şaqantay» şejire – estelik kitabinıñ ekinşi basılımınıñ taratılımı boldı . Kitaptan tüsken 100 000 tenge jañadan aşılıp jatqan Qosağaştağı Şaqantay meşitine berildi .
Torğay atamızdıñ wrpağı Tenteksarı nemeresi – Nwrgülsim Qıtaydan arnayı kelip , Şaqañnıñ 250 – jıldan beri saqtalıp kelgen şekpeniniñ fotosuretin jwrtşılıqqa tanıstırdı . Nwrgülsim meşittiñ salınuına da atsalısıp , qwrılıs materialdarımen ( kafel' ) kömek körsetti .
Meşittiñ aşılu saltanatın « Qosağaş» aulınıñ äkimi Qazov B . aştı . Qwttıqtau söz söylegen Jeñiswlı A ., Jolamanov T. , akademik Qaymoldin O . , Älpiev A . , Ürjar audandıq mäslihatınıñ hatşısı Baysinov Q . , ardeger Şaketov S . , «Alla üyiniñ» eldiñ eldigine , bereke birligine arqau bolatının atap ötti . Meşittiñ aşılu lentasın audan äkimi Şerubaev N. pen kompozitor E . Rahmadiev qidı . Osıdan keyin saltanatqa qatısuşı qalıñ jwrtşılıq Qosağaş auıldıq Şaqantay batır meşitinde oqılğan jwma namazına qatıstı . Jaña aşılğan meşitke tartu retinde köpşilik bergen kilem , palas , jaynamaz , suretter , kitaptar t. b. tartularda esep bolmadı .
Jaña meşittiñ aşılu saltanatımen qatar , Qosağaş aulındağı Şoqan Uälihanov atındağı orta mektepte komp'yuter klasınıñ
aşıluı qatar wyımdastırıldı . Soñğı ülgidegi jaña komp'yuterlerdi Şaqañnıñ 300 – jıldıq mereytoyına layıqtı tartu retinde , Almatıdağı «AIVA» kompaniyasınıñ basşıları Iskakov S. , Semizbaev Ä . sıyğa tarttı .
Meşittegi namazdan keyin jinalğan azamattar Qarauıltöbeniñ baurayındağı Baqanas özeniniñ boyına tigilgen elu – alpıs aqboz üylerge ağıldı .Tüski astan keyin jır – jarısı müşayra bastaldı .
Halıq aldında batır Babağa arnağan jır öleñderin aqındar ülken şabıtpen oqıp şıqtı . Aqındardıñ jırlarımen aldın ala tanısıp şıqqan jyuridiñ şeşimimen :
- Bas jülde , VAZ avtoköligi belgili aqın N . Aytovqa berildi .
- Birinşi orınğa K . Şalqarov , ekinşi jüldege Üsenbaev B . men A . Qorğasbek , üşinşi orınğa Erejeqızı Ä . men Qayrambay Q . ie boldı .
Jır müşayrasınan keyin , mereytoyğa arnalğan saltanattı jiın bastaldı . Jiındı qısqaşa qwttıqtau sözben audan äkiminiñ orınbasarı N. Äzimbaev aştı . Alğaşqı bayandamada Şwbartau audanınıñ ekonomikalıq jäne äleumettik jağdayı turalı äkimşiliktiñ audandıq auırşaruaşılıq basqarmasınıñ bastığı Tileujanov A . aytıp ötti . Bayandama arasında belgili änşi – sazger Twrsınğazı Rahimov « Şaqantay» attı jaña än – tolğauın orındap berdi . Ekinşi bayandamanı Şwbartau öñiriniñ tarihı jäne joñğar şapqınşılığında wlt azattıq küreske öziniñ eleuli ülesin qosqan Şaqantay batırdıñ erligi turalı , belgili jazuşı , Halıqaralıq Alaş sıylığınıñ laureatı Tileuhanov T . jasadı . Tıñ derektermen tolısqan osı bayandamanı köpşilik jılı qabıldadı .
Alğaşqı qwttıqtau söz audan äkimi N. Şerubaevke berildi . Audan äkimi öz sözinde Şaqañnıñ mereyli merekesi erliktiñ , eldiktiñ toyı ekendigin , keyingi wrpaq üşin tälimdik , tärbielik önege bolıp qala beretinin atap ötti .
Kelesi qwttıqtau sözdi oblıstıq mädeniet basqarmasınıñ bastığı Tüsipbekov T . ayttı . Qwttıqtau sözinen keyin ol Qosağaş auıldıq kitaphanasına jaña komp'yutermen birge şığıs aqın jazuşılarınıñ bir qorjın kitaptarın sıyğa tarttı .
Saltanattı jinalıs soñında audan äkimi jüz üş jastağı akademik O . Qaymoldinge at mingizip , şapan japtı . Al mäjilis deputatı N . Sabil'yanov osı eldiñ tumaları , ataqtı kompozitor E . Rahmadiev pen änşi , professor B . Jılıspaevqa avtokölik mingizip , marapattadı .
Keşki astan keyin köpşilik asığa kütken merekelik koncert bastaldı . Birinşi bolıp sahnada « Ayagöz» halıqtıq wlt aspaptar orkestri öner körsetti . Änşiler A . Şegenbaevanıñ , N . Mwstafaevtıñ , Ä . Aqılbaevanıñ , J . Äzilqiyaşevalardıñ şırqap salğan änderine
köpşilik wyıp tıñdap , dän riza boldı . Orkestrden keyin audandıq « Bayan swlu» halıqtıq än – bi ansambli öner körsetti . Änşiler K .
Alpısbaev , E . Jaqsılıqov , Z . Jaylaubaeva , R . Sakieva , B . Guseinov ,
B . Nwrtöleuov , Q . Sadıqov , S . Äbeuov , G . Äubäkirovanıñ salğan änderi körermen köñilin baurap äketti . Sıbızğışı A . Çaev , küyşi dirijer Q . Äzilqiyaşev , bişiler tobınıñ önerine de köpşilik tänti boldı . Semeyden kelgen Mırzahan men Bauırjan bastağan akterler tobı – sahnada Şaqantay batır men qalmaq batırı arasındağı jekpe – jekti beynelep berdi .
Merekeli koncerttiñ soñına qaray Respublikağa belgili estrada jwldızdarı Toqtar Serikov pen Beybit Seydualieva än şırqap , köpşiliktiñ alğıs , qwrmetine bölendi .
Mereytoydıñ ekinşi küni qazaqtıñ wlttıq sport oyını – at bäygesimen bastaldı . Jeti şaqırımdıq tay jarısında birinşi bolıp – Ayğız auılınıñ Aytöbel , ekinşi orındı – « Dostıq» şarua qojalığınıñ Oqjiren , üşinşi – orındı Barşatas auılınıñ Samalger attı tayları ielendi . Jeñimpazdar bağalı sıylıqtarmen marapattaldı .
On bes şaqırımdıq bäygege alpısqa juıq säygülikter qatıstı .
Birinşi orın – Semeydiñ « AYKEL» JŞS nıñ Aqjol , ekinşi – Ayagözden Twmar , üşinşi – Qosağaş aulınan Qwlaqqasqa , törtinşi – Qarağandı oblısınan Arqarger , besinşi bolıp – Dökirtovtıñ Aqpar attı jüyrikteri keldi . Jüldeli orındardı ielengenderge toñazıtqış , teledidar , kilem , kirjuğış maşina , beynemagnitofon , şañsorğış sıyğa tartıldı .
Alaman bäygede birinşi bolıp Taskeskeniñ Şolpan attı säygüligi kelip , belgili paluan , käsipker M . Täşkenbaev qoyğan VAZ avtoköligin ielendi . Ekinşi bolıp Şwbartau öñiriniñ – Qaraker (toñazıtqış) , üşinşi ayagözdik Dökirtovtıñ – Qwlager ( kirjuğış) , törtinşi Qarağandınıñ Aqtoğayınan – Şanşar ( teledidar , kilem ) , besinşi Şwbartaudan – Şañtimes ( teledidar) , altınşı Mädeniet aulınıñ – Küreñqasqa ( beynemagnitofon ) , jetinşi Barşatastıñ -Äsemqoñırğa ( şañsorğış) sıylıqtar berildi .
Qızıqtı ötken at jarısınan keyin Bäygetöbeden qaytqan köpşilik aqboz üylerge oralıp , dastarhan basında toydıñ joğarı deñgeyde ötkenine wyımdastıruşılarğa özderiniñ alğısın aytıp , rizaşılıqtarın bildirip jattı . Äkimniñ on eki qanattı üyinde silı qonaqtarğa şapan jabılıp , qwrmet körsetildi . Almatıdan kelgen qonaqtar Oblıs , audan äkimşilikterine , jaña aşılğan meşitke – Qıtayda üş tilde şıqqan , qazaqtıñ eski salt – dästürinde qoldanısta bolğan kiiz
üydiñ jabdıqtarı , er – twrmandar , alaşa , kilem , tüs – kiizder , ıdıs – ayaqtar , qılış – şoqpar , wlttıq kiimder t. b. -lar türli tüsti boyaularmen äsem beynelengen kitaptardı tartu etti … Köpşilik qauım osı mereytoydı wyımdastıruda audan äkiminiñ orınbasarı N . Äzimbaev pen Qosağaş aulınıñ äkimi B . Qazovtıñ eñbekterin erekşe atap ötti .
( A . Köksegenovtıñ audandıq gazette jariyalanğan maqalası paydanalındı )

Jobalay bi (1730 – 1818)

Qazaqstan Wlttıq Enciklopediyası :

« JOBALAY Bäyseyitwlı ( 1730 – 1818 ) – bi . Bilik jolın äkesi Bäyseyit biden alğan J. bi elin ädildikpen , halıq arasınan şıqqan azamattarmen aqıldasa otırıp bilegen . J. biden Toman , Bayqotan , Toqsanbay , Esenjol bilerge jalğasıp kete bergen . J. bidiñ soñında köptegen sözder qalğan . Solardıñ biri : « Atıma tay ber , Tayıma qoy ber , Qoy bolar , qozı bolar , Keler jılı özi bolar» , – dep keletin bilik sözderi . Bwl sözderdiñ mağınasın el – jwrt Abaydan swrağanda , Abay : « Küşti zorlığın qoyğan ba ? Älsizdi älim jettikpen jol , ese bermegennen keyin , Jobalay bidiñ oylap tapqan biligi ğoy» , dep jauap beripti . Dau şielinise bergennen keyin , twyaq ornına twyaq alıp bitisudi « Jobalay jolı» desedi . J. bi jayındağı sözder M. Mağauinniñ « Men» attı ğwmırnamalıq romanında kezdesedi . J. bidiñ ömiri , bilik sözderi el işinde jii aytıladı . « Qarakerey Qabanbay dastanında J. bidiñ jorıqtağı isteri surettelgen . J. bidiñ tikeley wrpağı , zamanınıñ közi aşıq azamatı , Tomsk mal därigerlik in – tın bitirgen , sayasi quğın – sürgin qwrbanı bolğan Toysarıwlı Beysembay 1914 j. J. bidiñ beyitiniñ basına Qazan qalasında jazdırılğan köktas ( biiktigi 2 m. , eni 80 sm. ) qoydırdı . Köktasta şağatay jazuımen Kerey eliniñ qısqaşa şejiresi berilgen . Jobalay bidiñ mazarı qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısı , Ayagöz audanı , Şwbartau öñirinde» ( B. Atığaev ) , ( 3- tom , 692 – bet )

Jobalay bi 1730 jılı düniege kelgen. Jas kezinen alğır, şeşen, mekendegen Kerey Begimbettiñ Beknazar, Qosaydıñ 200 üy wrpaqtarın, Dağandel Baqanas özeniniñ boyı mal bağuğa asa jaramdı jer eken dep Şaqantay batır, Bayqotan bilermen birge köşirip äkelgen. Osı Kereyler 1914 jılı Jobalay wrpağı Toysarin Beysembaydıñ aytuı boyınşa 3000 üyge jetken. Jobalay öziniñ şeşendigimen, ädildigimen Qazıbek bi, Qwttıbay bi, Keñgirbay bilermen dastarhandas bolıp, aralasıp jürgen.
Jobalay tek bi ğana emes, Qabanbay, Bögenbay, Jänibek batırlarmen birge Joñğar – Qazaq soğısına qatısıp, erligimen közge tüsken küresker . Qabanbay batır dastanında:
“Bir küni Qabanbay bar, Jobalay bar,
Attanıp jorıq şektik, dobal aybar”- dep atı ataladı. Ädil bi retinde atağı şığıp, körşi Arğın, Nayman jwrtı Dağandel Baqanastı jaylağan kereylerdi «Jondağı Jobalay eli» dep te atap ketken. Jobalay bi aytqan: «Atanğa taylaq, atıma tay ber, qoyıma qozı ber, qoy bolar, qozı bolar, keler jılı özi bolar» degen qwn töleu haqında aytqai biligi el esinde qanattı söz retinde saqtalıp qalğan. Abaq kerey wrandarı «Abaq», «Oşıbay» men qatar keyingi wrpaqtarı «Jobalay, Şaqantay, Bayqotan» dep wrandap, äruaqtarğa siınğan.
Jobalay babamız wrpaqtarına :
« Arman tilekteriñ tez orındalsın deseñder Şaqantayğa , wzağınan süyindirsin deseñder mağan siınıñdar» , degen ösiet qaldırğan eken …
Kereyler Şwbartauğa qalay qonıstandı ?

Qaraşa ayınıñ bas kezi jauın şaşındı boldı . Qarlı jañbır aralas jauğan mwzdaq qar , tebindegi jılqı twyağınıñ jwlığın kesip , qanın şığara bastadı . Mwzdaq şöp jegen bieler iş tastap , Ertis özeniniñ boyı osı qısta jılqığa qonıs bolmauğa aynaldı . Mıñdağan jılqısı bar baylar men biler jılqışıların saylap , qwr at , qwr ayğırların jaratıp , qostarın jabdıqtap , azıq tülik dayındap jattı . Rulı el birigip alıstağı Altay tauına jılqı otarlatudıñ qamında bolatın . Kerey işindegi Jastaban ruınan taraytın şağın şarualı Jobalay bi de tuıstarınıñ azın aulaq jılqılarınıñ basın biriktirip , jüzden astam jılqığa ie bolatın jesir kempirdiñ jalğız balasın otprlağan köp jılqığa qosıp jibergen . Jılqı otarı barğan jerdiñ tügin tartsañ mayı şığıp twratın qalıñ qopalı nu , şi , qiyaqtı , köpten mal twyağı timegen , tusap ketken öte şwraylı jer eken . Qazaq joñğar soğısı ayaqtalğan soñ ien qalğan jerge emin erkin öristep , qwlaş jaza jayılğan jılqınıñ jalı qıñırı joq , şetinen tıñqiğan şwnaq bolıp semirdi . Jılqı semiz , er qunaq . Soğımğa soyğandarı qısırdıñ tayı men şwrası jerge tüsken tu bieler . Taban eli sere qazını kerte kesip jep , astau astau qwrt ezip işedi jılqışılar . Kigenderi şidem küpi , ayaqtarında saptama etik , bastarında tülki tımaq . Kezektesip tüngi küzetke şığadı , tüzdiñ tağısı qasqırdan basqa qauip joq . Mingenderi qwr at , qwr ayğırlar , auızdıqtarımen alısadı . Kündizgi qosta qalğan jılqışılar qasqır , tülki soğadı . Erigip işteri pısqan kezde qarap jatpadı . At üstinde audarıspaq oynadı , at jarıstırdı , jorğa salıstırdı . Saydıñ tasınday kileñ jas jigitter ayqasa ketip , şılbır tartısadı . Alañsız elirgen jılqışılar men baydıñ mırzaları oylarına kelgenin istedi . Osı sayıstıñ bärinde Jobalaydıñ jılqışı jigiti tartısqannıñ şılbırın bermedi , audarıssa at üstinen kezek
kezek jwlıp tastadı , küreskenderdi şetinen jıqtı . Eñ ayağında at bäygesinde de jaratıp qosqan atı ozıp keldi .
Jılqışı jigittiñ mına qılığına iştey ızalanuşılar köbeydi . Öştese bastadı , jekpe jekke eşkim bettemeydi . Bwlardıñ arasında jılqışı jigitten oysıray jeñilgenderi özara äjua sıqaqqa aynaldı , ızağa şıdamağan toñmoyın tomırıqtarı kektenetin boldı .
Jılqı otarınıñ qaytar kezinde tağı küres bastadı . Osı jolı seni jıqpasam ba degen alkeude mırzanıñ biri küresip , tağı da jığılğan bolatın . Basımnan attadıñ dep töbeles şığardı . Tisterin tisterine qoyıp jürgen esersoqtar jalğızdı jündey tütip , tepkilep jürip öltirip alğandarın özderi de sezbey qaladı …
Köktemniñ kögi jetilip , jazıqta qalğan el mal ayağına toyınğan kezde , otardağı qalıñ jılqı da kelip jetti . Aman esen kelgen jigitterdi kezektesip qonaqqa şaqırıp , toy jasap dumandatıp jattı . Jobalaydıñ jılqısına ie bolıp ketken jılqışı jigiti oralmadı . Swrau salsa , « Qaytarda bar bolatın , joq qarap ketken şığar» deydi . Ärqaysısı ärtürli aytadı , biriniñ sözi birine wqsamaydı . Mazası ketip , amalı qwrığan Jobalay baylarğa men bilerge barıp şağımın aytsa : «Jılqışıñ boranda ığıp ketken jılqınıñ soñında jürip üsip ölipti . Boranda ölgen kisiniñ qwnın bizden almaqpısıñ ? El aman , jwrt tınışta aytıp jürgen kisi qwnı degeniñ qay aljasqanıñ ? . Jılqıñdı otarğa qosqanda , jılqışıñ ölse qwn töleymiz degemiz joq . Tağdır jetip ölgen şığar» , dep Jobalaydıñ arızın tıñdamaptı .
Bwl ädilsizdikke ökpelegen Jobalay , özine qarağan on üş auıldı soñınan ertip , elden bölinip , Ertisti qwlay köşipti . Mwqır , Bökenşi , Maraldı , odan Şağan özenin boylay köşip , köştiñ betin oñtüstikke qaray bwrğan Jobalay : «Jaratqannıñ bizge arnağan bir jeri tabılar . Biz de es jiıp , el bolarmız . Aldımızdan ne kütip twrsa da alğan betten qaytpayıq» , dep bätualastı . Jılji köşip Şwbartaudağı Bayqoşqar özeniniñ boyına kelip biraq toqtadı . At jeter jerge barıp jer şolıp körip edi , elsiz ien jatqan jer eken . Jaz jaylau , qıs qıstau , äri köktem , äri küzek , jıldıñ tört mausımında da qısılmaymız . Mal örisi keñ , qaysı maldı ösirseñ de , maldıñ qwlağı şığıp mañğırıp twrğan jer eken . Täuekel , osı jerdi bizden eşkim qorımas , bizge meken osı boladı» , degen eken Jobalay .
Jaz ortası aua kelgen bwl qonısta maldarı küylene bastadı . El maldıñ ağına qarıq bolıp , es jiıp sergip qaldı .
Qısqa qarata Köksala , Baqanas özenderiniñ boyına barıp , qalıñ qamıstıñ ortasın oyıp , qazaq üylerimen qıstap şıqtı . Bwl öñirde arqar kiik üyirimen örip jüredi . Tazı jügirtip , qaqpan salıp , twzaq qwrıp wstağan qoñır añnıñ etin qıs boyı quırdaqtattı .
Kün jılınıp , qar ketti , jaymaşuaq jadırap mamır ayı tudı , jerdiñ kögi attıñ közinen keledi . Köktemge qarata auıl qıratqa qondı . Izen , jusandı jegen maldıñ jelininen süt ağadı . Qoydıñ uızına süri qosıp asıp , kezektesip qonaq şaqıradı . Bastap kelgen Jobalay : « Bir bozdağımızdıñ namısı üşin elden böline köşkende dosqa külki , dwşpanğa taba bolmay , aman esen bolğanımızğa mıñ da bir şükirlik , jaratqan iem , ämise jar bola gör» , dep köptiñ tileuin tiledi .
Sarıarqanı körgende : « Örisi mol , suı twnıq jer şwrayı mwnda eken» , dep Asanqayğı aytqanday , Jobalay bidiñ izdep tapqan jeri şınında da maldıñ kindigi twrğan şwraylı jer bolıp tabıldı . Qırına şığıp qarasa – özekteri tolğan qarağan , tobılğı . Bwyrattardıñ beti kök qasqa betege , jjılğa jılğanıñ tabanı tarlau , torğay otı . Bwlaqtı jerdiñ özegi qwlın jasıratın qarabas şalğın . Az auıl qwnarlı qonıs tauıp , ırğap jırğap jatqanda , Jobalaydı elge qaytaramız dep , bir top qariyalar da soñdarınan jetken bolatın :
- «Zamanı tınış bolsa jer tabılar , el tabılmas . Elden bölingen el bolmas , tübi birge türtpeydi . Bölingendi böri jeydi , jarılğandı jau aladı . Jılqışıñnıñ qwnın bereyik , jerden ketseñ de , elden ketpe , rayıñnan qayt Jobalay» , degen .
- Eldik bildirseñder qayda qaldıñdar , aldarıñnan äldeqaşan ötkem . Bileriñ men baylarıñ mensinbedi , arızımdı äjuağa aynaldırdı . «Tayınşa tulap ıñırşıq sındırmas» , dedi . Sender solardıñ ıqpalınan şığa almay , auızdarıña qwm qwyılıp , jer şwqıp tömen qaradıñdar . Meniñ keregim elden bölingede esteriñe tüsti me ? . Alğan betimnen qayta almaymın , deydi .
Jobalaydıñ alğan betinen artına qayta qayrılmaytının qariyalar tüsindi . İrge teuip , qonıstanğan jeri qariyalarğa da wnap twr .
Kelesi jılı sol kelgen tuıstas ağayındar biri qalmay köşip kelip Jobalayğa qosıldı . Jıl sayın qalğan elden bes , ondağan auıl qosılıp jattı . Mekendegen eldiñ mal janı qaulap östi , en jaylap , erkin qwlaştadı , tınış ömirdiñ qwşağında şarua küyttep , erkin ömir sürip jata berdi …

«Jobalay Bitimi» qalay şıqqan ?

Biraz zaman ötti . Arğın , Nayman jortarmandarı ara twra barımtalap jılqı alısadı , aua jayılğan maldı ile ketetinderi de joq emes . Bir jıldarı Qaz dauıstı Qazıbek biden habar keledi : – «Şilde ayınıñ jiırmasında Arğın , Nayman bileriniñ bas qosqan ülken jiın bolmaqşı . Jer dauı , jesir dauı , erdiñ qwnı şeşiledi . Alısqan barımtanıñ qarımtası qaytarıladı . Eldiñ bereke tatulığı swraladı» .
Bwl jiınnıñ küni tayanğanda bir twtam kepken tobılğınıñ eki basın tegistep twjırdı Jobalay . Sırtına sarı may jağıp , ottıñ şoğına wstap qızdırdı . May siñip qızğan tobılğı qankäreñ tüske kirdi . Odan soñ bir şarşı bäteske orap , ine jippen tigip dayındadı . Ülken balasın şaqırıp alıp : – « Kökşetau jerinde Arğın Nayman bileriniñ bas qosqan ülken jiını boladı . Jiındı arğın Qaz dauıstı Qazıbek bi basqaradı . Soğan sen meniñ ornıma qatınasasıñ . Mına sälemdememdi Qvzıbek bige tabıs et . Şeşuin tapsa qwrqol qaytpaysıñ» , dep , bäteske oralğan tobılğını balasınıñ qolına wstattı . Jobalaydıñ balası Kökşetauğa barğanda , alqaqotan otırğan biler tobın körgen soñ , attan tüsip , jayaulap barıp sälem beredi . « Qaydan keldiñ , kimsiñ ? , degen Qazıbek bige :
« Şwbartaudanmın . Elim Kerey . Jobalay bidiñ balasımın . Mına sälemdemeni bi atam sizge ber dep tapsırğan edi» , dep , aq bäteske oraulı tobılğını wsındı .
Qazıbek bi ornınan twrıp : – « Qwrmetti biler , mınau sälemdemeni Kereydiñ bii Jobalay , osı otırğan bärimizge amanat , dep balasınan jiberipti . Aşıp köriñder . Bwl jwmbaqtıñ şeşuin köbiñe berdim» , dep jağalay otırğan bilerge bergen eken . Bir twtam aq bätestiñ orauın şeşip aşıp edi , eki bası tep tegis , ädemi twjırılğan qızılküreñ tobılğı . Tañ qalğan biler : « Tüsinbedik» , dedi . Jağalay otırğan bilerdiñ bäri de qoldarına wstap körip , şeşu ayta almadı . Qaytadan Qazıbektiñ öz qolına kelgende :
« Bwl jwmbaqqa şeşu aytpadıñdar . Rwhsat bolsa men aytıp köreyin . Tobılğınıñ artıq emes , kem emes bir twtam boluı -Arğın , Nayman eki ülken arıs elsiñder . Ekeuiñe ortaq ortañdağı qonaq men edim . Meniñ elim de , mekendey otırğan jerim de osı bir twtam tobılğıday emes pe degeni . Eki basın tegistep twjırğanı – eki wlı el , senderdiñ qiya büldirgileriñe tiiskem joq , suırtpağıñdı alğam joq , keregeñniñ sağanağın
sındırğam joq , ekuiñnen de taza emespin be degeni . Al , tobılğınıñ qızılı – eki el , senderge meniñ malım senderge qızıl bolıp körindi . Arı ötesiñ Nayman , beri ötesiñ Arğın , elimniñ üstin taptap ötesiñ , barımtalasqan jılqıña qağaju qalğan jılqım men tüyemdi ala ketesiñ . Aldarıña barğamın joq , özderiñ nege bilmeysiñder degeni . Al mınau aq bätes ey , ağayın , eki wlı el , senderge degen meniñ aqjürek adal nietim osı aq bätestey emes pe , degeni Jobalaydıñ . Osı şeşu kökeyleriñizge qona ma ?» , dep swraptı Qazıbek bi .
« Dwrıs , dwrıs , mültiksiz şeşildi» , dep jamıray ayttı biler .
Endeşe Arğın , Nayman bileri , tabandarıñdı audarmay , tapjılmay otırıp Jobalaydıñ malınıñ qarımtasın qaytarıñdar , depti Qazıbek bi .
Balası attanarda Jobalay : – Tüyem ketti , biem ketti , töleuin tolıq alamın dep qasarıspa . Tüyeñe taylaq , bieñe tay , qoyıña qozı berse ala ber . Jas ösedi , jarlı bayıydı . Käri mal öspeydi , jas mal ösim beredi . Taylağıñ tüye , tayıñ bie , qozıñ qoy boladı . Twyaqqa twyaq , qwlaqqa qwlaq , ne berse de betterin qaytarman , dep tapsırğan . Osı jolı Jobalaydıñ balası jılqı , tüyesi bar jüz şamalı mal aydap äkelgen eken .
Jalpaq qazaq eline äygili Qaz dauıstı Qazıbek bidiñ qara qıldı qaq jarğan ädil şeşimderine üyles , Jobalay bi de jeñil bitim jasaptı . Äli künge el auzında añız bolıp qalğan
« Jobalay bitimi» degenniñ mänisi osı eken .

( Sarqamıs aulındağı Ospanqwl molda Sabırbaywlınan jazılıp alınğan )
Jobalay bidiñ mazarınıñ basına qoyılğan tastağı jazu :

«Dini islam , näsili qazaq , ruı Kerey , Begimbettiñ eki balası Beknazar häm
Qosay abız 1765 – şi jıldar şamasında , ataqtı Jobalay bi osı küngi
Qıtay qol astındağı Altay , Sauır tauındağı köp kereyler , Begimbettiñ
eki balasınıñ tuıstarı eki jüz üy şamasında Jobalay bi bastap köşip kelip , osı Dağandı eliniñ Baqanas degen jeri mal bağuğa asa jaramdı dep orın qıldı . Qwdayğa täuba , üş mıñ üy boldıq . Sol uaqıtta , halıqtıñ zorlıq barımtamen jürgen küninde «Atanğa taylaq , atqa tay» töleu alğızıp , bilik aytıp , eldi solay tınıştağan eken . Osı küngeşe Orta jüzde Jobalay bitimi jüredi . Mäşkür Qosay abız wlı Irıspetek , onıñ wlı Bäyseyit , onıñ wlı Jobalay ** 1233 hijrada** aqiretke sapar etti . Jobalay wlı Jide , onıñ wlı Jolaman , onıñ wlı Toysarı , onıñ wlı osı küngi el bileuşi Beysembay mäşkür babamızğa 1914 jılı bwl tastı jazdırdı» .

Bayqotan bi (1739 – 1834)

Begimbet, Qosay wrpağı Bayqotan bi de Şaqantay batır, Jobalay bimen qatar Dağandel Baqanastağı kerey eline basşı bolğan qayratker. Jas kezinde Qojageldi tabınan şıqqan Toman biden bata alğan eken: «Ädil bol, ärqaşan şındıqqa jügin» dep. Şerbeşney siez ötkizgen el bileuşi jandaralmen ( gubernator) kezdesip, dau tartıs köbine jerden tuadı, jerimdi, şekaramdı qağazğa tüsirip, mörlep beriñiz dep talap qoyğan. Ozıq oylı Babañnıñ orındı tilegi boyınşa jandaral jer kölemin belgilep, ittiñ terisine sızıp, mörlep, bekitip beripti. Keyingi wrpaqtarı osı aktini «Babañnıñ kök qağazı» dep atap ketken. Keyin Tobıqtı Qwnanbay qajı Bayqoşqardı özine alamın dep Ombığa birneşe ret barğanda, osı «Babañnıñ kök qağazı» köldeneñ bolıp ala almağan. Naymanmen şekara turalı dau – tartısta da osı Babañnıñ kök qağazı ülken röl atqarğan. Elge kelgen Gubernator sınap köreyin dep Babaña birneşe swraqtar qoyğan körinedi :
- Ötirik pen şındıqtıñ arası qanşa ?
-Tört eli dep Bayğotan bi qwlaq pen közdiñ arasına tört sausağın qoyadı . Közben körgen ras , qwlawpen estigen ötirik .
-Adamğa päle qaydan keledi ?
-Qızıl tilden .
-Jer ortası qay jer ?
-Siz otırğan jer , senbeseñiz ölşep köriñiz .
-Şığıs pen Batıstıñ arası qanşa ?
-Bir künşilik . Tañerteñ kün şığıstan atıp , keşkisin batısqa qonadı . Gubernator jauapqa riza bolıptı .
Babañ qonağına serkeniñ basın tartadı . Gubernator qoyıñ joq pa degende , «bir qora qoydı serke bastaydı , ol jüz türli şöp jeydi . Şöpten däri şığadı , eti jeñil , äri jwğımdı dep ädeyi nietimdi artıp otırmın» degen .
BAYĞOTAN BIDİÑ TERİS , JARTI , OÑ BATALARI

Babañnıñ teris batası

Joñğardı jeñgennen keyingi tınış zaman bolsa da , qazaq arasında el işindegi barımta , jer dauı , jesir dauı , el şabu , ese qaytaru qanğa siñip , salt dästürge aynalğan …
Qasqa elinen Qosay batırdıñ wrpağı Jaqsıkeldi şığıptı . Bwl kez Babañnıñ qartayğan şağı eken . Jaqsıkeldi jas , boydaq jigit . Mölşersiz tabiğat bergen küşi bar , qoñır bedeuine minip , jauğa şapqanda onı körgen jaudıñ qaraday zäreleri wşadı eken .
Qazaq birin biri jau körip , barımtalasqan zamanda Jaqsıkeldidey ne bir qayrat – jigeri tasığandar , bay – juandardıñ qol şoqparına aynalıp , batır dep qolpaştağandarın darday körip , el şauıp – olja tüsirudi maqtanğa , erlikke sanağan . Jaqsıkeldi jas albırt küninde , seni me degen qas jauın joldas ertpey jalğız şauıp , tağalı tayın tastamay äkele beripti . Mwnı körip qayratına süyingen el onı «Jalğız» atandırıptı . Jalğız qanşa jılqı oljağa tüsirgenmen , bas qwrap , auıl atanu armanına jete almaydı . Tapqanı baydıñ paydasınan , paydakünemderdiñ amal aylasınan aspaydı .
İsiniñ teristigin iştey sezinip , tüzelmekke niet etken Jalğız bata swrap Babaña keledi . Kereyden şıqqan el ağası , ädil de tapqır , şeşen bi Bayğotannıñ tiliniñ üşinde bidayday qara meñi bar dualı auız kisi eken . Babañ eki tizesin büge jüginip otıra qalıp bata swrağan Jalğızğa :
- « Qiyanatşılsıñ , tek jatqan eldi şabasıñ , işinde san momınnıñ malı ketedi , olrdıñ köz jası tübiñe jetedi . Jasıkeldiden « Jalğız» atandıñ» dep , eki alaqanın teris jayıp bata beredi .
Babañnıñ jartı batası .
Osıdan birer jıl ötken soñ , jazğı jaylauda , el betkeyde , mal töskeyde qannen qapersiz otırğanda Babañnıñ jau tiip , jiırma şaqtı jılqısın aydap ketipti . Amalı qalmağan Babañ Jalğızdı şaqırtadı . Jaqsıkeldi Babañnıñ jılqısın jaudan ayırıp batasın alatın boldım dep quanıp , küreñ bedeuge er salıp , qaru jarağın asınıp Babaña keledi .
Auıl mañındağı döñniñ basında renjuli küyde otırğan Babaña Jaqsıkeldi kelip sälem bergende :
- Sabamdı keregeniñ basına ilgizip , jılqını Balqaş kölin jağalap Üysinge qaray aydap baradı . Jaudıñ qarası otız qırıq şaqtı desedi . Kömekke qanşa kisi jiyayın , jılqımdı qaytarıp äkelip ber , degen ötinişin estidi . Babañnıñ sözin ötiniş emes , bwyrıqtay sezingen Jalğız :
- Baba , mağan eşqanday kömektiñ keregi joq , sizdiñ malıñızdı jalğız özim qaytaramın , dep , jaudıñ ketken jağına qaray attanadı . Jer ortasın quıra orta jolda quıp jetken Jalğız jauğa zımırap tigen jalğız jebedey tiip , sartta – swrt jalğız ayqasıp , jürekti – bilekti degen bastı – bastı mıqtıların tügel tüsirip , özderin şılbırlarımen ayaqtarın attıñ bauırına alıp tartıp baylap , jügenderin sıpırıp tastap , jılqımen qosa aydap , dalanı dürkiretip auılğa jaqındaydı . Döñniñ basında qarauıldap otırğan Babaña sälem berip :
- Tağalı tayıñız qalğan joq , bieñiz qwlın salğan joq , jaudı jaylap , jılqımen qosa aydap keldim . Mağan batañızdı beriñiz , dep qolın jayıptı . Babañ bir alaqanın oñ , bir alaqanın teris jayıp:
- Qiyanatşılsıñ , el şapqandı qoy . El basına kün tuğanda bir özi jüzge tatır nağız erjürek batır ğana wrandap jauğa attanadı . Erligiñe rizamın . Allauakpar ! – dep , betin sipaptı . Babañnıñ jartı batasın aldım dep , quanıp Jalğız üyine jetipti .

BABAÑNIÑ OÑ BATASI .
Jıldar jıljıp uaqıt öte beredi . Jaqsıkeldi el şapqanın qoyıp , el qatarlı ömir sürip jatadı . Bir jıldarı ayaz boranı saqıldağan qaharlı qıs kelip el jwtay bastaydı . Babañnıñ otarğa qostap şıqqan jılqışıları tügel üsinip , jılqı ığıp ketedi . Tabiğat apatı , qıs düleyine tötep berip , ıqqan jılqınıñ soñınan baruğa Jaqsıkeldi ğana senimdi dep şeşken Babañ :
- Balqaştı qwldap ığıp ketken jılqığa küş qayrat jasau seniñ ğana qolıñnan keledi , dep qiınğa jwmsaydı .
Bwl sözdi qoş alğan Jalğız , öziniñ küşine layıqtı ağaş kürek jasatıp , azıqqa jartı qap qwrt salıp Babañnıñ şınjırda jarap twrğan qara burasına minip , jılqınıñ soñına tüsedi . İz qualap , jer şola otırıp jeti täulik ötkende jılqınıñ qarası körinedi . Sätin berip , bar jılqınıñ twyağın tügel etip , Babañnıñ auılına jetkende , Jaqsıkeldi bolğan isti bılay dep bayandaydı :
- Balqaştıñ oyınan qırğa qasqayıp şığuğa bet qarağısı kelmegen jılqı qayıru bermedi . Jılqınıñ aldın bwrqıratıp kürep aşıp , aşqan jerge jılqınıñ aldın qayırıp äkelip , alğa wzap barıp bwrqıratıp tağı da kürek arşıp , jılqını qayta qayırıp damıl tappadım . Aldına jasağan bögesinime ıqtağan jılqığa artı iirilip kele berdi . Jeti täulik soqqan borandı ayazdıñ qaharınan meniñ qaharmandığım basım tüsken bolar , qara buramen bwrqıratıp jürgende öne boyıñ qız qız qaynap , buıñ buırqap , qayrattana tüsedi ekensiñ . Qarnım aşqanda saptayaqqa qwrt salıp , onı eritken qarmen ezip iştim . Swrapıl soqqan boran basılıp , jeti ayaz qaytqan soñ jılqı da üyrengen jerine bögetsiz tarta berdi . Äñgimeni bayıtqan Jaqsıkeldi eki qolın jayıp , Babañnan bata tileydi . Qiyanat jalauın tiıp , tüzu jolğa tüskenine , jeti ayazdı jeñip qayrat körsetkenin erlikke balağan Babañ , eki qolın oñ wstap şın nietti batasın beripti .
Babañnın oñ batasın alğannan keyin , Jaqsıkeldiniñ talayı üstem bolıp , tapqanı qwraladı . Öz aldına Jaqsıkeldi auılı atanıp , tört bala süyip er jetkizgen onıñ elge qadiri artıp Jaqsıkeldi batır degen jaqsı atpen el auzında qalğan eken .

( Aydarhanov Jağıpardan jazıp alğan Saylaubek Jaqıpov )

…Babañnıñ mazarında jazılğan «halqım quansa – quanışına külemin, halqım qorlansa – namısı üşin ölemin» degen asıl sözderi wrpaq üşin ülgi – önege bolmaq.
… Jobalay , Bayqotan , Şaqantay babalarımızdıñ jaña mazarların twrğızuğa , ataqtı kompozitor , qoğam qayretkeri , elge tanımal twlğa Erkeğali Rahmadievtiñ körsetken eñbegine bükil Şwbartau jwrtşılığı rizaşılığın bildiredi .

Toman bi (1724 – 1814)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet eliniñ Jobalaydan keyingi ekinşi wlağattı bii. Begimbet, Beknazar, Qojageldi, Alıbay, Baymırza, Süyindik . Odan Toman bi.
Toman köripkel, äulie kisi bolğan. Jobalay bi:

«Elim dep tuğan el balası,
Tomanday bolar el ağası.
Közi aşıq, kökiregi oyau,
Sözi – altın, er danası» – dep bağa bergen.

Toman bi aytqan atalı söz köp:
«Köseu wzın bolsa, qol küymeydi ; ağayın köp bolsa jan timeydi», «Qwlaq estigendi köz köredi, atqan oq ajaldığa kez keledi», «Jalğan dostan saqtan, qalğan astan saqtan», «Dosı ötkirdi jau almas, sözi ötkirdi dau almas», «Ädilettilik – kisilikte, ädeptilik – kişilikte», «Jaqsımdı ayttı dep dos deme, jamanımdı ayttı dep qas deme», «Joldas bolsañ swmğa, otırğızar qwmğa», «Jasıq, jaman tuğan köp ezden, asıl tuğan bir er artıq».
Kereyge bolıs bolğan Şoltanay qajı, Toman bi aytqan eken dep ösiet qaldırğan:
«Tärbie bar elde – tärtip bar», «Aqıldı üyrenedi, aqımaq küyretedi», «Aqıldı bolsañ aqımaqpen talaspa, söziñdi wqpaydı, öziñdi boqtaydı», «Ötken kün oralmaydı, jarıq dünie joğalmaydı», « Şaypaudıñ tili wzın, aqılsızdıñ boyı wzın», «Ädil kisi özine qattı, özgege tätti», «Jaqsılıq qusañ – mereyiñ asar, jamandıq qusañ -keudeñdi basar», «Halıq sınay da biledi, silay da biledi».
Onıñ osınday naqıldarı el esinde wmıtılmaq emes.
Toman bi Bayqotan babanıñ balalıq şağında bata bergen eken:
«Balam, bala qıran wşarın biledi, qonarın bilmeydi. Ädildikten tayma, jağınba bayğa, basıñdı wrma törege. Wlılarmen teñ bol, şöldegenge suat bol, qajığanğa quat bol. Qwlağanğa qol ber, süringenge jol ber. Jalğızdı, jayaudı, kärini aya, qwşağıñdı jaya . El balası bol, sözdiñ anası bol, közdiñ qarası bol, kedeydiñ panası bol, azamattıñ ağası bol.»
Kerey elindegi ataqtı bilerdiñ biri – Toman bi – wmıtılmaytın iri twlğa.

Begeş şeşen (1834 -1911).

Begimbetten – Beknazar, odan Qojageldi, odan Janbay,odan Manabay, odan Noqat, odan Saban, Sabannan Begeş tuadı. Abay Qwnanbaevpen zamandas, silas, dosı bolğan. Begeştiñ şeşendigin Abay joğarı bağalağan. Abay: «Kerey mağan Begeşin berse, men bükil Tobıqtınıñ şeşenderin jiıp Kereyge berer edim» degen sözi bar eken .

Begeş turalı estelikter:
1. Begeş esip twrğan qızıl jel emes pe?
Bes bolıs tobıqtınıñ beldi, basşı adamdarı Abay aldında aytulı bir daudı şeşken otırısta Begeş te bar eken. Abaydıñ wyğaruımen dau Begeştiñ sözine toqtaydı. Begeş ketken soñ el juandarı otırıp: – Abay, sen bes bolıs Tobıqtını bir bolıs Kereyge biletkeniñ qalay? – dep swraptı. Sonda Abay: – Senderdiñ sözderiñ Begeştikindey negizdi, şeşimdi bop, jüyesin tauıp twrsa, men Begeştiñ sözin alıp neğılayın. Sen beseuiñ Begeş bolam deseñder osı qazir atqa qonıñdar da, anau kerey jaqtağı jonnıñ üstine şığıp, beseuiñ mağan bes uıs jel wstap äkeliñder,– deydi sınay qarap.
- Abay – au , jel wstatuşı ma edi? Mwnı ne qır, ne sırmen aytıp otırsıñ? – desip daurıqqandarğa:
-Endeşe , Begeş sol esip twrğan jel emes pe? Jel wstata ma? Sender Begeş bola almaysıñdar – dep tüyipti.
2. Qapqan itten öş alam desem.
Abaydı Orazbaydıñ ozbırları sabaptı degen habardı estip tört arıs-arğın, nayman, kerey, uaqtıñ igi jaqsıları jinalıp barıp, Abaydı qorğap, jaqtap söyley bastağanda, birden suırılıp Begeş:
- Abay mırza, erge jara tüyin degen. It aramdı, tentek qwdaydı tanımaydı. Siz jalğız tobıqtı emes, Orta jüzdiñ arısı ediñiz. Abay siyaqtı esti, aqıldı adam, nadan eline bola qalpınan ayrılsa ne bolmaq? Rwqsatıñdı ber, tentegiñdi tiyuğa keldik depti. Sonda Abay: – Äy, Begeş,ay. Şeşendikpen qiıstırıp aytasız – au. Qädilet pen qasiret bar emes pe? Jaman qauımnıñ jaqsısı bolğanşa, jaqsı qauımnıñ jamanı bol desem ne der ediñiz? Jamandıqtı jolım dep ketken Orazbayğa aytqan söz suğa jazğanmen teñ. Meni bir it qaptı ğoy. Qapqan itten öş alam dep, men de qapsam,auzım aramdanğanı ğoy. Ayıptı äpermeñder, ayağıma jıqpañdar, – dep toqtaydı.

3. Sen ketkenşe jeñilder.
İnisi Ospan men wlı Äbiş qaytıs bolıp, odan keyin süyikti wlı Mağauiya qaytıs bolğanda Abay qattı qayğırıp eşkimmen söylespey qoyadı. Ağası Täkejan kelip:
- Abay-au, o dünielik bolğanıñ ba, nege ündemeysiñ? – dep jılağanda da til qatpağan. Sodan tuıstarı mwnı bir söyletse Begeş dosı söyletui mümkin
– dep Begeşke habar beredi.
Begeş köñilin swray kelip:

- Assalaumağalaykum , Abayjan!
Söziñe tañırqağan talay jan.
Bulığıp söyley almay jatırmısıñ,
Alla qonağında bwl ne hal?
Äy, sabazım , Begeşiñe söz qatpasañ,
Köñilden öle – ölgenşe ketpes bir arman, – depti.
Sonda Abay basın köterip:

Az ğana auıl Kereyden asıp tuğan sen bir er,
Sen ketken soñ bwl Kereyge sen sıqıldı kim keler?
Jügim auır bolğan soñ, kötere almay jatır em,
Keldiñ ğoy, Begeş kördiñ ğoy.
Sen ketkenşe jeñilder, – dep bir sätke köñili köterilip, janı da jadırağanday küyge tüsipti.

4. Abay men Begeştiñ söz qağıstıruı.
Begeş- Kerey Tobıqtı bas qosqan jiındarda Abaymen tize qosıp otırıp, daulı isterdi birigip şeşedi eken. Al bilik aytarda ünemi äueli sözdi Begeş aytıp , Abay maqwldap otırsa kerek. Birde Tobıqtınıñ bireui:- Abay, osı Begeş nege senen bwrın söyleydi. Aldığa tüsip ketetin ne jöni bar?- depti. Osı söz köñilinde bar Abay bir bas qosuda:- Bäke, osı siz ünemi menen bwrın söyleuge nege asığasız? – degen eken, äzil-şının aralastıra. Sonda Begeş irkilmesten : – Abayjan –au, men qatelessem qasımda tüzep jiberetin sen barsıñ. Al sen qatelesseñ, kim tüzey aladı? Senen bwrın söyleuge asığatınım sol emes pe?- depti.
5. Abay üyinde Tobıqtı eliniñ bir top igi jaqsılarımen mäjilis qwrıp otıradı. Begeş kele jatır degen habar keledi. Abay: «Olay bolsa şaqırıñdar, törden orın bosatıñdar» – deydi. Otırğandar: “Begeş sonşa kim edi, törge şığarıp?” – deydi ğoy. “Kim ekenin qazir bilesiñder” – dep, Abay Begeş kire bergende:
- Mınalar qu degeniñ qanday boladı? – dep talasıp otır. Sen aytşı mwnıñ jauabın, – deydi.
- Qu sensiñ, – depti Begeş alğır, jıldamdığına basıp.
- Men qu emes, sen qu, – deydi Abay, – El-eldi aralap kelip, ne türli şeşenderdiñ auzınan şıqqan sözdi estip, wğıp alasıñ da, meniñ sözim dep el-jwrtqa jayasıñ.
Sonda üydiñ irgesin aynala doğaşa ilgen alasa kitap sörelerine közi tüsken Begeş:
- Abay, sen anau sörelerdegi arab, parsı, şağatay, orıs, orman deysiñ be, neşe türli jwrttardıñ äygili ğwlama-ğalım, oqımıstı kisilerdiñ sözderin oqıp alasıñ da, tonın aynaldırıp äkep, meniñ sözim edi deysiñ. Men bolsam, bir qazaqtıñ işin ğana aralap, auızdan şıqqan asıldı terip, el kädesine asıramın. Sözdi är elden jinap-terip, sen menen de ötken qu boldıñ ğoy, – depti.
Sol eki arada üyde otırğandar orındarınan twrıp, qol berisip qoşamettep, onı törge şığaradı.

6. « Dauasız , arzan , qımbat …»
Birde Abay üyinde otırıp , öziniñ zamandas dosı Kerey Begeşten :
- Osı dauasız , arzan , qımbat degenderdi qalay tüsinesiz ? – dep , swrağan eken . Sonda Begeş jwlıp alğanday :
-Dauasız – kärilik , arzan -ötirik , qımbat- şındıq , dep jauap beredi .
Abay : – Endi Beknazar – Qosaydan sendey wl tuar ma , dep riza bolıptı .

Nwralı batır
(1699 – 1763)
Birde Er Jänibek köp qolmen Toqta – Barlıqta bekinis jasap jatqan Qarakerey Qabanbay batırdıñ qolına kelip qosıladı. Bwlar ormandı, şatqaldı qwldilap kele jatadı. Sol sätte äskerdiñ aldı wylığıp jürmey toqtap qaladı. Attar dirildep – qalşıldap alğa qaray baspaydı. Sonda Qabanbay:- Januarlarda til joq, aldımızda qauip bar eken. Sol qauipke qarsı şığatın kim bar ?, -deydi. Sonda ortağa jas jigit şığıp: – On eki Abaq Kerey Jastabanmın, Atım Nwralı. Äkem atı – Esirkep, jasım on segizde- deydi. Qabanbay: – Jortqanda jolıñ bolsın, küş – jigeriñ bolsa körset6 – deydi. Sodan Nwralı samsap ösken terektiñ işine kirip, ösip twrğan aq qayıñnıñ birin jer oşaqtay tamırımen jwlıp alıp, kelden soyıl äzirleydi. Qara töbeniñ küngey betinde künşuaqta jatqan däu jolbarıs qarsı atılğanda, däl bastan pärmenimen wrıp öltiredi. Sonda Nwralınıñ erligine riza bolıp batırlar «Jas jolbarıs» dep ataptı. Sodan bastap atı şığıp, eline eleuli bolıp, Nwralı batır atanadı. Nwralı batırdıñ on wlı bolğan eken: Jantemir, Janwzaq, Ömir, Nädir, Dosımbek, Özenbay, Kenenbay Dönenbay, Sädir, Bwlantay.
Ata jauı alısqan
Qalmaqtı Kerey qirattı
Qimıldı jıldam şirattı
Jastaban degen eli eken ,
Altay degen jeri eken ,
Nwralınıñ on wlınıñ segizi
Soğısta ölgen er eken.
degen şumaqtar onıñ wldarınıñ da batır bolğandığın bayandaydı.

Şürşit Qwlbaraq wlı .
(1770 – 1850)

Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay, Qwlbaraq, odan Şürşit. Abaydıñ äkesi Qwnanbaymen qadirles, onıñ äkesi Öskenbaymen zamandas bolğan adam. 1851j. Qwnanbay äkesi Öskenbayğa üş jüzdiñ basın qosıp as bergen. Astı Şıñğıs tauında emes, jer ortası Qarqaralı, Kökşetauğa jaqın keñ alqap, jazıq Kökjaydaq degen jerde ötkizedi. Osı asqa qosqanım dep Şürşit bi soyısqa on semiz jılqı äkelipti. Jılqılardıñ jal-qwyrıqtarın küzep äkelgen. Tobıqtı maljandı boluşı edi, asqa soymay alıp qala ma?- degen qaupi bolsa kerek. Sol jılqılardıñ bireuine bir jastau tatar jigitin mingizip äkelgen eken. Qwnanbayğa sälemdesip, äkesiniñ asına qayırlı bolsın aytıp, äkelgen soyıs malın berip, onımen qabat ertip kelgen tatar jigitiniñ jayın bayandaydı.
«Bıltırğı ötken küzde Qoyandı järmeñkesinde satuğa mal aydatıp jibergen adamdarıma osı noğay jigiti jolığıptı . Men äsker qızmetinen qaşıp jürgen adam edim, sizder qır adamdarı köringen soñ arız-mwñ şağuğa keldim. Mağan mwsılmandıq jolmen järdem körsetuleriñdi ötinemin», deydi. Olardıñ jandarı aşıp , qastarına ertip mağan äkep tapsırdı. Qıstay özimniñ jäne körşilerimniñ balalarınıñ tilderin jattıqtırıp oqıttırıp şıqtım. Bayqauımşa ,minezi, adamgerşiligi jaqsı körinedi. Bıltır siz jaqsı bir moldağa zäru bolıp jürmin dep ediñiz, eger kerek deseñiz , alıp qalıñız» , deydi.
Qwnanbay: – Bay, sizge köp rahmet. Mağan molda qattı qajet edi, – dep atı jönin swrap bilip, sol Ğabitqan degen tatar moldanı qasına aladı…
Adol'f YAnuşkeviçtiñ «Qazaq dalasına jasağan sayahat turalı jazbalar» degen kitabında da Şürşit turalı derekter bar: Sayahat kündeliginen üzindiler, 23 tamız (1846).
«…Şürşit degen baydıñ auılında sanaq jürgizuge tura keldi. Ol el bileuşimen qattı arazdasıp (el bileuşi Jüsipbay degen kisi eken), qol astındağılardı tıqsıra beretin körinedi. Şañırağı basqalardan däuletti. Şürşit te olardı jazğırudan kem qalğan joq, sosın barıp ol basqa qonısqa qonıs audarudı ötindi. Şürşitti ağa swltannıñ bolısına köşirudi aytıp, Viktor eki jaqtı da riza qılğanda, bwl ädil ükimge qwldıq wrğan dauıstar estildi. Şürşitke bağınıp kelgender öz qol astına aludı ötinip, Pan esimdi basqa starşinağa tilek bildirdi. Qazaq üşin öz bolısın tastap, basqa jaqqa köşkennen artıq wyat is joq. Öytkeni ,bwl – onıñ olarmen birge twrıp ömir süre almaytındığınıñ belgisi. Jüsipbay jäne basqa da kereyler töleñgitterdiñ Şürşitke barıp, özderine qanşama auırtpalıq tüsirse de, onıñ qonıs audarudan bas tartuına söz saludı ötindi. Töleñgitter dästür, parız degenniñ bärin istep baqtı, biraq Şürşit sözge qwlaq aspadı» – dep jazıptı.

Uäyis Şondıbaywlı
(1873-1925)
Qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısı, Ayaköz audanı Barşatas auılında, bwrınğı Dağandı bolısı 12–auıl, Jıltır degen jerde 1873j. düniege kelipti. Abaq Kerey, odan Begimbet, odan – Beknazar, odan – Qojageldi, odan – Qoylıbay. Şondıbaydıñ Uäyisten basqa Mwhamediyar, Jünis, Isatay, Estay degen wldarı bolğan. Isatay men Estay da änşi bolğan.
Uäyis-änşi, dombıraşı, gormonşı jäne özi de än şığaratın segiz qırlı önerpaz. Onıñ aqındıq, änşilik öneri öz ortasına äygili bolğan. Abay Qwnanbaev onıñ önerpaz, jas talapker ekenin estip, bilgen soñ, ädeyi arnap şaqırtıp alıp, öleñ aytqızıp, än saldırğan. Abaydıñ şäkirtteri Kökbay, Mağauiya, Aqılbay tobına qosıladı. Aqındıq önerde Abaydan ülgi-önege alıp, onıñ ösietin köp tıñdap, tereñ tüsinip, mol tağlım alğan Uäyis wlı aqınnıñ sanalı şäkirtiniñ biri boladı. Uäyistiñ özi de, äkesi de kedey bolğan. Onıñ öziniñ elinen basqa tobıqtı eline köşuine bay tuısqandarınıñ tizesi de sebep bolğan. 1919 jılı Qojakeldi işindegi Manabay, Alıbay ruınıñ juandarı Uan Oşaqor siyaqtı tizeli adamdar bir tünde Sarterek degen jerde otırğan Qoylıbay aulına basa qonadı. Ata qonısı Sarterek üşin Qoylıbay auılı Uan auılımen alaköz boladı. Amal ne, şaması eşnärsege kelmegen Qoylıbay auılı juandardıñ tizesine şıday almay, amalsızdan Sarterekten ayrılıp şığa beredi. Bwdan keyin körneu zorlıqqa şıday almağan Uäyis, üy-işimen Şıñğıstaudağı qwdasına köşip ketedi.

-Apırau, ne aytayın Uanmenen ,
Jerimnen ata qonıs quam degen.
Swm dünie, osımenen ötesiñ be,
Baylarğa zaual bolmay, juanmenen….

-Kir juıp, kindik kesken qayran jerler ,
Qızıltas, Qotanemel, Barşatasqa
Basında än şırqadım Jorğa taudıñ
Baylarmen aytısam dep elden audım….

Uäyis Şondıbayülı: “Qayğılı hal”, “Az mäsele söyleyin”, “Jüredi jwrttıñ köbi qarasınğa”, “Adamğa näpsi-qasqır”, “Aqıl-qaqpan”, “Bastauşı Ädil bolmasa”, “Bay men kedey”, “Birles elim”, “Al jastarım”, “Janı bar jas qazaqtıñ” jäne t.b. köptegen ölender, “Tartıstıñ tabısı” degen poema; aytıs ölenderi: “Uäyis pen Qamar qız”, “Uäyis pen Sarıközdiñ qağısı”, “Töleu men Uäyistiñ aytısı”, “Peruayım”, “Aqbökey”, “Bozqarağan”, “Şınğıstau” degen änder; “Bir qızdıñ uaqiğası”, “Joşı-Alaşa han”, “Ivanuşka”, “Täuke- kelinşek” degen poema-dastan şığarğan.
Uäyis Şondıbaev 1924j. auır dertke wşırap, 1925j. qaytıs boladı. Aqınnıñ beyiti Abay audanında Şi degen qorıqtıñ basında.
Uäyistiñ äyeli Balqıjan, balaları Moldahan, Mwhametjandar 1930-1940 jıldarı qaytıs bolıptı.
Abaq Kereydiñ wranı «Oşıbay», keyingi kezde mıqtı atalarına siınıp, «Jobalay», «Şaqantay» dep te wrandağan. Onıñ däleli Uäyistiñ öleñderinde kezdesedi. Mısalı «Söyledim az äñgime wqsañ qazaq» degen öleñinde:

- Jondağı Jobalay dep aytar bizdi,
Wranım – Er «Oşıbay», Kerey zatım.
Jılında mıñ toğız jüz on altınşı
Tamızdıñ on üşinde jazğan hatım,… – deydi.

«Täuke- kelinşek» poemasında:

-Tağı da aralastı «Jobalaylap!»
Nayzağa er Qosaydıñ tuın baylap
Qwtqarar eş adamdı körinbeydi
Endi özin atayın dep twrdım oylap.

Uäyistiñ «Täuke- kelinşek» poeması turalı.

1909-1910jılı jazılğan. Poemada däl, bolğan şındıq oqiğa bayandaladı. Abaq kereyden – Begimbet, odan Qosay, odan Elaman (Qasqa), odan Bura, Düyseke, odan Köşimbay, odan Jikibay, Demesin.
Arap Abralı balası-Tobıqtı işinde Saq, Toğalaq eliniñ ru bası adamı. Ibıray Araptıñ jaqın tuısqanı, şeşen, pısıq, atqaminer. Basqa elde artıq-auıs alasısı, dau-talasısı bolsa, Arap Ibıraydı jwmsap otırğan. Sonday alasısı Semiz Nayman Serikbay baydıñ aulında jäne Kerey Qasqa aulında bolıp, Ibıray sonda attanadı. Serikbay aulındağı daudı rettegen soñ, Ibıray endi Qasqa aulına kelip, auıldıñ bastı adamı Demesinge jolığadı. Ibıray quıp kelgen dauın aytıp, alasımdı alıp ber dep, Demesinge öktemdik minez körsete söyleydi. Demesin oğan: «el qazir jaylauğa köşip jatır, kimniñ qayda ekenin bilip bolmaydı. Eki el jaylauda bas qosamız ğoy, qazir qaytesiñ», – deydi. Ibıray oğan şamdanıp, Demesinge til tigizedi. Qattı aşulanğan Demesin Ibıraydı sabap, ayaq-qolın baylap, kisendetip tastaydı da, Ibıraydıñ atın erip kelgen at qosşısına berip, «Eliñe sälem ayt»- dep qaytarıp jiberedi. Eki el Baqanas, Kökseñgir, Şorqaşqan, Qarşığalı, Jauırtağı dep atalatın jaylaularına köşip kelip jaylasqan soñ, Demesin adamın alıp ketsin dep kisi saladı. Tobıqtıdan Arap bastatqan bes kisi kelgen soñ, Demesin olarğa: Men Ibıraydı kisendep edim, endi qoldarıña berdim, qasıña köşip keldim, al endi atsañ da, şapsañ da bes bolıs tobıqtı , ıqtiyarsıñ deydi. Arap ol jerde dau kötermey, Ibıraydı alıp qaytadı, jazday eki eldiñ ortasında dau-janjal bolmaydı, küzde eki el qıstaularına ayrıla köşedi. Demesin men Jikibay auıldarı Babañ özeni deytin küzekterine barıp qonadı. Sol jılı Aqmolada aydauda jürgen Täuke qaşıp keledi. Arap Täukeni şaqırtıp alıp: Kereydiñ ızası ötti, Ibıraydı kisendep äkep qolımızğa berdi. Sen endi Kereydi bir şauıp ber, kisi öltirseñ de bes bolıs tobıqtı köteremiz dep qasına jetpis jigit qosıp Kereyge attandıradı. Täukeniñ Kereydi qalay şapqanı, Jikibaydıñ Kökbesti atımen boy bermegen erligi, odan onıñ atın atıp öltirgeni, özin qara sanınan atqanı, 300 jılqını aydap äketkeni poemada surettelip jazılğan. Osı oqiğanıñ nemen tınğanın Töleu Köbdikov bılayşa aytıp bergen:
- Kereyden Semey gubernatorına bes kisi jiberildi. Olar el şaptı, kisi attı dep arız apardı. Qaladan doktor kelip, Jikibaydıñ denesine darığan mıltıqtıñ bıtırasın alıp, onı emdep, auılda bes kün boldı. Aktı jasap, Semeyge qaytıp barğan soñ, 25 soldat şığıp, Arap, Täuke bastatqan tobıqtınıñ 22 adamın twtqınğa aldı. Keler jılı eki el Sergiopol'da bas qosıp bitisti. Tobıqtı Kereyden alğan 300 jılqını qaytardı jäne Kökbesti attıñ qwnına 10 tüyeniñ qwnın töledi. Söytip twtqındağı adamın şığarıp aldı. Ol uaqıtta eki el özderi bitisse, sot orını arızdı qaytarıp beretin eken.

Töleu Köbdikov
(1874-1954)

Qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısı Ayaköz audanı bwrınğı Qarqaralı ueziniñ Dağandel bolısında tuğan. Begimbet – Qosay, Qwtıke – Tölen, Sarıbay – Toqımbet – Qojabergen – Erubay äkesiniñ şın atı Köpjer, pasport alğanda Köbdikov bolıp jazılıp ketken. Köpjer orta şarualı, momın adam bolıptı. Onıñ äkesi Erubay däuletti adam bolğan. Sondıqtan el işinde «Erubaydıñ Töleui» dep atap ketken. Erubay Nayman Aqtaylaqpen qwda bolıp, Aqtaylaqtıñ kenje wlı Sabırbaydıñ qızı Quandıqtı balasına äperedi. Abaymen aytısqa tüsken, köpke tanımal Quandıq.
Köpjerdiñ bäybişesi Lekerden: Bayğara, Botaqara, Esenqara, Bolğanbay, Tolğanbay, Jwmaqan. Al ekinşi äyeli Quandıqtan – Töleu, Mwqaş. Quandıq sözin öleñmen aytıp otıratın aqın adam bolğan. Töleudiñ nağaşı atası Sabırbay, nağaşı ağaları bäri de suırıp salma aqındar. «Nağaşıñ on jeti aqın» degennen soñ, solardıñ ıstığına küyip jürmin…. deytini sondıqtan. Töleu Köpjerwlı 9 jasınan auıl moldasınan sauatın aşıp, öleñ şığara bastaydı. On bes jasqa tolğannan keyin oyın – toylarda aytısıp, eski aqındardıñ tolğauın jatqa ayta bastağan. Halıqtıñ mwñın, joğın joqtap, sol jolda qara basın da qaterge tikken aqın. Töleu Köpjerwlı 1930 j. «tazartu nauqanı» jürgen kezde, bwl bwrınğı bi- bolıs, baylardıñ şaşbauın köteruşi, sol zamandı maqtap jırlaytın aqın dep, on jılğa sottalıp Qarqaralıdağı «qonır abaqtı» türmesine otırğızılğan.
1930 jıldarı jürgizilgen Keñes ökimetiniñ sayasatı boyınşa egin saludı bilmeytin elge astıq salığın saldı, şarualardıñ maldarın tartıp aldı. Sol bir qasiretti jılı Şwbartauğa Eltay Ernazarov keledi. Ol Qarqaralınıñ abaqtısına da barıptı. «Senderde bir aqın otır deydi şaqırıñdar, mağan öleñ aytsın» deydi ğoy. Sonda Töleu el ağası Ernazarovqa jürekte jatqan mwñın bılay dep öleñmen jetkizgen eken:

- «Assalaumağaleykim, hanımızğa,
Kötergen qazaq jügin narımızğa.
Eñbekşi el, bügin seniñ armanıñ joq,
Qaraytın ağa keldi halqımızğa.

Egin or, qar üstinen biday tap dep,
Kämpeske qattau jürdi malımızğa.
Kelgen soñ basqa qısım malı qwrsın,
Bir qayran bolar ma eken janımızğa.

Üy bası birdi-ekili qara qaldı,
Bey künä, talay momın jaralandı.

Qoldağı bar azıqtı sıpırıp ap,
Tamaqsız şuıldap aş bala qaldı.

Mübäräk wstağan soñ qolıñızdı,
Körersiz qaynap jatqan sorımızdı.
Qataldıq, qarañğılıq, nadandıqpen,
Sıpırdı belsendiler jonımızdı.

Qalayşa ökimetke qas boladı,
Bilesiz qoydan momın qazaq jayın.
Jwmıstı taza şeşip, qılmıs tauıp,
Alsañız, men riza , basım dayın.

Sizdi de han tağına qoyğan halıq,
Kün körmes su tübinde bolğan balıq.
Qayrañdap jağalauda jan tapsırıp,
Qayran el bügin, mine, bolğan ğarip, – dep aşı şındıqtı aşıp aytqan aqın öleñi wnamasa kerek:
«Mınau türmede otırğanda mınanı ayttı, bosatsañdar tipti büldiredi», – depti Eltay. Sonımen, jasına baylanıstı keşirim bolıp ,1934j türmeden bosap şığadı. Qarqaralıdan Degeleñ, Şıñğıstı basıp Semeyge jayau jetedi. Toz-toz bolıp tarap ketken ağayın-tuğandarın birli-jarımın äzer
tabadı. 1937j qaytadan sergeldeñ (halıq jauın izdeu) bastalğanda, bir tünde at- arbamen tartıp berip, Barnauıl qalasınan bir-aq şığadı. Sodan 1940j qaytadan elge oralğan, Şar qalasında twrıp qalğan. Töleu Köpjerwlı Abaymen tört ret kezdesip, dastarhandas bolğan.

-Qazaqtıñ mäñgi aynası Abay qwtıp ,
Adamzat bolğan emes sözden wtıp.
Tausılmas wlı dariya arnasınan,
Otırmız jüzip işip, taldap jwtıp, – dep jırlağan.

1945j. Abaydıñ jüz jıldıq toyına qatısıp, aytısqa tüsken, änşi- aqın Estaymen kezdesken:
-Aqını Kerekudiñ Estay sañlaq,
Bayağı än şırqağan Horlanğa arnap.
Jalpığa Estay bolu qiın eken,
Şıqpasa mıñnan bireu talğap-talğap, degen öleñin Estayğa arnağan.
Töleu eskişe, jañaşa hat tanığan. Bwrınğı aqındardıñ öleñderin, halıq dastandarın, Segiz seri öleñderin, Birjan-Sara aytısın tügel, Abay öleñderiniñ köpşiligin jatqa bilgen. Keñes däuirinde, öziniñ közi tirisinde üş öleñder jinağı jarıq körgen (Saparğali Begalinniñ qwrastıruımen): «Alıp küşti Otanım» – 1948, «Ömir jırı» – 1953, «Öleñder» -1953 j. Töleu Köpjerwlı qaytıs bolğannan keyin, wlı Mwrat Töleuovtiñ qwrastıruımen 1975 j. «Jırlarım» degen kitabı jarıq kördi.

Beysenbay Toysarin
(1869 – 1937)
Bäyseytten -Jobalay bi, odan- Jolaman (Jide), odan -Toysarı, odan Beysenbay tuğan. Toysarı bay da, bi de bolmağan, balası Beysenbaydı bay balalarınıñ ornına jiberip oqıtuğa kelisken. Beysenbay äueli Qarqaralıdağı orısşa üş sınıptıq mektepti bitiredi, keyin Ombıda oqıp, 1893 j. mal därigerlik uçilişeni altın medal'men bitirgen. Odan keyin Tom' universitetine tüsip oqığan. Oqumen qatar qiır soltüstikke barıp, saha, nanay halıqtarınıñ arasında qızmet istegen. Elge kelgen soñ, mal därigeri ğana bolıp qoymay, ağartuşılıq qızmet atqaradı. Maldı indetten saqtap qalu üşin karantin punktterin aşqan. Bolıs saylauına qatısıp, jiırma jıldan astam bolıs bolğan. Patşa jarlığımen 1916j. qazaqtardan maydan şebine qara jwmısqa 19-43 jastağılardı şaqırğanda, Beysenbay amal tauıp, el işindegi kemtar, auru adamdardı därigerler komissiyasına aparıp Dağandel bolısınan köp adamdardı alıp qalğan. Beysenbay Toysarin Baqanas özeniniñ Qwyğan degen jerinde mektep, magazin saldırğan. Jwrt «Beysenbaydıñ aq mektebi» «mäñgezeyi» dep atap ketken. Beysenbaydıñ aq mektebin bitirgenderdiñ işinen Qazaqstannıñ halıq jazuşısı Mwhtar Mağauin, jazuşı Tölek Tileuhan, ğalımdar Kärim Aqanbaev, Blok Şaykenov, t.b. şıqtı. Azamat soğısı jıldarında aqtar qaşıp qızıldar kelgende, Qıtayğa qaray ığısqan otryadtardıñ şapqınşılığınan eldi aman alıp qaluğa tırısqan. El üstinen ötken ärbir otryadpen til tabısıp, el tınıştığın saqtağan. Beysenbay Toysarin «Alaş» partiyasınıñ azamattarımen de baylanısta bolıptı. Alihan Bökeyhanov, Mirjaqıp Dulatov Semeyden boy tasalap, Şwbartauğa kelip, bir ayday Orınbordan habar kütip jatqan. Beysenbay Toysarin 1937 j. qamauğa alınıp, Almatı oblısınıñ işki ister basqarmasınıñ janındağı Üştik ükim şığarıp, sottap jibergen. Qay jılı, qay jerde qaytıs bolğanı belgisiz . . .

Kerey Bäyjigit küyşi .

On segizinşi ğasırda jau şapqınşılığınan Kerey eliniñ bir auılı qırılıp , tiri qalğan näresteniñ bireui Bäyjigit eken . Begimbet , Beknazar , Jädiger odan Bäyjigit taraydı . Küyşi Bäyjigit on segizinşi ğasırda , Şaqantay batır zamanında ömir sürgen . Jwrtta qalğan näreste , jetim Bäyjigit , el işi altın besik degendey , tez şirap , eldi aralap , sañılauın qıtıqtağan sıbırdı wğıp ösipti . Ol janın janitın sıbıs , uil , ıñılğa qwlaq türipti . Qamıstan uildek , bozquraydan sıbızğı , ağaştan şiñkildek jasay tartıp , sıbıstan dıbıs şığarıptı . Eki şekti şiñkildekti özine şaqtap jasap , dauıs deñgeyin sınağan .
Bäyjigit simirgen öner – halıq üni üylesken tabiği sarın . Darındı küyşi , sazger , qaratañday şeşen , şeber orındauşı Bäyjigit köptegen küyler şığarğan : « Jetimtorı» , «Kökserke» , «Kökbalaq» , «Salqara» , «Aqqu» , «Qoñırqaz» , «Äldiswr» , «Qosbasqan» , «Kelinşek» , «Kök qarşığa», «Erketatan», «Qarakök», «Däldireñ torı» , «Bayğız zarı», t. b.

Bodau aqın .
Kerey Bodau aqın on toğızınşı ğasırda ömir sürgen . Qwnanbay qajımen zamandas bolğan . Ol elge keñ tarağan « … Arqarlı , Qotan , Emel , Mwzbel , Serek» , dep bastalatın
« Tau öleñi» degen jırın şığarğan . Bodau aqın Beknazar Qosay wrpağınan . Beknazardan – Jädiger , odan – Maldıbay . Osı Maldıbay wrpağınan belgili adamdar :- Samaldıq , Äldeke , Mwqametjan , Bäyjigit küyşi , Bodau aqın taraydı . Salqın qandı , wstamdı , neni aytsa da deregin däl basıp aytatın aqın bolğan . Abaq Kereydiñ şejiresin däl taratıp beretin şejireşi eken . Bodau aqın aytıptı deytin äñgimeniñ wşı qıyırı joq . Şındıqqa köz salıp , aytar sözimen turap tüsetin narkesken aqın . Swltan , töre , bilerden qaymıqpağan , körgen tüygenderin betke aytıp tastaytın tökpe aqın bolğan desedi jwrt . Jır qissalardı da el arasında aytıp jürgen . Tuğan eliniñ sol zamandağı twrmıs halin jırğa qosqan :

Jer degende tebirenem
El degende emirenem
Ezderin körsem küyinem
Erlerin körsem süyinem…

Bodau aqınnıñ twspaldauı boyınşa Şwbartaudıñ geografiyalıq atauların Qozı Körpeş pen Bayan Swlu qoyğanğa wqsaydı . Atı qalğan taudı – Jauırtağı , kök salısı qalğan özendi – Köksala , baqan asıp baspana tikken özendi – Baqanas , jorğası boldırıp qalğan taudı – Jorğa , şwbar ayğırı boldırıp qalğan taudı – Şwbarayğır , t. t. tau jaldarınıñ atauları Qwnanjal , Dönenjal , Qosoba , Besoba , Besqauğa , Sandıqtas , qazan asıp , qora salğan jerlerin Qazanqap , Tasqora dep atap ketkenge wqsaydı . Jer atauları osı künge deyin solay ataladı .

Kerey Mwhamoraz.

Mwhamoraz öziniñ kedeyligine, el arasınıñ qaşıqtığına qaramay jıl sayın bir-eki ret Abayğa barıp sälem berip, qonaq bolıp ketedi eken. Abay birde sälem berip kirip kelgen Mwhamorazğa:
- Sol jerde twrıp kidirmesten öziñ turalı bir auız öleñ aytıp jiberşi, – depti. Sonda Mwhamoraz bögelmesten:
Atandım Mwhamoraz bala jastan,
Auru astan bolğanda, dau qarındastan,
« Mwhamoraz» degeni – şaytan atı ,
Qanday adam qoydı eken ayamastan , – depti .
Oylanıp qalğan Abay: Älgi sözdiñ mağınasın tüsindiñder me, dau qarındastan dep, bıltır Orazbaylardıñ mağan tayaq tigizgen janjalın
aytıp twr. Qısqa da bolsa, taban astında osınday nwsqalı söz tabatın Mwhamorazdıñ wşqır oylılığına közim jetkendikten swrap edim, – depti Abay.
Bike şeşen.

Kerey Bike Qwnanbaymen zamandas bolğan. Qwnanbaydı da sözden tosıp, esesin alğan kezderi bolğan eken. Qartayğan şağında Şäkärim aulına kelipti. Şäkärim añğa şığıp ketken eken, keşke jaqın kiiktiñ bir tekesin atıp äkelipti. Qonaq bolıp otırğan Bikeni bilgen soñ bir qozı soyğızıp etin asqızadı. Atıp äkelgen tekeniñ basın qosıp asqızadı. Bwl dämdi Bikeniñ aldına tartadı. Şäkärim: – Ämin, Bike –eke, mal batasın da, bas batasın da berme, añ batasın ber,- depti. Bike, qolın jayıp:
- Tars etkende, tars etsin,
Tütini bılay ketsin.
Tekesi qwlay ketsin, allauakbar, – depti. Janında otırğandarğa
Şäkärim: – Tätemnen (Qwnanbaydan), Abaydan artılamın dedim be eken, osı şaldı nesine aynaldırdım, – depti.

Ospan batır İslämwlı ( 1899- 1951 ) .

Abaq Kerey , Molqı , Maşan , Aytuğan , Begalı , Töles , Rayımbek , Sayeke , İsläm , odan – Ospan .
Şığıs Türkistan , Şıñjañ wlt – azattıq qozğalısınıñ basşısı , halıq batırı . Ör Altaydıñ Köktoğay audanınıñ Öñdiqara degen jerinde tuğan . 1940 jılı Altay aymağında Şıñ Şısay ükimetine qarsı şıqqan Köktoğay köterilisine belsene qatısqan . Köterisşiler jeñilgen kezde , Şıñ Şısay ükimetimen kelisimge keluden bas tartqan . KSRO men Monğoliya ükimetteri onı Şıñ Şısay ükimetine qarsı paydalanıp , öz kömekterin wsınğan . 1943 jılı Çoybolsan men general Popov 1000 vintovka ,20 pulemet , oq däri , t. b. qaru – jaraqtar bergen . Oğan qosa 2 äskeri wşaq , 200- ge tarta jauıngerdi kömekke berip , Qıtay ieligindegi Bwlğın bekinisin qaytarıp aluğa kömektesti . 1944- 1945 j. köterisşiler Şiñgil , Köktoğay audandarın Qıtay äskerinen bosatıp , twtas Altay aymağın azat etti . Ospan osı Altay aymağınıñ general – gubernatorı bolıp tağayındaldı , el bastağan küreskerler arasında onı halqı Han sayladı degen de äñgime bar . Alayda Şıñjan ölkesi Kommunistik Qıtay biligine ötkennen keyin , ol gubernatorlıqtan bas tartıp jañadan küş jinauğa kirisedi . AQŞ tıñ konsulımen de kezdesken .
Qıtay bileuşilerimen , kommunistermen on bir jıl qandı şayqas jirgizgen Ospan batır , aqırı 1951 jılı qazirgi Gansu ölkesine qarastı Qanambol tauınıñ Maqay degen jerinde Qıtay qızıl armiyasınıñ qolına tüsip , Ürimji türmesinde ölim jazasına kesilgen …
Ziratı Köktoğay , Kürti auılı , Tamırlı degen jerde .
Al Qalibek hakim Qıtaydan qaşıp Ündistanğa, odan Türkiyağa ötken. Qalibek hakimniñ wlı Hasen 1930 j. Qıtayda tuğan. Türkiyada twrğanda ağılşın tilin üyrenip NATO-ğa qızmetke kirgen. Keyinirek Germaniyanıñ Myunhen qalasındağı «Azattıq» radiosına qızmetke ornalasıp, qazaq bölimşesiniñ direktorlıq qızmetin atqaradı. Hasen öziniñ familiyası Oraltay bolıp atalatının bılay tüsindiredi eken:
1954j Qalibek hakimniñ bastauımen 1000 şañıraq Gimalay asıp, Istambulğa jetedi. Sonda bwlardıñ atı jönin tirkep otırğan türik azamatı «Ör Altay» degendi «Oraltay» dep jazıp jiberipti.
Abaq Kereydiñ Qaraqas ruınan şıqqan Bürkitbay ( 1906-1944 ) Qıtayda Şığıs Türkistan azat memleketin qwramız dep küreskenderdiñ işinde bolğan:
«Meniñ atım Bürkitbay
Sabadağı irkitti -ay.
Tınış jatqan el edik,
Zalım dwşpan ürkitti – ay.

Wşadı qıran bürkit aspanmenen,
Ajaldan qwtılmaysıñ qaşqanmenen.
Qıran qwstay jañılıp qolğa tüstim,
Altı-aq jıl joldas boldım aspanmenen.

Qılışımnıñ sabı bar,
Jaudıñ bası şabılar.
Keskilenip et qalsa,
Süyek qaydan tabılar.

Qara at mindim tağalap,
Qwmdı jürdim jağalap.
Joldas jaman bolğan soñ,
Wstap aldı-au qamalap.

Tülki tımaq basımda,
Qayrattı edim jasımda.
Qolğa tüsip qor boldım,
Otız jeti jasımda. . . .»
-dep arttağı wrpaqtı oylandıratınday söz qaldırğan.
Kerey Şoqbatar balger men Baltaqay emşi .

Kerey Şoqbatar baqsı men Baltaqay emşi, Qosay Qasqa, Düyseke, Jılkeldi, Baysügir, Orsaq, Qwdayqwl, Şoqbatar, Baltaqay, Ömirzaq.
Dünie salardan eki kün bwrın Abay Kerey Şoqbatar baqsını şaqırtadı. Kirip kelgen Şoqbatarğa sälem beruge ülgirtpesten Abay:
- Şoqbatar, men osı aurudan ölem be, jazılam ba sonı aytşı, – deydi.
- Bwl aurudan bürsigüni qaytıs bolıp, arğı küni jambasıñ jerge tiedi, – depti Şoqbatar türegep twrğan boyı bögelmesten.
- Äy, Şoqbatarım-ay, bwl aurudan jazılmaytınımdı özim de bilip otırmın. Seniñ köripkeldigiñdi aqırğı ret jwrt aldında bir sınayın dep şaqırtıp edim. Şaqırğanımda bögelmey kelgeniñde de, meniñ swrağıma jaltarmay, tura jauap bergeniñ üşin de, Alla riza bolsın. Şirkin, seniñ osı aytulı qasietiñ Baltaqayıña, basqa da keyingi ürim-bwtaqtarıña darır ma eken, – depti de.
- Balgerdi qonaq üyge aparıñdar, tınıqsın, – depti erekşe iltipatpen. Qonaq üyge ketip bara jatqan Şoqbatar:
- Abay meni emdelu üşin emes, meniñ köripkeldigimdi aqırğı ret bir sınau, jwrtqa osı qasietimdi tağı bir tanıtıp ketu üşin şaqırtıptı ğoy. Alla bergen balgerlikti aqırğı ret tanıtıp ketuşi – kemeñger Abaydan basqa kimniñ qolınan keler edi, – degen eken. Şoqbatar wrpaqtarınıñ aytuı boyınşa, Şoqbatarğa tüsinde aq säldeli kisi ayan berip: «Baq alasıñ ba, wrlıqpen ketesiñ be dep?» swraptı. Wyqıdan oyanğan Şoqbatar baq alamın degen. Sodan oğan balgerlik, köripkeldik, emşilik qonğan eken deydi. Tamır wstap, qwmalaq salıp, adamnıñ basınan qan alıp, balger atanadı. Äkesi Şoqbatardıñ emşiligi balası Baltaqayğa da qonğan. Şoqbatar men Baltaqaydıñ emşilik qasietteri turalı äñgimeleri el auzında köp.

Töltay Mwsabekwlı.
( 1851 – 1904 )

Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay, Qwlbaraq, Mwsabek, odan -Töltay.
Akademik Omar Qaymoldin 1982 j «Jwldız» jurnalınıñ 8 nömirinde: «Ädette oydı oy qozğaydı. Tağı bir öner iesiniñ ömiri turalı derekti Jwmaqan Bayjigitwlı ayttı. Ol, sözin «Töltikem aytuşı edi», dep bastadı. «Töltikem» degeni wlı Abaydıñ şığarmalarında kezdesetin Töltay Mwsabekwlın meñzep otır. Töltay Abaymen üzeñgiles adam. Ol Abaydıñ bir swrağına jauap bere otırıp: « Temirdi – ot, ağaştı- mor, adamdı – söz balqıtadı. Bolattı körik qorıtadı, adamdı sın tüzeydi. Balanıñ qıbın – äke, qızdıñ qılığın -şeşe, söz jüyesin- dana tabadı. Twrlausız sertten qaytadı, raqımsız şırıq bwzadı. Bereke el wyıtadı, ıqılas meyrim tudıradı»-depti. Şeşendik sözdiñ bwl da bir ülken qazınası emes pe» – dep jazadı.

Abay Qwnanbaevtiñ Şığarmalarınıñ eki tomdıq tolıq jinağınıñ 2 tomında, (1957 j . 62 bet) Töltay Mwsabekwlı turalı tömendegidey derek keltirilgen: «Keyde Abay oqıs bir swraumen el kisilerin sınaydı. Kerey Şaqantaydıñ Töltay, Oşıbay degen kisileri kelgende Abay: «Qattıda ne qattı, tättide ne tätti?» dep swraydı.
Soğan Oşıbay: «Qwrttıñ aq maltasına qosıp jegen qanttan tätti bar deysiz be?» dep bastağanda, Töltay Oşıbaydıñ qwrdası eken: «Oy, it ottama! Qattı degeni – joqşılıq, tätti degeni – jan emes pe!» depti. Abay külip: «Jaraysıñ Töltayım. Qwday aqımaqtı da , aqıldını da Şaqantayğa bergen eken !» deydi .

O.Qaymoldinniñ «Alğısqa bölengender» degen kitabında: (Qazaqstan baspası, 1977 j.)
«Töltay Mwsabekwlına täñirim sözdi qwya salğan ğoy. Kömeyi sıldırap, tili men kömeyinen söz ağıtqan suşa tögilip jatatın edi. Onıñ bilmeytin şejiresi, aytpaytın qissa-hiqayası bar ma? Onıñ auzınan qanşama söz marjandarı tögiletin edi, şirkin.
Qissa, jırınıñ soñında: «Közi bitken köl, söz ötpegen kösem tartıladı, tek öner ğana tartılmaydı. Onıñ üni añızğa aynalıp, älemge jayıladı, jwrt qualaydı.» Men añ-tañ bolıp qalıppın. – dep öz äkem Qaymolda aytıp otıruşı edi» – dep jazdı.
Töltay Mwsabekwlınıñ ziratı bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Sarıqamıs sovhozınıñ «Satay», «Şağıray» bölimşeleriniñ mañındağı «Kindikti» degen töbede. Tört qwlaqtı ziratqa mramor tasınan belgi qoyılğan. Ziratta Töltaymen birge, äkesi Mwsabek, şeşesi Ayjan, ekinşi şeşesi Tazamonşaq, bäybişesi Ürjan jerlengen.

Jandilda Müsali wlı .

Nayman Serikpay men Kerey Şaqantay – Töltay , Bödes «Qazanğaptağı» jerge talasqan . «Qazanğap» – Nayman men Kereydiñ şekarası esepti . Töltay men Bödes auıldarın Kereydiñ elbasıları Naymanğa tötep berse , osı auıldar tötep berer dep Qazanğapqa ornalastırğan eken desedi . Bödes kirpişten jılqı qora qwyıp ketse , naymandar jılqımen taptatıp kete beredi eken . Sodan Töltay men Bödes qol jinaydı , işinde Jandilda da bar eken . Serikpay da qol jinağan , işinde mıqtı Sopı degen batır bar eken . Sodan eki jaq kezdesedi , qaruları soyıl , nayza , şoqpar . Jandilda qaharına mingende közi qantalap , beline deyin jalañaştanıp alatın körinedi . Bödes qajı aytıptı , işindegi mıqtısı Sopı batır , Sopını qwlatsañdar boldı , sonı añdıñdar deydi . Jandilda Töltaydıñ jüyrik qoñır atına minip , şoqparmen naymannıñ jigitterin qwlatıp jürgen . Sopı da des bermey, kereydiñ jigitterin şoqparmen qwlata bergen . Jandilla bayqap qalıp , solay qaray wmtıladı . Ekeui betpe – bet kelip qalıp , « jekpe – jek» dep , jekelenip şığadı . Sodan birinşi kezek wrısqanda Sopınıñ nayzası Jandildanıñ eriniñ temirine tiip sınıp ketipti . Ekinşi kezek wrısqanda ekeuine de soqqı tiip , attarınan qwlap tüsedi . Birazdan soñ Jandilda ornınan twrıp ketkende , Sopı batır ornında qan bolıp jatıp qalğan eken . Sopı qwlağannan keyin , Naymannıñ qwlamağan jigitteri şeginip ketken körinedi . Al Naymannıñ qwlağan jigitterin auılğa äkelip , jaraların tañıp , eline qaytarıptı . Jaralılardı emdep , kütken Kerey eline kelin bolıp tüsken özderiniñ apa , qarındastarı . Jalpı , Kerey men Nayman qız alısıp , qız berisip , qwdandalı tatu ömir sürgen . Jandilda – Şaqantaydıñ soñğı batırı degen söz el auzında qalğan .

… Qazanğap dauı – Beysembay Toysarin bolıs bolğan kezde de toqtamağan . Naymannıñ elbasıları «Qazanğap» bizdiñ jerimiz dep Semeydiñ general
gubernatorına ( jandaral ) arız tüsiredi . Jandaral «Qazanğapqa» kelip , eki jaqtıñ dälelderin tekserip , jer Naymandıki dep şeşedi . Sonda Beysembay qasındağı jigitterge : – Anau twrğan molalarğa qaray at qoyıñdar deydi . Jigitter « oy – bauırımdap» şaba jöneledi . Jandaral Serikpay men Beysembayğa qarap , bwl ne şabıs dep swraydı . Serikpay orısşanı tilmaş arqılı söylesedi eken, al Beysembay orısşağa jetik bolğan . Sonda Beysembay birden suırılıp şığıp : – Taqsır , mına «Qazanğap» bizdiñ Kereydiñ jeri edi , anau twrğan bizdiñ atalarımızdıñ zirattarı . Siz bwl jerdi Naymandıki dep şeşkennen keyin , endi meniñ bauırlarım sol atalarınıñ süyekterimen qoştasuğa şauıp baradı deydi . Sonda Jandaral oylanıp , mınau jaña derek boldı , sondıqtan men jañağı şeşimimdi qaytıp aldım , endigi jerde bwl «Qazanğap» – Kereyge tiesili bolsın dep şeşipti …

Kerey er Samaldıqtıñ elge sälemi
( 1851-1925 )

Bir auız sälem aytam Ospanqwlğa ,
Tartar dep bilegimnen Sizdey wlğa.
Dağandı el qazağı – men Samaldıq
Qızığıp ketpes -aq dep qazına pwlğa.

Jat eldiñ jalasımen pende boldım,
Til jetip , sözim jetpey bir mañğwlğa.
Atanıñ aruağınan ümit etip
Bolar dep bir basıñdı elge twlğa.
Elim dep emirenip , Siz twrğanda
Ketem be , töleu bolıp pwlsız qwlğa.

Asıldı salsa qayrap ne kespegen
Jan jetip , jas küniñmen teñdespegen.
Dariğay , bir sebebin tabar edi au
Tışqanbay tiri bolsa Begeşpenen…

Samaldıq – Şwbartau öñiriniñ töl tuması . Samaldıq – el qorğanı . Berseñ – qolıñnan , bermeseñ – jolıñnan , degen azamat . Mañayın erlikke , küreske üyretken .
Sergiopol'de bolğan sotta Tobıqtınıñ igi jaqsıları paranı berip – berip Täukeni ağartıp alıp ketedi de , al Kerey Samaldıq tağı da wzaq merzimge aydalıp kete baradı . Samaldıq «Elge sälem» – degen hatın osı jolı aytqan eken .
Bwl Tışqanbay batır men Begeş şeşenniñ dünieden qaytqandağı , Kereyde , onıñ işinde Beknazarda bas köteretin ru basşılarınıñ toz-toz bolıp jürgen kezinde bolsa kerek …

Ospanqwl Meñayaqwlı ( 1856 – 1907 )

Arğın , Altay , Mamadayır ( Töleñgit ) , Ömirzaq – Sarı tarauınan
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Jorğa auılınıñ Besbwlaq baurayında tuğan .
Şwbartaudıñ bir bauırday , tuıs bolıp ketken kerey – töleñgit elinde birneşe ret bolıs bolıp saylanıp , el basqaruğa qatısqan . Elge qılday qiyanat jasamağan , eldi basqarıp , eldiñ qamın jegen , sol elge tanımal , sıylı adam bolğan . Ospanqwl halıqtıñ tilek talaptarın wlıqqa kirip orındatıp şığadı eken . Romanovtardıñ taqqa otırğan jıldarında , Arqa jerinen Ospanqwl oyazğa barıp , adamdardıñ äl auqatınıñ tömendep bara jatqanın aytıp , qolastındağı halıqtı salıqtan bosattırğan . Sondıqtan onı « 22 bolıstan asqan» dep şın däriptegen . El – jwrtı igi isterine tänti bolğandıqtan atın tikeley atamay «Osan» atandırğan . Şwbartau bolısın basqarğan jıldarında eldi käsipke baulıp , adamnıñ eñbegine qaray jağdayın jasap , bereke – birliktiñ wytqısı , wyımdastıruşısı bolğan .
22 bolıs bas qosqanda Ospanqwlsız oyaz mäjilis aşpaydı eken .
2006 jıldıñ 9 tamızında QR ükimetiniñ qaulısımen bwrınğı Şwbartau audanı Barşatas aulındağı № 1 qazaq orta mektebine Ospanqwl Meñayaqwlınıñ atı berildi .
Meñayaqwlı Türikbay Şwbartaudağı Ögiztauda ülken tört bölmeli üy salıp mektep aşqan . Bwl mektepte tört sınıp bolıp , elu – alpıstay bala oqığan . Osı mektepti bitirgenderdiñ işinde Qırğızstan Ğılım Akademiyasınıñ müşesi Nwraqım Älpiev , änşi – dombıraşı Miräsil Ospanqwlovtar bolğan .
Qazirgi kezde Ospanqwl Meñayaqwlınıñ wrpaqtarı Şwbartau öñirine qol wştarın berip , demeuşilik jasauda . Şöberesi Älpiev Altınbek Mwhamediyawlı Barşatastağı qazaq orta mektebine 2005-2006 oqu jılında 360 parta , 24 taqta , 12 komp'yuter , keyinirek bir jeñil avtokölik pen komp'yuter sıyladı . Mektep bitiruşi toğızınşı , on birinşi sınıp oquşıların Ayaköz qalasındağı politehnikalıq kolledjde tegin oquına demeuşi boldı .
2006 jılı Ospanqwl Meñayaqwlınıñ tuğanına 150 jıl toluına oray esimin äspettep , käsipker şöberesi Altınbek Mwhamediyawlı babasınıñ tuğan jerinde at şaptırıp , baluandardı beldestirip as berdi . 2007 jıldıñ 26 mamırında Ospanqwl Meñayaqwlınıñ ömirden ötkenine 100 jıl toluına oray basına eskertkiş qoyıp , as berildi .
Ospanqwldıñ nemere ağası Äzimbay Bijanwlı ( 1854 – 1922 ) belgili aqın , qissa , dastandar şığarıp , el arasına taratuşı . Aqınnıñ öleñderi , tolğauları , qissa dastandarı köpşilikke keñinen mälimdenip , auızdan auızğa taralğan , köşirip jazıp alıp , qasietti qazınası retinde qasterley saqtağan dünieler . Aqınnıñ ülken eñbeginiñ qatarında öziniñ töl tuındılarımen birge ataqtı jırau Aqtanberdiniñ tolğauların jetkizuşi esebinde birden bir negizgi nwsqa ekendigi ädebiet tarapında erekşe bağalanadı . Aqtanberdiniñ wlı tolğauın bağdarğa ala otırıp , «Aqtanberdi – Jaskileñ» attı ülken dastan jazğan .
Taltüs Jaskileñwlı ( 1855 – 1916 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Torğay , Teleu , Şolaq , Jaskileñ , odan Taltüs .
Taltüs Jaskileñwlı auqattı , köp ağayındı bolğan eken . Bäybişesi er qayratı bar , esti , aduın äyel bolğan . Bäybişesinen wl bala bolmağan . Otağasına jalğızdıqtan japa şektiñ dep toqal alğızğan . Ekinşi äyeli Bibatpadan Isqaq , Sıdıq , Süleymen düniege kelgen .
Taltüs meyrimdi , dualı auız , aqıldı , qayrattı , eldiñ jağdayına janaşır adam bolğan desedi . Bolaşaqta qanday jağday bolatının aldın ala boljap otıratın qasieti bar eken . «Aua rayı bwzılıp boran boladı , jılqığa jau tiedi» degen köripkeldigi däl kelip otıradı eken . Qazirgi Taltüs jerlengen jer « Espe» dep ataladı , erterekte töbeşikti , şili , qwyqalı jer bolğan . Nwrjüsip , Nwrtüsip degen egiz eki wlı atqa şauıp jürgende attan qwlap qaytıs boladı . Sonda Taltüs osı jer keyin jol boladı dep balaların qoyğızğan . Nayman men Kereydiñ şekarası osı ara , bwl meniñ eñbekpen alğan jerim , meniñ ornım da osı jer dep aytıp ketken eken . Atamızdıñ köregendik , eki eldi bitimgerşilikke şaqırğan danalıq ösietin , keyingi wrpaqtarı zor rizaşılıqpen bağalap keledi .
«Taltüs atamız aytıptı» , degen estelikterden :
1. « Aqırzaman degen joq närse , kimniñ basına is tüsse , aqırzaman degen sol»
2. Ömiriniñ soñğı jıldarı bolsa kerek : « Bol'şevik bolasıñ ba , joq men'şevik bolasıñ ba ? , dep swrağanda «Men ekeui de bolmaymın , özim basqa älemge barğalı jatırmın» , degen eken .

Tenteksarı Düysekbaywlı ( 1880 – 1977 )

Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay (Jañıl), Torğay , Bölegen , Rahımet , Ahmetjan , Düysekbay odan Tenteksarı .
Tenteksarı Düysekbaywlı Bwrınğı Semey oblısı , Şübartau audanı , Baqanas aulında tuğan . Jas kezinde moldadan arabşa oqığan , özdiginen orıs tilin meñgergen , kökiregi oyau , ädiletti jaqtaytın , el işinde abıroylı , sauattı adam bolğan . Aq pen qızıldar kelip , aumalı tökpeli zamanda , belsendiler qatarında bolıp , kolhoz bastığı qızmetin atqardı . Zamannıñ bwzılar jağdayın boljap , eldi jasırın Şığısqa köşiruge atsalısqan . Ataqtı «Şwbartau köterilisine» qatısıp , qudalauğa tüsedi . İşten şıqqan jaular Tenteksarını «ükimetke qarsı , eldi köşirip jatır», dep wstap bergen . Köterisşilermen birge twtqındalıp , sol jolğı qolğa alınğandardıñ kinasın öz moynına alıp , birazın bosattıradı . Özi tergeuge tüskende , tergeuşi bir adamgerşiligi bar qazaq qızı eken , Tenteksarınıñ eli üşin körsetken erlik eñbegine riza bolıp :
- Sen bosqa atılasıñ , elge sendey azamattar kerek qoy , dep , bir joldasımen jasırın qaşırıp jiberipti .
Tünde jürip , kündiz jasırınıp , daladan qoyandı aujal etip , bir jetide elge jetedi . Sol jolğı twtqındalğandar atılıptı , Tenteksarı qaşıp ketipti , wstalsın degen elge bwyrıq tüsipti . Kündiz jasırınıp , tünde el işine kirip , eldi köşirip şığarıp jürgende , ülken şañıraqtağı babadan habar keledi . Tün ortasında babanıñ üyine kelse , üy tolğan auıl aqsaqaldarı men mwzday qarulanğan jigitter eken . Törde keregede iluli twrğan qwndız jağalı şekpendi babamız alıp :
- Mına şekpen Şaqantay babañnıñ şekpeni , mwnı Jañıl anañ öz qolımen monşaq salıp iirtip toqıtqan , ölseñ kebiniñ , tiri jürseñ köziñniñ qaraşığınday saqtap , keyingi wrpaqqa jetkiz , sağan amanat , dep , – iığına jauıptı .
Şäpet , Aydınköl , Şalqar : – Tez , tañ atıp ketedi , dayın bolğan şañıraqtardı basta , dep qatal , kelte söz aytadı . Üyine de bara almay , köşti bastap jürip ketedi . Osılayşa birneşe köşti şığarıp salıp jürgende , orıs otryadınıñ qolına tağı da tüsip qaladı , jaralanadı . Bwl jolı tergeusiz atıluğa bwyrıq tüsipti . Qol ayağın qıl arqanmen baylap , kök baytalğa tañıp äkele jatqan jolda , Aydınköl , Şalqar , Şäpet , Manap bastağan azamattar qayta oralıp , orıs äskerlerimen qandı qırğın soğısıp , Tenteksarını bosatıp alıp qaşıp şığadı . Ol jigitter ılği da qos atpen jüretin … Soñğı köşke jetip , jarasın tañdırıp alğan soñ , Şäpet pen Aydınköl :
- Jä , tentegim ( olar solay ataydı eken ) , jarañ auır , qalğan elge biz baramız , sen qayta qaytuşı bolma , endi qolğa tüsseñ seni turap öltiredi , bala şağañdı biz äkeleyik , sen köşke ie bol , ( bwl jolğı soñğı köşte olardıñ bala şağaları tolıq bar bolatın) , biz eki üş künde oralamız , dep attanıp ketedi …
Aytqandarınday üşinşi küni tünde olar köşti quıp jetedi . Şäpet: – Tentegim , auıl äskerler jağınan qatañ qorşalıptı , üş ret bardım , bala şağañdı alıp şığa almadım , deydi ökinip . Mwnday is tek Şäpettiñ qolınan keluşi edi , ol öte tez , qırağı , batıl bolatın . Ol qanşa ümittengenmen , bala şağasın äkelu mümkin bolmay qaladı . Bes altı jıl ötkenen keyin ol amalsızdan ekinşi ret üylenedi .
Qıtayda jürgende de , Keñes ükimetiniñ kezindegi quğındalğandardıñ tizimi boyınşa , Tenteksarınıñ soñınan izdeu tüsedi . Dörbiljin aymağında jürgen kezinde quğınşılardan qaşıp , Nılqı degen qalmaqtardıñ jerine köşedi . Nılqıda jasırınıp jürip , qalmaqtardıñ malın bağadı , sol jerde eki wlı ömirge keledi .
Biraq , bwl ara da oğan pana bola almaydı , tağı da quğın tüsedi .
Keñes ükimeti jağınan quğındalğandardı wstap qaytaruğa , Şıñ Şısay ükimetimen kelisim şart bolatın .
Şäpet ( Nüsip ) Meñimwlı (1890-1973)

Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Baybaraq, Jañabay , Qoyan , Bijan , Meñim odan Şäpet
Hasen Ädeybaywlınıñ « Ömirdariya» degen kitabınan :
« …Jaylaudamız . Beyuaq . Mwzday qarulanğan bes – altı kisi sau etip kirip keldi . Şäpet ağa bastağan tuıstar eken . Ağayındı Jämiş pen Ibıray , ağayındı Aydınköl men Şalqar .
- Mına zamannıñ türi jaman , – Şäpet ağa tüsi suıq , qara mwrttı , iıqtı kisi eken , « Kämpeske» degen jat sözdi qadap aytadı . Semey töñiregindegi igi jaqsını jer audaratın körinedi . Tizim jasalıptı . Maldı sıpırıp ortağa saladı , şolaq belsendiniñ qolına bäri köşedi . Şäpettiñ ottı közi jarq etti .
- Men , täuekel atqa mindim . El üşin , jer üşin küresip ölemin . Dünieni tarıltıp bara jatqan özimizdiñ qazaqtar , özimizdiñ tuıstarımız . Qazaqtıñ sorı – qazaq . – Endigi söz qısqa . Biz Şäkärim qajığa ketip bara jatırmız . Qajını ar jaqqa alıp ketpekpin . Mwnda endi tınıştıq bolmaydı . Bir auız artıq söz taramasın . Tek belin bekem buıp otırğan ağayındarmen söyles . Buınıp tüyinip saqaday say otırıñdar . Dünie boqqa baylanbañdar . Tek dayın kölik baylauda twrsın . Anıq üş tört kün wtsaq , şekaradan ötip ketemiz .
… Qoştasu mäñgi esimde qaldı . Köş qozğala bergen . Äjem atınan qwlay tüsip , bosağanı qwşaqtap , solqılday kelip jıladı- ay kelip , jıladı . Bosağanı emirene süyip , bir uıs topıraqtı jaulığınıñ üşine tüyip aldı .
Keyin estidim , Şäpet ağalar tündeletip Şıñğıstaudıñ bir adırında jalğız üyde twrıp jatqan wlı aqınğa jetken ğoy . Şäkärim qajı wstamdı , artıq söz , oğaş qimıldan aulaq jan eken :
- Azamattar , -depti, – bek rahmet ! El bar eken , er bar eken . Rizamın . Ekitalay zamanda eldi tastap kete almaymın . Tuğan jerdiñ topırağı bwyırsın .
… Biz Şäpet ağa bastap , äri ötkizip jibergen birinşi köş bolmauımız kerek . Bäri ölşenip pişilgen . Tünde jürip , kündiz qalıñ jınıs , qır şatqalda demalamız . Köksala , Sergiopol' , Ayagözdi aynala ötip , Naualı , Ürjar qaydasıñ dep kele jatqanda , « Quğınşılar şığıptı , pulemet , besatarı bar» , degen tosın habar jetti . Şäpet ağa eskertti : – Attı äsker äri tura jolmen tartadı . Eki üş künde Maqanşınıñ töñiregine jetip qalar . Soğısamız ! Bala şağanıñ qamın oylañdar . Keyingi şep qorğandı özim basqaramın !
Bwl sät Şäpet ağanıñ şırqau şıñı edi . Şäpet ağanı körseñiz ! – Qıran ! –Mwzbalaq ! Bürkit twmsıq , qoyu qara mwrttı , keñ iıqtı , kelisken azamat. Keudesinde – dürbi , iığında – besatar , belinde – qılış . Qwralaydı közge atqan mergen . San – san eldi şekaradan aman – esen ötkizip , sın artqan azamatqa bwl jolı da senim mığım . …«Qatınsu» – ol kezde arındı özen . Qaljırağan jwrt ötkel izdemey özenniñ ber jağına jata ketken ğoy . Köş tarsıldağan atıstan şoşıp oyandı. Oq key – keyde özenge şolp – şolp etip tüsip jatır . Şäpet – şepte , tınıs keñip sala bergen . Bwl- Şwbartau köterilisindegi ataqtı ayqastıñ biri – «Qatınsu soğısı» edi . Kün wzın atıs tolastamadı . Qaru jaraq , oq därisi mol , saylanıp kelgen quğınşınıñ basımdılığı ayqın edi . Oq jauıp ketti . Eldi ürey budı . Dünie mülik şaşulı qaldı …
Şekaradan ötippiz . Wzaq köştiñ tam – twmı bas qostı . Otız şaqtı erkek , äyel , bala – şağa . Qaşa atısqan Şäpet jigitterin jinap alıp , Altay silemin örlep , tağı da artta qalğan ağayınğa qaray bet alğan …
… Aşarşılıq aldında osınau ardaqtı azamat batıl aralaspasa , köptegen şañıraqtıñ qanday qasiretke tap boların kim bilsin ? . Qilı zamanda Şäkärim atanıñ qamın oylap , tün qatıp jürip tauıp alğanın erlik emes dep kim ayta alar eken ! Arağa otız jıl tastap , elin sağınğan Şäpet ağa qartayğan şağında basqa atpen jasırın Şwbartauğa qaytqan eken . Birdebir adam tis jarıp , qwpiyasın sırtqa şığarmağan . Aqırı Şaqantay babasınıñ qasında mäñgi tınıştıq 2. Birde, bir top atalarımız qaqağan ayazda adasıp , Jidebaydağı Abay qıstauına tap boladı . Tüsetin üy az bolmasa da , Şaqantay babamızdıñ şöbereleri Abay üyine tüsedi : – Assalaumağalayk-umm , Abay ağa !
taptı esil er …

… Şäpet ağa asıqpay , bayıppen söyleytin jan edi :
1. Külli qazaq ağayın tuıs . Şaqantay babalarıñ :
- « Sender tınıstar jüregim bolğanda , kişi jüz – bilegim , wlı jüz – tiregim» , dep ösiet aytıp ketken dep aytıp otıruşı edi .
- Uağalaykumassalam , äley bol ! Törletiñder ! -Jigitter kiimderin qağıp soğıp törge ozadı . Az- kem aman – saulıq , auıl äñgimesinen keyin , Abay ağa :
- Şoşaq tımaq , körip otırmın . Kereysiñder , qaysısıñdar ?
- Şaqantaymız ! . – E – e , ne batır , ne aqınmın ! – deñder .
- Sizge jaqınbız . -Päle-e , ayttım ğoy , aqınşa sayraydı. Aqın külimsireydi …
3. Şaqantay babamızdıñ on jeti jamağatınıñ wrpaqtarı on jeti auıl bolıp , Baqanas özeniniñ boyına qatar – qatar ornalasqan eken . Eki – üş wl tapqan jamağattarı «bäybişe» atanıp kete bergen . Bäybişeler pwşpağınan tarağan azamattar kişi jamağattarınıñ üylerine kelgende , bauırları ornınan twrıp , qwrmettep , törge ozdırıp otırğan . Jası ülken ağaları söylep otırğanda , inileri ündemey , ädep saqtap otıruı – parız bolıp qalıptasqan .

… Ädebiya Serikaldı qızınıñ – atası Şäpet ( Nüsip ) turalı esteliginen :

- Atam wzın boylı , deneli , iıqtı , kigen kiimderi özine jarasıp , kelbettenip twratın . Bir körgende türi swstı köringenmen , öte meyrimdi , söylese kele şeşilip , sözdiñ mayın tamızıp , tıñdauşısın özine iirip alatın :
- 1932 jılğı aşarşılıqta , halıqtı aman saqtau amalı Qıtayğa ötu boldı , türli auru halıqtı dendep äketti , ükimet jağınan qızıldardıñ qısımı küşeydi , neler bozdaqtar jasırın atılıp ketti . Keyde qızıldardıñ elge orınsız jasağan qıspaqtarı esime tüsse , aşu men ıza kernep , qanım qaynap ketedi . Qazirgi wrpaqtarımdı körgende ğana sabama tüsip , täuba deymin . Qıtaydan 1945 jılı köktemde « Üşaraldı» betke alıp , qıruar maldı aydap şekaradan öttik . Biz kelsek , el soğıs qiınşılığınan küyzelgen . Jeñis tuı jeldi özgertti , qiınşılıq artta qaldı dep quanuda eken . Biz de quanışqa ortaq bolıp , maldı üy – üyge tarattıq , kolhozğa berdik , sol jerge ornalastıq . 1967 jılı däm tartıp , tuğan jerge köşip keldim . Babamnıñ ( Qarauıl ) basınan alaqanday jer bwyırsa , menen baqıttı adam joq qarağım , dep , tereñ oyğa berilip ünsiz qaldı … . 1973 jılı qaytıs boldı . Babamnan biik jatpaymın degen , özi körsetken orınğa jerlendi .
( Şäpet atanıñ nemere inisi – Manatbek Oljaywlı . Manatbek balası Jwmageldi – Bäsen tätemizdiñ otağası .)

2 BÖLİM

Şwbartaudan şıqqan belgili azamattar turalı azdı-köpti derekter

Sasenov Serikaldı
(1900 – 1973)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Säsen odan Serikaldı.
Sasenov S. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı 10-auılında düniege kelgen. Keñes ükimeti ornağan kezde «Stalin» atındağı kolhozda ferma meñgeruşisi bolıp qızmet atqarğan. 1941 – 1947 jıldarı Şwbartau audanınıñ «Egiz qızıl» kolhozında kolhoz bastığı bolıp jwmıs istegen. 1947 jıldan eñbek demalısına şıqqanğa deyin audandıq mal önimderin, jünin, terisin dayındau mekemesinde qızmet etti. Sasenov S. 1941 – 1945 jıldarı Qazaq KSR-nıñ Joğarğı Keñesiniñ «Qızıl tuın» eki ret jeñip alğan, oblıstıq, audandıq «Maqtau Gramotalarımen» marapattalğan.
Serikaldıwlı Aman ( 1948 ) , Şwbartau audanında tuğan , mamandığı zootehnik . 1968 – 1970 jıldarı audandıq saqtandıru mekemesinde inspektor , 1972 – 1975 jıldarı audandıq baylanıs torabında nwsqauşı bolıp qızmet istegen . 1975 – 1977 jıldarı Baqanas selolıq Keñesiniñ sekretarı , Baqanas auıldıq Keñesiniñ deputatı bolıp saylanğan . 1977 – 1982 jıldarı Şwbartau sovhozında ferma meñgeruşisi , 1982- 1987 jıldarı audandıq Twtınu qoğamınıñ qosalqı şaruaşılığınıñ törağası . 1987 – 2001 jıldarı Twtınu qoğamınıñ dayındau mekemesiñ nwsqauşısı , orınbasarı , basqarma bastığı .
Serikaldıwlı Ärmen ( 1940 – 2007 ) , Şwbartau audanında tuğan , mamandığı kinotehnik , jürgizuşi ( şofer ) . Almatı qalasındağı kinotehnikumdı jäne avtomaşina jürgizuşi kursın bitirgen . 1962 – 1965 jıldarı äskeri borışın atqardı . Wzaq jıldar boyı audanda kino körsetuşi , şofer bolıp eñbek etken .

Qaymoldin Omar (Haziret Ğwmar)
(1903 j. tuğan)

Omar Qaymoldawlı – arğı ataları Olpı-Böribay (Mwjıq) –Şürşit – Qwlbaraq – Jauğaşar – Şaqantay (Eñke) – Qwdayberdi –Beknazar – Begimbet – Jastaban – Abaq Kerey.
1903jılı (pasportta 1910) Dağandı bolısınıñ Baqanas özeniniñ boyındağı Kindikti degen ölkede düniege kelgen. Äkesi Qaymolda 1919jılı aqtarmen soğısıp jaralanıp qaza tabadı, Kindiktide jerlengen. Şeşesi Momsarı (Mwsaqan bidiñ qızı) 1934j Almatıda qaytıs bolğan. Omardıñ segiz jasında äkesi auıldağı ğwlama Ötelbay Käripwlınıñ medresesine oquğa beredi, 13jasına deyin oqidı. 14 jasında 1917 jılı äkesi Semeydegi qazaqşa – orısşa naçal'naya prihodskaya şkolağa oquğa beredi. Onda bir jılın öte jaqsı bitirip, pedogogikalıq tehnikumğa tüsip, onı 4 jılda üzdik bitirip şığadı. 1922 jılı Almatığa kelip QazPI-diñ jaratılıstanu fakul'tetine oquğa tüsedi. QazPI-de oqıp jürgende ärtürli qoğamdıq sayasi wyımdarğa belsene qatısıp, M. Jwmabaev, J. Aymauıtov, T. Jürgenov, Qwlımbetov siyaqtı ziyalı adamdarmen kezdesip swhbattasıp jüredi. 1927 jılı KazPI-di üzdik bitirip, S.Peterburgke joldamamen barıp ataqtı ğalım Pavlovtıñ aspiranturasına tüsedi. Aspiranturada jürgende genelogiya turalı kitap jazıp şığaradı. Aspiranturada bir jıl oqığannan keyin, 1933 jılı Almatığa Jürgenov şaqırıp aladı. Omarğa Almatıda ğılımi zertteulik pedogogika institutın qwrudı jükteydi. Bir jıldıñ işinde instituttıñ jarğısın, bağdarlamasın, bölimderiniñ qwrılımın jazıp, sol instituttı basqaradı. Sol 1934 jıldan bastap NKVD soñına tüse bastaydı – wltşılsıñ, baydıñ twqımısıñ, qazaqtıñ wlt kösemderin (Baytwrsınov, Bökeyhanov, Aymauıtov, Jwmabaev, Şäkärim) qoldaysıñ, – dep kinä tağadı. Sonda NKVD-niñ tergeuşilerine Omar: bir orıs ölse dünie jüzine oybay salasıñdar, qazaqtıñ azamattarı atılıp jatqanda nege ayğaylamaysıñdar, – dep jauap bergen. 1935 jılı qaladan ketip Ürjarğa barıp 2 jıl tehnikumda sabaq beredi. 1937 jılı Almatığa qaytıp kelip, I.Altınsarin ğılımi-zertteu pedogogikalıq institutında jwmıs istep jürgende, küzde wstalıp NKVD-de tergeledi. Tergeuşi YAkupov Uälihan: keñes ükimetine qarsısıñ, komsomol, partiyağa ötpediñ, ügit jürgizdiñ, Jürgenov-Qwlımbetov wyımında boldıñ dep, 58.10 – 58.11 stat'ya boyınşa ayıp tağadı. Tergeuşiler kezek-kezek almasıp, kün boyına as su bermey, wyıqtatpay, ayağınan tik twrğızıp qoyıp, wrıp-soğıp, üzilissiz swraq alıp, «kinañdı moynıña al» deumen boladı. Sonda Bondarenko degen tergeuşi äbden moyındamay qoyğan soñ: «Sizge daua joq eken -öziñizdi öziñiz ayamaydı ekensiz» depti. 1938 jılı 9 qaraşada sot ükimi şığaradı, 10 jılğa sottaladı. YAroslav, Leningrad oblıstarında, Şeksne gidrouzelinde, Rıbinsk qalasında ärtürli qara jwmıs, st. Normirovşik, smetçik, prorab, desyatnik, t.b jwmıstardı atqaradı. Merzimin ötep, 1947 jılı Almatığa qaytıp oraladı. Bwl jerde tağı da KGB soñına tüse bastaydı: bwrınğı oyınan qaytpağan, bwrınğı zamandı äli de köksep jür dep. Omar amalsız elge ketuge mäjbür boladı. Jambıl oblısı, Şu audanı Novotroick orta mektebinde mwğalim boladı. Wlı Aqjol, qızı Gülziya düniege keledi. 1949 jılı tağı da KGB tergeuşileri wstap, Jambıl qalasınıñ türmesine jauıp, bir jıl tekseredi. Sol kezde Jambıl türmesinde Omarmen birge – Cereteli, Kaplan, G.Serebryakova, jazuşı Ö.Twrmanjanov t.b. otırğan edi. Bir jıl tekseristen keyin 1950j joğarğı sottıñ köşpeli sotı 58.10-58.11 stat'yamen 10 jılğa sottaydı. Qatañ wstau jazasına Sverdlov oblısı, Asbest qalasına jiberilip, qala twrğızu, kombinattı qwru jwmıstarın isteydi. Sol jerde istep jürgende Moskvadan ügit -nasihat ötkizuge kelgen polkovnikke: «Qılmısker işten tua ma, sayasat tuğıza ma?» dep swraq qoyğanı üşin, Nijniy Tagil' türmesine auıstırıladı. Ol jerden eki jıldan soñ Krasnoyarsk ölkesiniñ Angara GES-ine auıstırıladı. Sol jerden 1956 jıldıñ basında rebitalizaciyamen bosanıp, Almatığa qaytıp keledi. Oqu minstirliginiñ joldamasımen Taldıqorğan oblısı Mwqır orta mektebinde mwğalim bolıp jwmıs isteydi. Respublikalıq gazet jurnaldarğa maqala jazıp twradı. Sol jerde Äspet, Äset degen balaları düniege keledi. Jazğan maqalaları közge ilinip, 1956 jılı Q.Sätbaev Almatığa şaqırıp, himiya ğılımi-zertteu institutına jwmısqa aladı, jartı jıldan keyin I.Altınsarin atındağı ğılımi-zertteu pedogogikalıq institutına auısadı. Osı institutta 20 jıl qızmet isteydi. Köptegen metodikalıq materialdar jazadı. 1967 jılı Bişkek qalasında Qırğız memlekettik universitettiñ ğılımi keñesinde dissertaciya qorğap, pedogogika ğılımdarınıñ kandidatı degen ataq aladı. 1979 jılı Qazaqtıñ Wlttıq aspaptar muzeyin qwruğa belsene at salısıp, osı mwrajayğa qızmetke auısadı. Qazaqtıñ wlttıq aspaptarınıñ tizimin jasap, suretterin salıp beredi. Neden jasalatının, qalay oynaytının, erekşelikterine tüsinik bergen. Ş.Sarıbaevtıñ kitabındağı aspaptardıñ barlığı Omar atanıñ jazıp-aytıp bergeninen qwralğan. Osı mwrajayda 17 jıl, qwrmetti demalısqa şıqqanğa deyin jwmıs istep, ülken eñbek siñirdi. Omar Qaymoldawlı ğwlama ğalım, qazaqtıñ önerine, ğılımına, mädenietine, oqu ağartu salasına öziniñ ğılımi eñbekterimen, aqıl keñesimen zor eñbek etti. Qazaqtıñ wlttıq akademiyası, oqu-mädeniet minstirligi, ükimet basşıları ol kisimen aqıldasıp, onıñ mol bilimin paydalanıp otırdı. Wlttıq Ğılım akademiyasınıñ wsınısı boyınşa Omar Qaymoldawlı 1995 jılı 26 jeltoqsanda halıqaralıq akmelogiya ( är mamandıqtıñ şıñına jetu ) ğılım Akademiyasınıñ tolıq müşesi-akademigi bolıp saylandı. Omar Qaymoldawlı bükil ömir boyı eldiñ, öz halqınıñ qamın jegen, atanıñ wlı emes, adamnıñ wlı, qazaq eli üşin öziniñ bas bostandığın qiğan azamat.
O.Qaymoldawlı Keñes Odağınıñ, Qazaqstan Respublikasınıñ köptegen medal'darımen, Qwrmet gramotalarımen, Qwrmet belgilerimen marapattalğan. KSRO-nıñ ozıq mädeniet qızmetkeri, Qazaq KSR-nıñ oqu ağartu isiniñ üzdigi. 2005 jılı « Bir söz» degen kitabı jarıq kördi .

Rızdıqbay Tileuberlin .
(1903-1994)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauğaşar, Şaqantay (Jañıl), Bäytöbet, Jayılğan, Qojan , Matay ,Tışqanbay, Tileuberli odan Rızdıqbay.
Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı Qosağaş auılında tuğan. Ş.Uälihanov atındağı keñşardıñ bwrınğı baqtaşısı. Wjımnıñ ardageri. 1966 j. socialistik Eñbek Eri atağı berilip, Lenin ordenimen marapattalğan. Respublikalıq därejedegi zeynetker bolğan. Ğwlama şejireşi . Kerey Şaqantay ruınıñ köptegen derekterin jetkizuşi .

Şoyınbaev Tileuqajı Janaywlı
(1907 -1999)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay(qırğız), Şoyınbay odan Tileş.
Şoyınbaev T. Bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 10 auılında tuğan. Äke-şeşesi qaytıs bolğannan keyin 1923-1924 jıldarı Şwbartaudıñ 13 auılında, bwrınğı Kenjeğwl meşitiniñ üyinde birinşi ret aşılğan balalar üyinde tärbielenip, sonda 1926 jılğa deyin däris aladı. 1927 jılı Semeydiñ pedogogikalıq tehnikumına tüsip, onı 1931 j tämamdağan. 1931 jılı Şwbartauğa qaytıp kelip, audandıq keñestiñ jauaptı hatşısı bolıp qızmet atqarğan. 1931 jıldıñ ayağında Almatığa kelgen. 1931-1932 jıldarı ölkelik komsomol komitetiniñ sekretarı bolğan.
1932-1933 jıldarı joldamamen Taşkent qalasında Ortaaziyalıq joğarğı oqu ornında (SAVSH) oqığan. 1934-1935 jıldarı Narhomzemde sektetariat meñgeruşisi bolıp qızmet isteydi. 1937-1939 jıldarı Almatıdağı mwğalimder institutınıñ tarih fakul'tetin tämamdağan. 1941-1944 jıldarı Halıq balıq şaruaşılığınıñ komitetinde (Karkomrıbakom) bölim bastığı bolıp jäne qosımşa Abay atındağı QazPI de ağa oqıtuşı bolıp qızmet isteydi. 1946 jılı sırttay oqıp, QazPI-diñ tarih fakul'tetin tämamdağan. Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ Tarih ğılımi –zertteu institutında 20 jıl : -1946 jılğa deyin ğılımi hatşı, bölim bastığı, direktordıñ orınbasarı, (1951-1953), ağa ğılımi qızmetker bolıp eñbek etti. 1964-1966 jıldarı Ğılım Akademiyasınıñ Pedogogikalıq ğılımi-zertteu institutında ağa ğılımi qızmetker bolğan. 1966 jıldan 1994 jılğa deyin 28 jıldan astam Abay atındağaı QazPI-de kafedra meñgeruşisi, docent bolıp jwmıs istedi. 1947 jılı Mäskeu qalasında tarih ğılımınıñ kandidatı därejesin qorğağan. Keyin doktorlıq därejesin alğan . Qırğızstanda Pişpek qalasında doktorlıq dissertaciya qorğağan .

Ibraev Kärim .
(1910 -1980)
Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narımbay, Täuirbay, Ibıray, odan Kärim.
Ibraev Kärim (Mwhamedkärim) Täuirbay nemeresi 1910 jılı, Semey oblısı, Şwbartau audanınıñ ekinşi aulında düniege kelgen. Auılda moldalardan hat tanıp (mwsılmanşa), 1927-1928 jıldarı Semeyde oqıp jürgende quğındalıp, 1930 jılı Leningrad Universitetiniñ şığıs fakul'tetine tapsırıp, bir-eki aydan keyin tağı üstinen «baydıñ balası» degen arız tüsip, bwl universitetten de quğındaladı. 1931 jılı Taşkentte «SAGU»-diñ medicina fakul'tetine tüsip, 1935 jılğa deyin oqıp, 1935-1936 jılı Almatınıñ Medicina institutınıñ emdeu bölimin bitiredi. 1936 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ Qızıltu audanına därigerlik mamandığımen jiberildi. Audandağı med punktten audandıq auruhana aşadı. 1936-1941 jıldarı sol auruhanada bas däriger bolıp istep, 1941 jılı şildede Wlı Otan soğısına attanadı. Soğıstıñ basınan ayağına deyin «Polevaya hirurgiyada» hirurg bolıp isteydi. Moskva mañında, Stalingrad maydanında, Pol'şada bolıp, 9 may Wlı jeñisti Berlinde qarsı aladı. Soğıstan keyin 1945 -1946 jıldarı Venada, 1947 jılı Monğoliyada bolıp, 1947 jılı tamızda Almatığa oraladı. (med.qızmetiniñ podpolkovnigi). 1947 jılı Almatınıñ därigerlik institutına assisent (hirurg) bolıp ornalasıp, 1961 jılı kandidattıq dissertaciyasın qorğap, 1963 jılı docenttik atağın aladı. Wlı Otan soğısı jıldarı 7-8 medal' jäne «Krasnaya zvezda», «Krasnaya znamya» ordenderimen marapattaladı. 1947 jıldan med. institutta studentterge däris berumen qatar, Almatınıñ temir jol auruhanasında, qalalıq 1 -auruhanada hirurg bolıp jwmıs atqaradı. 1978 jılı instituttan qwrmetti demalısqa şığıp, studentter poliklinikası jäne temir jol poliklinikasında hirurg-konsul'tant bolıp isteydi. 1980 jılı 23 fevral'da dünie saldı.

Mwqaşev Bäziken .
(1916 j. tuğan)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narınbay, Manaq, Mwqaş odan Bäziken.
Mwqaşev B. 1916j. bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 10 auılında tuğan. 11 jasınan Semey qalasındağı balalar üyinde tärbielengen. 1933 j. Semey qalasında orta mektepti bitiredi. 1935j. Almatığa kelip, mal därigerlik institutına tüsip bitirip şığadı.
1941 j. Otan soğısına qatısadı. Leningrad frontında bolıp, 1946 j. soğıstan qaytıp kelgen. Eñbek jolın bwrınğı Taldıqorğan oblısı, Börlitöbe audanında memleketik äleumettik qamsızdandıru böliminde ağa inspektor bolıp bastaydı. 1947-1975 jıldarı Börlitöbe, Qaratal, Alaköl audandarında audandıq äleumettik-qamsızdandıru böliminiñ meñgeruşisi bolıp 30 jılday qızmet istegen.
1975 jılı zeynetke şığıp, 1991 jılğa deyin Almatı qalasınıñ äleumettik qamsızdandıru böliminde qızmet etken.
Birinşi därejeli Otan soğısınıñ ordenimen (1985); 8 ret Wlı Otan soğısınıñ medal'darımen (1943-1996jj), Qazaq KSR Joğarğı Keñesi Prezidumınıñ Qwrmet gramotasımen (1957), Qazaq SSR Joğarğı Keñesi Prezidumınıñ Qwrmet Gramotasımen (1966), «Tıñ jäne tıñaytılğan jerlerdi igeru» medalimen (1957), «Äleumettik qamsızdandıru salasınıñ üzdigi» (1968), «Eren eñbegi üşin» medali (1970), «Eñbek ardageri» medali (1975), «Soğıs ardageri» belgisi (1999), «Äleumettik qamsızdandıru salasınıñ ardageri» (1980) medal'darımen marapattalğan. Bes ret audandıq Keñeske deputat bolıp saylanğan. 4 bala, 6 nemere tärbielep otır.

Serğazin Aytqazı .
( 1918-1991 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qalpaq ) , Baybapa , Bibapa , Äljan , Serğazı, odan – Aytqazı .
Serğazin Aytqazı 1918 jılı bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanınıñ onınşı aulında tuğan . 1942 jılı Almatı medicina institutın bitirgen . 1942 – 1945 jıldarı Wlı Otan soğısına qatısqan .
Soğıstan keyin 1946 – 1949 jıldarı Almatı oblısınıñ İle , Balqaş audandarı auruhanalarınıñ Bas därigeri bolıp qızmet etken .
1949 – 1954 jıldarı Üştöbe ( bwrınğı Taldıqorğan oblısı ) jäne Şımbwlaq balalar sanatoriyiniñ Bas därigeri boldı . 1955 – 1957 jıldarı Qazaq temir jolı Basqarmasınıñ Ortalıq auruhanasınıñ Bas därigeri bolıp jwmıs istegen . 1957 -1961 jıldarı Almatı medicina institutınıñ rentgologiya-radiologiya kafedrasınıñ assisenti bolıp qızmetke twrğan . Serğazin Aytqazı 1961 jılı medicina ğılımdarınıñ kandidatı , 1967 jılı medicina ğılımdarınıñ doktorı atağın qorğağan . 1961 – 1973 jıldarı Almatı medicina institutınıñ rentgologiya – radiologiya kafedrasınıñ meñgeruşisi , emdeu fakul'tetiniñ dekanı bolıp qızmet istegen .
1973 – 1988 jıldarı Qazaqstan rentgologiya – radiologiya ğılımi qoğamınıñ törağası . 1976 – 1981 jıldarı Bükilodaqtıq ( SSRO ) rentgologiya radiologiya ğılımi qoğamınıñ Törağasınıñ orınbasarı .
Medicina salasınan 60 tan astam ğılımi eñbekteri , 2 monografiyası baspasözde jariyalanğan .
Qazaq SSRiniñ «Joğarğı mektebine eñbegi siñgen qızmetkeri» (1982 ) ,
SSROnıñ «Qızıl Jwldız» , «Wlı Otan soğısınıñ birinşi därejeli» ordenderimen jäne köptegen medal'darmen marapattalğan .
1991 jılı 27 jeltoqsanda dünieden qayttı .

Qaymoldin Qadıljan.
(1919 -1992)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke) Qwlbaraq, Şürşit, Mwjıq, Olpı (Şontay), Qoymolda odan Qadıljan.
Qoymoldın Q. Bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 10 – auılında tuğan. Auılda eskişe oqığan. 1935-1937 j. Almatıdağı temirjol tehnikumın bitirgen. 1941 j. Qazaqtıñ Wlttıq Universitetiniñ fizika-matematika fakul'tetin bitirgen. Wlı Otan soğısına qatısıp, 1943 j. ayağınan jaralanıp, eline oraldı.
Eñbek jolın Almatı oblısınıñ partiya komitetinde bastağan. 1947j. Almatı oblıstıq bilim beru bastığına tağayındalğan. Qazaq KSRO Joğarğı Keñesinde, Almatı qalalıq, audandıq Atqaru Komitetinde qızmet atqarğan. 1953j. öz mamandığı boyınşa Qazaq Politehnikalıq Institutına kişi ğılımi qızmetker bolıp auısadı. 1955j. Mäskeuden bilim jetildiru kursın bitirgen. Ömiriniñ soñına deyin osı institutta qızmet atqardı. 1961j. fizika-matematika ğılımdarınıñ kandidatı atağın aladı. 1961j. docent atağı berilgen, 8 jıl kafedra meñgeruşisi bolıp qızmet atqarğan.

Isqaqov Erbala .
(1922 -1970)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qojakeldi.
Isqaqov E. Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Barşatas selosında tuğan.
Äkesi 2 jasında, şeşesi 10 jasında qaytıs bolğan. Aldımen Şwbartau balalar üyinde, keyin Ayagözdegi balalar üyinde tärbielegen. Ayagözdegi mwğalimder peduçilişesin 1941 jılı tämämdağan. Otan soğısı bastalğan soñ, Almatıdağı äskeri uçilişede minometçik dayındıqtan ötip, soğısqa attanadı. 1942-1943 jıldarı ärtürli Oqu batal'ondarınıñ vzvod komandiri bolğan. 1943 -1945 jıldarı Bryansk, Belorus' fronttarında minomet vzvodtarınıñ komandiri bolıp, 1945 jılı auır jaralanıp, Serpuhov gospitalında emdelip, elge qaytadı. 1944 j. Kommunistik partiya müşeligine ötken. Elge oralğan soñ, 1945 jılı Abay atındağı QazPI-diñ tarih fakul'tetine tüsip, 1949 jılı qızıl diplommen bitirip şıqqan. Eñbek jolın osı instituttıñ politekonomiya kafedrasında 1949 jıldan assisent bolıp bastağan. 1954 -1955 jıldarı osı instituttıñ partiya komitetiniñ sekretarı bolıp tağayındalğan. 1967 jılı ğılım kandidatı atağın qorğap şıqqan. 1949 -1970 jıldarı 21 jıl bir mekemede, QazPI-de eñbek etti. «Qızıl jwldız» ordenimen (1944), Otan soğısınıñ bes medalımen, Leninniñ jüz jıldığına arnalğan «Eren eñbegi üşin» medalımen, «Köp jıldıq eren eñbegi üşin» medalımen marapattalğan.
1955-1956 jıldarı Almatı qalasınıñ deputatı bolıp saylanğan.
Äyeli Erqojaqızı Bibinwr, 1 wl, 3 qızı, nemereleri Almatıda twradı.

Ömirzaq Baltaqaywlı Şoqbatarov .
(1923 -1995)
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet, Qosay , Elaman ( Qasqa ) , Düyseke , Jılkeldi , Baysügir , Orsaq, Qwdayqwl , Şoqbatar , Baltaqay , Ömirzaq .
1923j Şwbartau audanınıñ 9 aulında tuğan. Eñbek jolın 1939 jılı « Balqaş jwmısşısı» gazetinde ädebi qızmetker bolıp bastaydı. 1942j maydanğa attanıp, NKVD-niñ 45- şi Kavaleriyskiy polkınıñ
qwramında soğısqa qatısqan . Baltıq jağalauında soğıs bitkenşe äsker qatarında bolğan. 1949-1956 jıldarı Ayagöz audandıq partiya komitetinde nwsqauşı , ekinşi hatşısı bolıp qızmet atqarğan .
1957-1963 jıldarı Aqsuat audandıq partiya komitetiniñ birinşi hatşısı, 1963-1969 jıldarı Jarma, Ürjar audandarında audandıq atqaru komitetiniñ törağası bolıp, 1969 j. zeynetkerlikke şıqqanğa deyin oblıstıq partiya komitetiniñ bölim meñgeruşi qızmetin atqarğan. «Eñbek Qızıl tu» 2-därejeli Wlı Otan soğısınıñ ordenderimen, köptegen medal', gramotalarımen marapattalğan. Äyeli Töleusarı Mahmetqızı Semey qalasında twradı . 6 balaları , 10 nemereleri , 5 şöbereleri bar .

Beken Jılısbaev .
(1923 j. tuğan)
Qazaqstannıñ halıq artisi, Qırğızstannıñ eñbek siñirgen qayratkeri, ruı Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qojakeldi – Jılısbay, odan Beken. Jılısbaev Beken 1923 j. bwrınğı Semey oblısı Şwbartau audanında tuğan. Eñbek jolın 1939 j. Almatıdağı Abay atındağı opera jäne balet teatrında hor änşisi bolıp bastağan. Ol 1940 j Mäskeudiñ I. Çaykovskiy atındağı konservatoriyasına oquğa tüsedi. Biraq Wlı Otan soğısı bastaluına baylanıstı ol 1942 j. Keñes äskeriniñ qatarına alınıp, soğısqa attanadı. 1944 j Çehoslovakiyada qattı jaralanıp, elge qaytadı. Soğısta körsetken erlikteri üşin «Oteçestvennaya voyna» ordenimen eki ret marapattalğan. Elge qaytıp kelgen soñ 1945 j. Qwrmanğazı atındağı Memlekettik konservatoriyasına oquğa tüsip, onı 1951 j. bitirip şığadı. Konservatoriyada oquımen qatar, Respublika radiokomitetinde solist bolıp jwmıs isteydi. Konservatoriyanı bitirgen soñ, Qazaqtıñ Memlekettik filarmoniyasına solist qızmetine jwmısqa jiberiledi. Onımen qatar, konservatoriyanıñ vokal'dıq kafedrasına mwğalim retinde qızmet atqaradı. 1955 j. Beken Jılısbaevqa «Qazaqstannıñ eñbek siñirgen artisi» degen qwrmetti ataq beriledi. Osı jılı ol Qwrmanğazı atındağı Memlekettik konservatoriyanıñ vokal'dıq kafedrasına mwğalim bolıp twraqtı jwmısqa jiberiledi. 1956 j. bastap B. Jılısbaev 1998 jılğa deyin 42 jıl boyı üzdiksiz vokal'dıq kafedrasınıñ meñgeruşisi bolıp qızmet isteydi. 1959 j. KSRO Joğarğı Keñesiniñ prezidiumınıñ şeşimimen oğan «Qwrmet belgisi» ordeni berildi. Eki ret Almatı qalalıq keñesiniñ (1957, 1959) j. deputatı bolıp saylandı. 1960 j. docent ğılımi atağı berilgen. 1973 j. Joğarğı Attesciyalıq komissiyasınıñ şeşimimen vokal'dıq kafedranıñ professorı atağı bekitiledi. 1971 j. 20 şildede KSRO Joğarğı Keñesiniñ prezidiumınıñ şeşimimen B. Jılısbaev Lenin ordenimen marapattaldı. 1977 j. oğan «Qazaqstannıñ halıq artisi» qwrmetti atağı berildi. 1955, 1977, 1983 jıldarı ol Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ «Qwrmet gramotasımen» marapattalğan. 2005 jılı seksen jasqa toluına baylanıstı «OTAN» ordeni berildi . B. Jılısbaev köptegen belgili şäkirtter dayındağan : Seytaliev T. – KSRO halıq artisi, Qırğızstannıñ memlekettik sıylığınıñ laureatı, Qazaqstannıñ halıq artisteri Nwrjamal Üsenbaeva, M. Mwsabaev, N. Qarajigitov, Z. Qoyşıbaeva, Ğ. Esimov, S. Abuseyitov, N. Nüsipjanov jäne 17 Qazaqstannıñ eñbek siñirgen artisi, 11 Halıqaralıq konkursterdiñ laureattarı, 10 K. Bäyseyitova atındağı konkurstıñ laureattarı. Qazir B. Jılısbaev Qwrmanğazı atındağı Memlekettik konservatoriyanıñ vokal'dıq kafedrasınıñ qwrmetti professorı bolıp jwmıs isteydi.

Serikbol Temeşev
(1924 – 2005)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Şaqantay (Qalpaq). S. Temeşev bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanınıñ 10 auılında tuğan. 1930 jılı konfeske men aşarşılıq bastalğanda äke-şeşesi Qıtayğa auıp ketken. 1930-1939 jıldarı ol bwrınğı Semey oblısı, Ürjar audanınıñ Naualı balalar üyinde tärbielengen. 1939-1942 jıldarı Naualı mektep-internatında oqidı, qosımşa kolhozda qara jwmıs istep jürgen. 1942 j. Eginsu auılına kelip tuıstarı Älpenov Mısırdıñ üyinde twrıp, Kirov kolhozında qara jwmıs istep, soñınan Ürjar maşina traktor stanciyasında vesovşik (tarazılau esep-qisabı) bolıp jwmıs istegen. 1942 j. jeltoqsan ayında äsker qatarına şaqırılıp, Wlı Otan soğısına attanadı. Soğısta tört ret jaralanıp, kontuziya aladı. 1945 j. ekinşi därejeli Otan soğısınıñ mügedegi retinde elge oraladı. Emdelgennen keyin 1946 j. bwrınğı Semey oblısı, Ürjar audanınıñ Eginsu selosında buhgalter-sçetovod bolıp jwmısqa ornalasadı. S. Temeşev maydannan Kommunistik partiyağa kandidat retinde oralğan soñ, onı 1946 j. Ürjar audandıq komsomol komitetine nwsqauşı etip jwmısqa qabıldaydı. Sol 1946 j. audandıq komsomol komitetiniñ ekinşi hatşısı bolıp saylandı. 1948 j. Semey oblıstıq partiya komiteti S. Temeşevti Almatı Joğarğı partiya mektebine oquğa jiberedi. Oqudı 1950 jılı bitirgen soñ, onı Semey oblıstıq partiya komiteti Maqanşı audandıq komsomol komitetiniñ birinşi hatşısı etip tağayındaydı. 1952 j. S.Temeşev Ürjar audandıq partiya komitetiniñ bölim bastığı bolıp tağayındaladı. 1954 j. Ürjar audanınıñ «Tasbwlaq» sovhozınıñ partiya komitetiniñ hatşısı bolıp jwmısqa jiberiledi. 1955 jılı S. Temeşev Almatığa keledi. 1956 j. «Kazglavmuka» kombinatınıñ üşinşi zauıtında tehnika böliminiñ bastığı bolıp ornalasqan. 1957 j. Qazaq KSR – niñ Statistika Basqarmasınıñ şaruaşılıq isteriniñ bölim bastığı bolıp tağayındalğan. 1958 jıldan bastap S.Temeşev Saudanı basqaru qızmetine auısqan. 1958 j. Almatı oblıstıq Sauda käsipodaq keñesiniñ ağa nwsqauşısı, bölim bastığı, 1963 j. Almatı oblıstıq Sauda Käsipodaq keñesiniñ törağası bolıp tağayındalğan. Al 1964 j. bastap 1981 j. zeynetke şıqqanğa deyin, ol Qazaq KSR – niñ Sauda ministirliginiñ kollegiya müşesi, kadr böliminiñ bastığı bolıp qızmet atqaradı. Zeynetke şıqqannan keyin de 1994 j. deyin Sauda ministrliginiñ birneşe mekemelerinde jwmıs istegen. S.Temeşev «Qızıl Jwldız», «Otan soğısınıñ 1,2 därejeli» ordenderimen, birneşe medal'darmen marapattalğan. Soğıstan keyin «Qwrmet belgisi» ordenimen, Semey oblısınıñ auıldıq, audandıq, oblıstıq keñesine, Almatı qalasınıñ audandıq, qalalıq keñesterine
birneşe ret deputat bolıp saylanğan.

Ädibaev Hasen
(1924 j. – 11.05.2012 j.)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Jañıl), Serkembay, Mañıbay , Ädeybay , Mwqat , odan -Hasen.

Ädibaev H. Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Qosağaş auılında tuğan – ädebiet zertteuşi, jazuşı. Wlı Otan soğısına qatısqan. Äl – Farabi atındağı Qazaq Wlttıq Universitetiniñ filosofiya – ekonomika fakul'tetin 1955 j. bitirgen; Abay atındağı Almatı Memlekettik Universitetiniñ aspiranturasın 1959 j. tämämdağan. 1959 jıldan Abay atındağı Almatı Memlekettik Universitetinde wstazdıq etken.
Filologiya ğılımdarınıñ doktorı(1970) . Şığarmaları: «Uaqıt jäne suretker» (1967), «Talant, talğam, tağdır» (1971), «Kökjiek» (1978) attı sın-zertteu kitaptarı qazaq ädebietiniñ keleli mäselelerine, körnekti qalamgerlerdiñ şığarmaların saralauğa arnalğan. Onıñ «Tañbalı adam» jinağı (1975), «Otırar oyranı» romanı (1986), «Äupildek» äñgime – povester jinağı (1987), «Gibel' Otrara» roman ( orıs tilinde,1997), «Otırar oyranı » (tolıqtırularımen 2001) , « Sozvezdiya Bliznecov» (2004) , «Ömirdariya» ( 2006 ) , «Abay patşalığı» , «Absolyut» siyaqtı körkem şığarmaları jarıq körgen. Qazaq ädebietinen orıs mektepterine, arnaulı jäne joğarğı oqu orındarına arnalğan birneşe oqulıqtardıñ avtorı.
«İİ därejeli Otan soğısı», «Qızıl jwldız» ( 2-ret) , «Qwrmet» ordender, eki ret «Erligi üşin» medal'darmen marapattalğan. Joğarğı oqu orındarınıñ eñbek siñirgen qayratkeri.
H . Ädeybaevtıñ atası Ädeybay eskişe oqığan , sauattı , el arasında emşi , täuip retinde tanımal , qadirmendi adam bolğan .
Joldası jıl birge ömir sürdi , üş bala ( Marat, Timur, Şınar) tärbielep ösirdi , balaları joğarı bilimdi , tärbieli , parasattı. Marat äkesiniñ jolın quıp ädebietşi , audarmaşı , Abaydıñ öleñderin orısşağa sauattı audarğan azamattardıñ biri , ekinşi balası Timur Elbası apparatında , üşinşi balaları Şınar bankte qızmet etedi . Osı balalarınan tört nemereleri bar,olar da şetelde joğarı bilim alğan , jaqsı qızmetteri bar .
Hasen ağamızdıñ ülken eñbekqorlığın , biyazı minezin , ömirsüygiştigin atap ötuge boladı . Soñğı on bir ay tösek tartıp jatqanına , közi , qwlağı naşarlauına qaramastan jazuın toqtatpadı , janında ünemi Marat pen Şınarğa jazuın diktovat' etip , kündelikti basılımdadı bir , eki sağat oqıp beruin talap etip otırğan .

Bödesov (Bisimbiev) Mwhtar Jarılqasınwlı
(1927 j. tuğan. pasport boyınşa – 1928 j.)
Abaq Kerey, Jastaban, Beknazar; Begimbet, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay, (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Musabek, Bödes, Jarılqasın odan Mwhtar. Bödesov M. ( Baydıñ balası dep qudalauğa tüsken soñ dokument alğanda Bisimbiev bolıp jazılıp ketken) bwrınğı Semey oblısı, Dağandel bolısınıñ Qazanğap degen 10-şı auılında düniege kelgen. Onıñ balalıq şağı qaralı kampeske jıldarımen twspa-tws keldi. İri bay qwlaqtardıñ qatarında äkesi men ağaları quğın-sürginge wşıraydı, Aqmola, Semey, Irğız, Torğayda 1928-1931 j. köşip jürgen. 1931-şi jılı olar Jambıl oblısına keledi: Kirovskoe, Talas auıldarında 1933 j. deyin twradı. 1933 j. Qırğızstannıñ Groznıy selosına kelip, qonıstanadı.
Bödesov M. 1935 j. Groznıy selosındağı orıs mektebiniñ 1-şi klasına baradı. 1942 j. jeti jıldıqtı bitirip, ol eñbek jolın Tyan'-Şan' tauındağı Qaşkasu vol'fram rudniginde, Groznıydağı maşina-traktor stansasında jwmısşı-traktorist bolıp bastağan. 1946-1948 j.j. Taraz qalasındağı tehnikalıq mektepke tüsip, onı bitirgen soñ joldamamen Şöldala, stansalarında jwmıs isteydi. 1948 j. Bödesov M. Jambıl bölimşesine poez dispetçeri boldı. 1949-1961 j.j. Ayagöz temirjol Bölimşesinde dispetçer, bölim bastığı, bölimşe bastığınıñ orınbasarı bolıp qızmet atqardı. 1952 j. Almatı temirjol tehnikumın bitirgen. 1956 j. Taşkent temirjol institutın tämämdağan. Ayagöz Bölimşesi Semeyge köşkende, 1961 j. ol Almatığa şaqırılıp, Qazaq temirjolı basqarmasınıñ oqu böliminiñ bastığınıñ orınbasarı, qozğalıs qauipsizdiginiñ tekseruşisi bolıp, eñbek etedi. 1963 j. ol Almatı temirjol Bölimşesiniñ bastığınıñ orınbasarı, 1965 j. Bölim bastığı bolıp tağayındaladı. Almatı temirjol bölimşesiniñ bastığı bolıp 1980 j. deyin 16 jıl qızmet atqaradı. 1980-1988 j.j. Qazaq temirjol käsipodaq komitetiniñ törağası bolıp zeynetke şıqqanğa deyin qızmet atqaradı.
«Qwrmet» belgisi, «Eñbek Qızıl tu», «Oktyabr' Revolyuciyası» ordenderimen, Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ Qwrmet gramotasımen marapattalğan. «KSRO-nıñ Qwrmetti temirjolşısı» atağı, «KSRO-nıñ azamattıq qorğanıs üzdigi», VCSPS-tiñ Qwrmet belgisi berilgen. Qazaqstan kompartiyasınıñ Hİİ, HIV, XV s'ezderine, Bükilodaqtıq käsipodaqtıñ XVII s'ezderine delegat bolıp saylanğan. 14 jıl Almatı obılıstıq partiya komitetiniñ müşesi, eki ret Almatı qalalıq Oktyabr' audanınıñ partiya komitetiniñ byuro müşesi bolıp saylanğan.
Mwhtardıñ atası Bödes qajı Mekkege eki ret barğan , halıqtıñ qamın oylağan , elge sıylı , auqattı , tanımal adam bolğan . Şwbartau öñirindegi Qazanğap degen jerdegi Bödestiñ jılqı qorasınıñ ornı men « Bödes qwdığın» keyingi kezge deyin malşılar paydalanıp kelgen . Aq pen qızıldar kelgende olarğa qarsı şığıp , äsker jasaqtağan . Qazaqtıñ eline , jerine olardıñ keltiretinin ziyanın aldın ala tüsingen . Sol alasapıran zamanda eldi tonay kelgen , zorlıq körsetken bir top otryadtı Baqanastıñ qarasuına batırıp , küyretip jibergen . Bödes qajı balaları Kärim men Jarılqasındı Semeyge aparıp , orıs mektebinde oqıtqan . Auıldıñ bir top balaların Semeyden orıs mwğalimin jaldap äkelip oqıtqan . Bödes auılın «siya tamğan» auıl deydi eken . Keyinirek balası Kärim sauattı , aqıldı , adal azamat bolıp , kerey auıldarında birneşe jıldar bolıstıq qızmetti atqarğan . Kärimniñ Semeyde oqıp jürgen kezinde auılğa jazğan hatın keltire ketkendi jön kördik :
« Qara sıya , kök qarındaş qolımda
Jiırma bala bir orıstıñ soñında
Wrıqsat bolsa bir azıraq söyleyin
Wrıp – soğu joq pa deymin artında

Bizdiñ qazaq qır sahara jaylağan
Jal men jaya , qazı qarta şaynağan
Ötken ömir keler meken , dariğay
Keşke taman qwrbılarmen oynağan

Balaq türip , qozı quıp jarısıp
Batpağında teñ qwrbımen alısıp
Tünde aqsüyek , altıbaqan , al kündiz
Asau taydı üyretem dep jarısıp …»

Rahmadiev Erkeğali. (1932 j. tuğan).

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Qosay, Elaman, Orman, Süyindik, Kenjebay, Düysenbay, Jabıqbay, Rahmadi odan Erkeğali.
E.Rahmadiev bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 9-şı auılında (keyingi atı Mädeniet) tuğan. Äkesi Rahmadi aqın, jırşı, termeşi bolğan. Erkeğali bala kezinen äkesinen Er Töstik, Er Qosay, Qabanbay, Bögenbay batırlar, Qobılandı men Alpamıs jırların estip ösken.
1940 j. R.Erkeğali Balqaş köliniñ jağasındağı Jañatileu auılında bastauış mektepti bitiredi. Kelesi bes klastı Erkeğali Ülgi kolhozında internatta jatıp, oqidı. 1944 j. eñbek jolın balıq aulau şaruaşılığında bastağan. Ataqtı kompozitor M.Tölebaev osı Ülgide tuğan. Ol auılğa kelip-ketip jürgende, onıñ şığarğan muzıkaları E.Rahmadievke köp äser etken. 1948 j. sol auılğa N.Tilendiev, B.Jılısbaev, K.Oşlakov barıp, talanttı jastardı oquğa irikteydi.
1948 j. Erkeğali Almatıdağı Çaykovskiy atındağı muzıkalıq uçilişege oquğa qabıldanadı.
1952 j. Qwrmanğazı atındağı Almatı konservatoriyasına oquğa tüsedi. Onı 1957 j. tämämdaydı. 1957-1958 j.j. ol, Moskvadağı KSRO kompozitorlar Odağınıñ janındağı bilimdi jetildiru kursında oqidı. 1958 j. Qwrmanğazı atındağı Almatı konservatoriyasınıñ fol'klorlıq komitetiniñ meñgeruşisi bolıp, jwmıs istegen.
1959-1961 j.j. Qazaqtıñ Jambıl atındağı filarmoniyasınıñ körkemdik jetekşisi, 1961-1965 j.j. Qazaq KSR mädeniet ministrliginiñ Önertanu Bas Basqarmasınıñ bastığı, 1965 j. Almatı konservatoriyasınıñ ağa oqıtuşısı, 1966 j. Abay atındağı Memlekettik Opera teatrınıñ direktorı, 1967-1975 j.j. Qwrmanğazı atındağı Almatı konservatoriyasınıñ rektorı, 1968-1991 j.j. Qazaqstannıñ kompozitorlar Odağınıñ törağası, KSRO kompozitorlar Odağınıñ sekretarı, 1991 j. Qazaqstan Respublikası Prezidentiniñ janındağı ükimet sayasatı jönindegi halıq keñesiniiñ müşesi, 1991-1993 j.j. Qazaqstan Respublikasınıñ Mädeniet Ministri bolıp qızmet etken.
Şığarmaları: «Qamar swlu» (1963), «Dala şwğılası» (1967), «Alpamıs» (1972), «Tıñ äuenderi» (1980), «Qayran Mayra» (1986), «Abılay han» (1999) operaları, 19 spektakl' men kinofil'mderge muzıka, orkestrge arnalğan 9 şığarma, jeti vokal'dik-simfoniyalıq dünieleri, 2 vokal'dı-horegrafiyalıq kompoziciya, 2 qazaqtıñ halıq aspaptarına variaciya men poema, hor men kapellağa arnap 8 şığarma, 73 än men romanstar jazğan.
M.Rahmadiev «Eñbek Qızıl Tu» (1971), «Halıqtar dostığı» (1982), «Otan» (2000), ordenderimen, «Otan soğısındağı eren eñbegi üşin» (1947), AQŞ-tıñ Pensil'vaniya ştatınıñ «Önerdegi eñbegi üşin (1992) medal'darımen marapattalğan. E.Rahmadievqa «Qazaq KSR-niñ halıq ärtisi» (1975), «KSRO-nıñ halıq ärtisi» (1981) qwrmetti ataqtarı berilgen. Oğan Qazaq KSR-niñ Memelekettik sıylığı (1980), Bükilodaqtıq konkurstarda 3 ret bastı sıylıqtarı (1973-1978-1982), bükilodaqtıq bayqauda 1 därejeli diplomı tapsırılğan.
Qazaq KSR Joğarğı Keñesine 5 ret (1967,1971, 1976, 1981,1986) deputat bolıp saylanğan. Qazaqstan Kompartiyasınıñ Ortalıq Komitetiniñ müşeligine 4 ret (1971,1976,1981,1986) kandidat boldı.
Respublikalıq mädeniet qayratkerleriniiñ s'ezine (1953), Qazaqstan komsomoldarınıñ VIII s'ezine (1956) delegat bolıp qatıstı. 1962-1964 j.j. Almatı oblısınıñ partiya obkomınıñ müşesi boldı. 1968 j. bastap osı künge deyin Ädebiet jäne öner salasındağı Memelekettik sıylıqtı tağayındau Komitetiniñ müşesi, 1968 j. Almatı konservatoriyasınıñ docenti, keyinirek professorı, 1991-1993 j.j. Joğarğı Atestaciyalıq komitetiniñ müşesi, 1969 j. bastap Qazaq enciklopediyası redakciya kollegiyasınıñ müşesi.
E.Rahmadiev şeteldik bükilodaqtıñ jäne respublikalıq köptegen Konkurstardıñ alqa müşesi, qatısuşısı, jüldegeri.
E.Rahmadiev bükil älemge tanımal twlğa, bwrınğı Keñes Odağı , Qazaqstan Respublikasına belgili ataqtı kompozitor, qoğam qayratkeri.

Jolamanov Toqay Şalqarwlı ( 1928 j. tuğan )

Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Torğay , Teleu , Qaytarmıs , Barız , Şalqar, odan -Toqay .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Barşatas aulında tuğan . 1958 – jılı Almatıdağı Qazaqtıñ Abay atındağı pedogogikalıq institutın , 1965 – jılı Almatıdağı Joğarğı partiya mektebin bitirgen . 1949 -61 jıldarı Semey oblısı , Jarma audanındağı jeti jıldıq jäne orta mektepterinde mwğalim , oqu isiniñ meñgeruşisi . 1961 – 63 jıldarı osı audannıñ « Skotovod» sovhozınıñ partiya wyımınıñ hatşısı . 1965 – 77 jıldarı Kökpekti audandıq Keñes atqaru komiteti törağasınıñ orınbasarı , Şwbartau audandıq partiya komitetiniñ ekinşi hatşısı , atqaru komitetiniñ törağası . 1977 – 88 jıldarı Ayagöz audandıq Keñesi atqaru komiteti törağasınıñ orınbasarı bolıp qızmet atqarğan . 1988 – jıldan Respublikalıq därejedegi zeynetker . 1973 , 1976 jıldarı eki märte « Qwrmet belgisi» ordenimen , 1966 jılı Qazaq SSR Joğarğı Keñesiniñ « Qwrmet Gramotasımen» , medal'darmen marapattalğan . Ayagöz audanınıñ « Qwrmetti azamatı» . 1997 jılı Mekkege jwbayı Hamitova Külzada Ospanqızımen birge barıp , qajılıq parızdarın ötep qaytqan .

Şäkärimniñ – Aydınköl , Şalqarğa balası Ziyattı tapsıruı .

Jarqınım , janaşırım , tuıstarım ,
Belgili boldı beldi buısqan kün .
Köziñnen möltek – möltek jas tögilmey ,
Ağılğan aq qağazğa jır wstadım .

Senderdey bolsa adamdar dostasar em ,
Köp biraq berip jürgen bosqa sälem .
Ekeuiñ bolmağanda swm zamanda ,
Erterek ölimmenen qoştasar em .

Balamday bolsañdarda qos arısım ,
Teñ qılıp tebingimdi qoş alıstım .
Bayqañdar , qanattarıñ qırqılmasın
Ötinde jürgen joqsıñdar osal istiñ .

Aşudı bostan bosqa şaqırma eş ,
Qosılsa jol tabadı aqılğa es .
Ekeuiñ de eki qolım sekildendiñ
Baqanas Şıñğıstaumen jaqın emes .

Suı bir , örisi bir Şaqantayım ,
Qwrmettep ülgi twtam atañ jayın .
Senderdey wğınbaydı – au zamananıñ ,
Bizderge tisi aqsiıp qatayğanın .

Şalqar men Aydınköldey azamatım ,
Kötergen jigit bolıp qazaq atın .
Senderdey tuar äli twlpar twyaq ,
Men qwsap mezgilinen söz alatın .

Biriñe biriñ tuıs par boldıñdar ,
Jigitke özderiñdey zar boldıñdar .
Baq wşıp , däulet tayğan mezirette
Basıma jastıq qoyğan jar boldıñdar .

Tapsırdım özderiñe Ziyatımdı ,
Tapsırdım joğalmaytın Wyatımdı .
Men dombıra , ekeuiñ işegisiñ ,
Ziyatım şertiletin küy aqırğı .

Joldarıñ bolsın oñdı qaraqtarım ,
Şañına attarıñnıñ qarap qaldım .
Barızdıñ batır tuğan eki wlı
Siyaqtı meniñ wşqan qanattarım .
( qısqartılıp alındı )

Ibraev Twraş(1929 -1991)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdaybardi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narımbay, Täuirbay, Ibıray, Kärim, odan -Twraş.
Ibraev Twraş bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanında tuğan. 1949 j. orta mektepti bitirgen soñ, ol Mäskeudiñ A.V.Lunaçarskiy atındağı Memlekettik teatr öneri institutına tüsip (GITIS), onı 1954 j. tämämdap şığadı. Eñbek jolın1954 j. M.Äuezov atındağı Memlekettik drama teatrında ärtis bolıp bastadı. 1957 j. Kazkino studiyasında rejisser, 1959 j. bastap 30 jıl boyı «Kazahtelefil'm» studiyasında kinorejisser bolıp eñbek etti. 70-ke juıq körkem jäne derekti fil'mder, fil'm-spektakl'der tüsirgen. Onıñ işinde birqatar tuındıları Qazaq teledidarınıñ tañdaulı klassikasına endi: «Senim (Doveriya)», «Qwrmanğazı», «Aq avtomobil'», «Jaz ayaqtalıp keledi» körkem fil'mderi, «Qız-Jibek», «Eñlik-Kebek», «Beu qızdar-ay» fil'm-spektakl'der, «Betaşar», «Twsau kesu», «Toy bastar» derekti fil'mderi. Kaspiy mwnayşıları, Aral balıqşıları, Jetisu qoyşıları, kosmonavtar, ğalımdar, jazuşılar t.b. turalı derekti fil'mder tüsirgen. Onıñ tuındıları bükilodaqtıq kinofestival'darında birneşe ret jüldeli orındar men diplomdar alğan. Soñğı tüsirgen kinofil'mi Şäkärim Qwdayberdi wlı turalı. 1976 j. oğan 1-şi därejeli kinorejisser atağı berilgen. T.Ibraev – Qazaq KSR-nıñ halıq ärtisi, KSRO kinomatografister odağınıñ müşesi, KSRO teledidar taratu men radio taratu üzdigi. Onıñ atı Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ Altın Kitabına jazılğan.

Mıñbay Räş .
(1930 j. tuğan)
Aqın, jazuşı, satirik. Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauğaşar, Şaqantay (Qırğız), Keşubay, Qwraqbay, odan Räş, odan Ahmetkärim, odan -Mıñbay. M.Räş 1930j. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanınıñ, Barşatas auılında tuğan. Orta mektepti bitirgennen keyin Qazaqtıñ Abay atındağı Memlekettik pedagogikalıq institutına tüsken. Instituttı bitirgen soñ «Leninşil jas» gazetinde ädebi qızmetker, bölim bastığı bolıp jwmıs isteydi. Keyinirek «Ara» jurnalınıñ sıqaqşısı, «Novıy fil'm» jurnalınıñ bas redaktorınıñ orınbasarı, «Ğılım» baspasınıñ bas redaktorınıñ orınbasarı, «Qazaqstan» baspasınıñ bas redaktorı bolıp qızmet atqaradı. M.Räştiñ birinşi öleñder jinağı 1952 j. basılıp şıqtı. Sodan beri onıñ 30-dan artıq kitaptarı jarıq kördi. Oqırmandar men, sınşılardıñ jaqsı bağasın alğan eñbekteri: «Terek pen tikenek», «Bile qoydım», «Qanattı arman», «Qisıq ayna», «Suıldaq» , «Däuir dastan», «900 kün», «Twlpar», «Bes beles», «Bastau», «Almagül», «Şwbartau auıldarı», «Tss…tisiñnen şığarma» (1 tomdıq sıqaq öleñderi, 1996), t.b. Erekşe belgili eñbegi retinde Şwbartau audandıq jas mal ösiruşilerge arnağan «Bastau» poemasın atap ötken jön. Bwl poeması Moskvada jeke kitap bolıp orıs tilinde basılıp şıqtı jäne aqınnıñ öz orındauında Taşkent plastinka zauıtında üntaspağa basılıp şıqtı. M.Räştiñ köptegen ötkir sıqaq öleñderi belgili artisterdiñ orındauında teledidardan, radiodan, koncert alañdarında orındalıp jür. Aşı sıqaq pen äjua öleñderinen basqa onıñ köptegen öleñderi adamgerşilik pen ömirlik şındıqtı zamandastarımızdıñ jan düniesin qozğap terbeydi. M. Räş aqındıq önerinen basqa, audarma salasında da eleuli eñbek etti. Ol är jıldarda A.S.Puşkinniñ, M.YU.Lermontovtıñ, I.A.Krılovtıñ, V.Mayakovskiydiñ, S.Mihalkovtıñ, M.Isakovskiydiñ öleñderin qazaq tiline tamaşa audardı. M.Räş köptegen halıqaralıq, bükilodaqtıq, respublikalıq satirik-aqındardıñ konkursınıñ laureatı. Onıñ sıqaq-öleñderi orıs tilinde «Krokodil» jurnalına qosımşa jeke kitap bolıp basılıp şıqqan. 2000 j. «Elorda» baspasınan «Kieli dombıra» attı dastanı basılıp şıqtı. Oğan Ş.Uälihanov, Q.Sätbaev, M.Äuezov, Ä.Beysenova haqında dastandarı kirdi. 2000 j. jaña ğasırğa, jaña än konkursında M.Räştiñ «Tuğan jer» degen öleñine jazılğan äni (sazger B. Hasanğaliev) Gran-pri basjüldeni jeñip aldı. M.Räş Alpamıs, Manas, t.b. qissalardı jatqa orındaytın jırau. Onıñ M.Äuezov, S.Mwqanov, B.Momışwlı t.b-dıñ tiri dauıstarın aynıtpay salatın artistigi de bar. M.Räş köptegen KSRO medal'darımen, CK VLKSM men CK LKSM-niñ «Qwrmet gramotasımen» marapattalğan. Oğan «Qazaq KSR-niñ eñbek siñirgen mädeniet qayratkeri» qwrmetti atağı, «Qazaqstan Respublikasına-10 jıl», Eñbektegi erligi üşin» medal' berilgen.
Sasenov Qwrmaş.
(1930 j. tuğan)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Sasen odan Qwrmaş.
Sasenov Q. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanında tuğan. Auılda orta mektepti bitirgennen keyin Semeydegi eki jıldıq mwğalimder dayındaytın institutında oqıp 1948 j. tämämdağan.Sol jıldan bastap Şwbartau audanında mwğalim bolıp eñbek jolın bastağan. 1962 j. Almatıdağı Abay atındağı KazPI-niñ tarih fakul'tetin bitirgen.
1965 -1973 jıldarı Şwbartau audanınıñ Ş.Uälihanov atındağı sovhozında partiya komitetiniñ hatşısı bolıp qızmet istegen, audandıq partiya komitetiniñ müşesi bolıp saylanğan.
1973 -1983 jıldarı «Gornıy» orta mektebiniñ direktorı bolıp qızmet atqarğan. 1983 jıldan 2005 jılğa deyin sol mektepte wstaz bolıp eñbek etti. Oblıstıq partiya komitetiniñ «Maqtau gramotasımen», Qazaq KSR halıqqa bilim beru ministrliginiñ «Qwrmet Gramotasımen»(1990), « Qazaqstan Respublikası bilim beru isiniñ üzdigi»( 1995) belgisimen marapattalğan. 2006 jılı Sasenov Qwrmaşqa «Ayagöz audanınıñ qwrmetti azamatı» atağı berildi .

Qwrmaştıñ ağası Säsenov Berikbol ( 1916 – 1944 ) , Şwbartau audanınıñ onınşı aulında tuğan . Eki jıl auıldıq mektepte oqığannan keyin , 1930 jılı Semey qalasındağı avtodorojnıy tehnikumınıñ eki jıldıq dayındıq kursın , 1932 – 1934 jıldarı Almatıdağı Politehnikumdı bitirgen . 1935 – 1940 jıldarı Şwbartau audanınıñ maşina şöp stanciyasında esepşi , ZAGS böliminde is jürgizuşi , audandıq jer böliminiñ esep inspektorı , audandıq twtınu qoğamınıñ Bas esepşisi bolıp eñbek etken .
1940 jılı äskerge alınıp , Wlı Otan soğısına qatısıp , 1944 jılı Karelo – Finlyandiya jerinde qaytıs bolğan . Sol jerge jerlengen .

Järkenov Qabış ( 1933 – 1997 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qırğız ) , … , Järken , Baymwrın , odan – Qabış .
1933 j . Şığıs Türkistanda tuğan . Sol jaqta mektepti bitirip , mwğalimdik oqudı ayaqtağan . 1955 j. ata mekeni Şwbartau öñirine Qosağaş aulına qayta oralğan . KazMU diñ til ädebiet fakul'tetin (1960 – 1965 ) bitirgen . Şwbartau , Taldıqorğan jerlerinde mektepte wstaz bolğan . Keyin Almatığa kelip , Respublikalıq Kitap palatasında qızmet atqarğan . Qazaqstan Jazuşılar Odağınıñ müşesi . « Minezdi ayu» , « Aynalayın» , « Köñildi jaz» , « Besbwlaqtıñ balaları» , « Mwğalimder» , t. b. kitaptarı jarıq körgen .

Batırbekov Ğadilet Ändiyawlı .
(1934 j. tuğan)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Qwlşıqbay, Batırbek, Ändiya, odan -Ğadilet.
Batırbekov Ğ. Almatı qalasında tuğan. 1951 j. Almatı qalasınıñ №28 orıs orta mektebin bitirip, sol jılı Mäskeudegi Energetika institutına tüsip, onı 1957 j. tämämdağan.
Eñbek jolın Almatıdağı YAdrolıq Fizika institutında kişi ğılımi qızmetker bolıp 1957 j. bastağan. 1957 j. instituttıñ joldamasımen bir jıl Mäskeudegi Kurçatov atındağı Atom quatı institutında stajirovkadan ötedi. Odan Almatığa kelip YAdrolıq Fizika institutında qızmetin jalğastıradı. 1960 j. instituttıñ joldamasımen Obninsk qalasındağı Fizika-energetikalıq institutına kündizgi aspiranturağa qabıldanıp, onı 1964 j. bitirip şığadı. 1964 j. Almatığa kelip YAdrolıq Fizika institutında qızmetin jalğastıradı. Qazaqstanda atom reaktorımen aynalısqan mamandardıñ alğaşqısı. 1965 j. Almatıda fizika-matematika ğılımdarınıñ kandidatı därejesin qorğağan. 1966 jıldan ağa ğılımi qızmetker, 1968 j. atom reaktorınıñ bas injener, reaktordı zertteu laboratoriyasınıñ meñgeruşisi bolıp 1980 jılğa deyin istegen. 1980-1992 jıldarı YAdrolıq Fizika institut direktorınıñ orınbasarı bolıp qızmet atqarğan.
1987 j. Obninsk qalasında «YAdrolıq-energetikalıq qondırğılar» taqırıbında tehnika ğılımdarınıñ doktorı atağın qorğağan.
1993 j. Prezidenttiñ jarlığımen Qazaqstanda qwrılğan «YAdrolıq ortalıqtıñ» Bas direktorı bolıp tağayındalğan. Osı YAdrolıq ortalıqta Ğ.Batırbekovtıñ basşılığımen atom energiyasın zertteu turalı tört ğılımi-zertteu instituttarı wyımdastırılğan.
1995 j. qaytadan bwrınğı jwmısı YAdrolıq-fizika institutına «Atom quatınıñ fizikalıq jäne energetikalıq mäseleleri» laboratoriyasınıñ meñgeruşisi bolıp auısıp, osı uaqıtqa deyin jwmıs istep keledi.
Ğ.Batırbekov Qazaqstan Respublikasınıñ «Qwrmetti Altın Kitabına» jazılğan. Odaqtıq därejedegi 2 medal', odaqtıq ministerstvolardıñ köptegen Qwrmet gramotalarımen marapattalğan. Respublika, jaqın jäne alıs şetel baspasözderinde 200-den astam ğılımi eñbekteri jariyalanğan. Alıs – jaqın şetelderde 12 ret halıqaralıq ğılımi konferenciyalarğa qatısıp, ğılımi eñbekteri turalı bayandama jasağan.

Tobıqbaev Qasımğali ( 1935 j. tuğan )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet, Qosay , Rıspetek , Qwtkeldi , Tölek , Sarıbay , Kölday , Istıbay , Beymetey , Töregeldi , Tobıqbay , odan –Qasımğali .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Malgeldi auılında tuğan . 1954 jılı Barşatas orta mektebin kümis medal'men , 1959 jılı Almatı Auılşaruaşılıq institutın – agronom mamandığı boyınşa tämämdağan . 1959-1965 jıldarı Alğabas sovhozınıñ bas agronomı , bas agronom – ekonomisi , 1965-1966 jıldarı Gornıy sovhozınıñ bas ekonomisi , 1966-1971 jıldarı Şwbartau audanı Sarıqamıs , Şwbartau sovhozdarında ferma meñgeruşisi , 1971-1974 jıldarı Şwbartau audanı , Şwbartau sovhozınıñ partiya komitetiniñ hatşısı , 1974-1980 jıldarı Şwbartau sovhozınıñ direktorı , 1980-1986 jıldarı Sarıqamıs sovhozınıñ direktorı , 1986-1995 jıldarı Alğabas sovhozınıñ bas agronomı bolıp qızmet atqarğan . 1995 jıldan zeynetkerlik demalısqa şıqqan .
«Eñbek Qızıl Tu» , «Qwrmet Belgisi» ordenderimen , medal'- gramotalarmen marapattalğan . Eñbek Ardageri , QR nıñ Altın kitabına jazılğan .
Jwbayı Külaş Hasenqızı ekeui 9 bala , 23 nemere , bir şöbere tärbielep ösirgen .

Esimbekov İzimhan ( 1935- 2004 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek , Esirkep , Nwralı
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Ekpin kolhozında tuğan .
1954 jılı orta mektepti ,1973 jılı Semeydiñ zootehnikalıq istit-
utın bitirgen . Eñbek jolın 1954 jılı Jambıl oblısınıñ Şu stanciyasında bas konduktor mamandığınan bastağan . 1955-1960 jıldarı äskeri borışın Venger Respublikasında öteydi . 1960-1961 j.j. sot orındauşısı ,1962 j. audandıq gazette , 1962-1963 j.j. Sarıqamıs sovhozında kadr inspektorı , jwmısşılar wyımınıñ jetekşisi , 1965-1971 j.j. audandıq partiya komitetiniñ keñesşisi , Şwbartau sovhozınıñ partiya wyımınıñ sekrktarı , 1971-1980 j.j. Sarıqamıs sovhozında jwmısşılar wyımınıñ jetekşisi jäne zootehnik , 1980-1982 j.j. Gornıy sovhozında bas zootehnik , 1982-1994 j.j. Köktal sovhozınıñ direktorı ,1994-1997 j.j. Mädeniet auılınıñ Äkimi bolıp qızmet atqarğan .1997 j. zeynetkerlikke şıqqan .
SSSR halıq şaruaşılığın damıtuda altın medal'men , köptegen respublikalıq , oblıstıq , audandıq gramotalarmen , medal'darmen marapattalğan . Otbasında on balanı tärbielegen . Keyingi wrpaqtarına
«Ömir küres , aq pen qara arpalısqan ,
Sol küreste ayrılma , ar – namıstan» , degen ösiet söz qaldırıptı .

Qabasov Qoyşıbay
( 1935 j. tuğan )
Abaq Kerey , Jastaban , Beknazar , Begimbet , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qalpaq ) , Janqwlı , Ötep , Meñlibay , Tölepbergen , Qabas ,odan – Qoyşıbay .
Qoyşıbay bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Stalin kolhozında tuğan . Mektepti 1954 jılı bitirip , Almatıdağı Jambıldıñ tamaq tehnologiya institutınıñ bölimin tämämdağan . 1963 jıldan 1997 jılğa deyin Almatı qalasındağı et – konservi kombinatında tehnolog bolıp qızmet atqarğan . Osı jerden zeynetke şıqqan . Birneşe Qwrmet Gramotalarımen marapattalğan , 4 bala , 5 nemere , 2 şöbere tärbielep otır .

Mwhtar Mağauin
(1940 j tuğan)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qojageldi , Janabay , Esenbay , Janaq , Biten , Qwrımbay , Mağauiya, odan – Mwhtar .
Jazuşı, ädebiet zertteuşi, Qazaqstannıñ Halıq jazuşısı, Abay atındağı Memlekettik sıylıqtıñ laureatı, «Türik düniesine qızmet» sıylığınıñ laureatı , Halıqaralıq Şıñğıshan Akademiyasınıñ qwrmetti akademigi .
Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanında tuğan. Orta mektepti üzdik ayaqtap, KazMU-dıñ jurnalistika fakul'tetin 1962 j. bitirgen. Ömir jolın «Qazaq ädebieti» gazetinde bölim meñgeruşisi bolıp 1965-1967 j. bastağan. 1967-1970 j. «Jazuşı» baspasında, 1970-1976 j. «Jalın» al'manahınıñ bas redaktordıñ orınbasarı, QR ĞA-nıñ Ädebiet jäne Öner institutında ağa ğılımi qızmetker, 1971-1976 j. QazPI-de ağa ğılımi qızmetker, docent, 1984-1986 j. «Jazuşı» baspasında bas redaktor, 1988 j. bastap «Jwldız» jurnalınıñ bas redaktorı. QR memlekettik sıylığınıñ laureatı (1984 j.), Qazaqstannıñ halıq jazuşısı (1996), Türkiyanıñ «Türki düniesine qızmet» halıqaralıq sıylığınıñ laureatı (1997), filologiya ğılımınıñ kandidatı (1967). Twñğış äñgimesi «Keşqwrım» (1964 j.) «Jwldız» jurnalında jariyalandı. Şığarmaları: «Aqşa qar» (1969), «Bir atanıñ balaları» (1973), «Qiyandağı qıstau» (1977), «Kök kepter» (1979), «Kök mwnar» (1971, orıs tilinde 1975), «Alasapıran»-romanı (1-kitap -1981, 2-kitap-1983; orıs tilinde-1985, 1989; QR memlekettik sıylıq berilgen, 1984), «Qobız sarını» (1968, orıs tilinde-1970), «Tazınıñ ölimi»(1978), «Jılandı jaz» (1984), «Kökbalaq» (1978), «Jüyriktiñ tağdırı» (1979), «Şaqan-Şeri» (1984)-roman, «Poetı Kazahstana» (1977), «Goluboe marevo» (1985), roman, povester, äñgimeler; «Veşnie snega» (1985), tarihi roman-diologiya, «Alasapıran» (1,2 kitap), Pekin (1991). Tañdamalı şığarmaları 2 tomdıq, «Men» (1999). «Qıpşaq» aruı ( 2004 ) , « Kesik bas – tiri twlwp hikayatı» ( 2005 ) . Birqatar şığarmaları şetel halıqtarı tilderine audarılğan. 2002 jılı 13 tomdıq «Şığarmalar jinağı» jarıq kördi. Qazir tolıqtırılğan jäne keyingi , jaña şığarmalarmen üstemelengen on jeti tomdıq jaña basılım dayındalıp jatır . 2005 jılı « Parasat» ordenimen marapattaldı . 2006 – 2008 jıldarı Pragada « Jarmaq» romanı , birneşe äñgimeler jazıldı .

Tileuhanov Tölek
(1939 j. tuğan)
Jazuşı. Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Tınıbek ,Janğwlı,Qayranbay, Orazğwl, Tileuhan, odan -Tölek. T.Tileuhanov bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Baqanas aulında (qazirgi Qosağaş) tuğan. 1957 j. Barşatas selosında orta mektepti üzdik bitirgen. 1959-1964 jıldarı Äl-Farabi atındağı Qazaq Memlekettik Universitetin tamamdap, filolog mamandığın alğan. 1964-1969 jıldarı öziniñ tuğan auılında wstazdıq qızmet atqarğan. Oqu isiniñ meñgeruşisi, mektep direktorı bolıp qızmet atqarğan . 1970-1988 jıldarı «Jazuşı» baspasında redaktor, ağa redaktor, bölim meñgeruşisi qızmetterin istegen. 1992 – 1995 j. j. « Ayqap» baspasında bas redaktor bolıp istegen . 1996 – 2006 j. j. «Jwldız» jurnalınıñ bölim meñgeruşisi. 1965 jıldan bastap şığarmaları baspa betinde jariyalana bastadı. 1968 jılı «Bäyşeşek» degen atpen şıqqan jastardıñ toptama jinağına äñgimeleri engen . Sodan beri köptegen prozalıq kitaptarı jarıq kördi . Audarma salasında da eñbek etip keledi. Alan Marşalldıñ «Men sekirip oynay alamın» povesin ( jeke kitap bolıp şıqqan ), Slovak jazuşısı Andrey Plavaktıñ, A . Çehovtıñ , Özbek Hakim Näzirdiñ, R.Tagordıñ, K. Gamsunnıñ, indiya jazuşısı R.Aşkniñ, orıs jazuşısı Al'ber Belyaevtiñ, t.b. şetel jazuşılarınıñ äñgimelerin qazaqşılağan. Şığarmaları: «Körşi kelinşek» äñgimeler jinağı ( 1971 ), «Şarapattı jan» povesi ( 1973 ), «Özgeniñ baqıtı üşin» romanı ( 1975 ), «Ömir arnauı» ( 1977 ), «Bizdiñ äkelerimiz» ( 1984 ) , «Mäueli bäyterek» ( 1986 ) , « Za sçast'e drugih» povesteri ( 1991 ), « Üş wrpaq mwñı» ( 1996 ) , «Soñğı seri» ( 2007 ) , «Keleşek kirispesi» ( 1981 ) , «Bazarlı däuren, balğın şaq», (2003 ) , «37 jıldıñ balaları» (keyingi atı – «Wrpaqtı jalğap wrpaqqa») ( 2001 ) romandarı. Halıqaralıq «Alaş» sıylığınıñ iegeri (2005).
Tölektiñ ağası – Sahan Tileuhanwlı 1928 jılı Şwbartau audanınıñ Baqanas aulında tuğan . Mektepti bitirgen soñ kolhozda esepşilik qızmet istegen . 1948 – 1953 jıldarı äsker qatarın ötkergen . 1953 jıldan bastap audannıñ kolhoz – sovhozdarında esepşi , bas esepşi , audandıq sottıñ orındauşısı , audandıq partiya hatşısınıñ kömekşisi , audandıq auılşaruaşılıq tehnikalıq şaruaşılığınıñ bas esepşisi qızmetterin atqarğan .
Eñbekte adal , isine tıñğılıqtı , dos jarandarına bedeldi azamat boldı . Jastarğa kömek , tärbie isine erekşe köñil böldi . Ädebietti köp oqığan bilimdar , özi de öleñ jazğan . Audandıq , oblıstıq aytıstarğa qatısıp jürgen . 1992 jılı qaytıs boldı .
Tölektiñ ekinşi ağası – Serikhan Tileuhanov 1935 jılı Şwbartau audanı , Baqanas aulında tuğan . 1954 jılı Barşatas selosındağı orta mektepti bitirip , äsker qatarına alınadı . Audandıq sottıñ kömekşisi , audandıq komsomol wyımınıñ ekinşi hatşısı , audandıq mädeniet böliminiñ meñgeruşisi , audandıq partiya wyımınıñ bölim meñgeruşisi , sovhozda partiya wyımınıñ hatşısı qızmetterin atqarğan . Mektepte iskerlik qabiletimen , oquğa zerektigimen , aqındıq önerimen közge tüsedi . Qwrmet pen bedelge , süyispenşilikke bölenedi . Öleñ , maqalaları audandıq , oblıstıq gazetterde jariyalanıp twrğan . Audandıq , oblıstıq aytıstarğa qatısıp , jüldeli orındarğa ielengen aytısker . 1973 jılı qaytıs boldı .

Ospanov Bilis Kärimbekwlı ( 1938 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek , Esirkep , Nwralı
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Bidayıq auıl soveti , Orta Bödes qıstağında tuğan . 1956 j. orta mektepti , 1961j. Semey maldärigerlik institutın , 1969j. Almatı joğarğı partiya mektebin , 1978 jılı Almatı malşaruaşılığı institutınıñ aspiranturasın bitirgen .
Auıl şaruaşılığı ğılımdarınıñ kandidatı .
1961-1964 jıldarı Şwbartau audanındağı Kirov atındağı kolhozdıñ , Uälihanov atındağı sovhozdıñ bas mal därigeri , 1965-1967 jıldarı Şwbartau audandıq komsomol komitetiniñ birinşi hatşısı , 1969-1971 jıldarı audandıq halıqtıq baqılau komitetiniñ törağası , 1971-1980 j.j. «Sarqamıs» qoy sovhozınıñ direktorı , 1980-1985 j.j. audandıq partiya komitetiniñ ekinşi hatşısı , 1985- 1987 j.j. Şwbartau audandıq atqaru komitetiniñ törağası , 1987- 1993 j.j. Semey oblıstıq agroönerkäsip komitetiniñ törağasınıñ birinşi orınbasarı , 1993-1998 j.j. Jañasemey audanınıñ Äkimi , 1998 jıldan Almatıdağı «Jetisu» akcionerlik qoğamınıñ direktorlar keñesiniñ törağası .
«Sarqamıs» qoy sovhozında direktor bolıp qızmet atqarğanında , edilbay qoyların ösirudegi täjribeleri bükilodaqtıq oqulıq kitabına kirgen , odaq boyınşa ülken jetistikterge jetken .
«Eñbek Qızıl Tu» , «Qwrmet Belgisi» ordenderimen , «Eñbektegi erligi üşin», «Tıñ igergeni üşin» medal'darımen , SSSR halıq şaruaşılığı körmesiniñ Altın jäne Kümis medal'darımen marapattalğan .

Aqaev Ädiljan (1939-1982 )
Abaq Kerey, Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek , Mäyemer .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Malgeldi aulında tuğan . 1956 jılı orta mektepti , 1961 jılı Semeydiñ maldärigerlik institutın bitirgen .
1961-1969 j.j. Şwbartau audanı , Alğabas sovhozınıñ bas maldärigeri , 1971-1973 j.j. Gornıy sovhozında partiya komitetiniñ hatşısı , 1973-1976 j.j. Şoqan Uälihanov atındağı sovhozdıñ direktorı , 1976-1982 jıldarı Şwbartau audandıq auılşaruaşılıq basqarmasınıñ bas mamanı bolıp qızmet atqarğan .
1967 jılı Almatı zootehnikalıq institutınıñ janındağı sovhoz , kolhoz basqaru mamandığın jetildiru kursın üzdik bitirgen .
Ökimet tarapınan birneşe maqtau gramotalarımen marapattalğan .
Janwyasında altı bala , birneşe nemereleri bar .

Düyskenov Jeñis ( 1942- 2003 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek , Esirkep , Nwralı .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Sarıqamıs sovhozında tuğan . 1960 jılı orta mektepti , Talğar auılşaruaşılıq tehnikumın bitirgennen keyin , bir jıl Şağıray mal fermasında qızmet etken . 1968 jılı Semey zoovetinstitun tämämdağan . 1968 jıldan Sarıqamıs sovhozında zootehnik , 1972 jıldan bas maman , 1982 jılı Jorğa sovhozında direktor , 1994-1995 jıldarı Jorğa auılında Äkim , 1995 jıldan Samat şarua qojalığın basqardı . Sarıqamıs sovhozında edilbay twqımdı qoy ösirude köp eñbek siñirip , öz ülesin qosqan . Ökimet pen partiya tarapınan ärtürli marapattaularğa ie bolğan .
Otbasında jeti balanı tärbielep , ösirgen .

Mırzabaev Erşat Qwrmanäliwlı
( 1938 j. tuğan )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay (Jañıl) , Serkembay , Mıñbay , Omarbay , Tomarbay , Mırzabay , Qwrmanäli , – odan Erşat .
Almatı qalasında tuğan . 1955 j. Kirov atındağı orta mektepti , 1959 j. Abay atındağı KazPI diñ fizika – matematika fakul'tetin bitirgen . 1959 jıldan 2006 jılğa deyin mektepte wstazdıq qızmet etti . Qatardağı mwğalim , oqu isiniñ meñgeruşisi , mektep direktorı bolıp qızmet etken .
«Tıñ jäne tıñayğan jerlerdi igeru» , «Eñbek Ardageri» medal'darımen , audandıq , oblıstıq Qwrmet Gramotalarımen marapattalğan . Qazirgi uaqıtta zeynetker , Almatı oblısı , Fabriçnıy eldi mekeninde twradı , jwbayı ekeui on bala , on bir nemere ösirip , tärbielep otır .
Şalqarov Keñesjan
(1939 j. tuğan )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Alşañ , Şaqantay (Jañıl ) , Torğay , Teleu , Qaytarmıs , Barız , Şalqar , odan – Keñesjan .
K . Şalqarov KHR , Şığıs Türkistan , Tarbağatay aymağı , Emil öeniniñ boyında tuğan , belgili aqın , jazuşı , sazger . Aymaqtıq gimnaziyanı ,1965 jılı Abay atındağı Almatı memlekettik universitetiniñ til-ädebiet fakul'tetin bitirgen . Sodan beri respublikalıq qazaq radio-telearnalarında , «Qazaqstan» , «Qaynar» , «Ğılım» baspalarında redaktor , ağa redaktor , «Jetisu» gazetinde ağa tilşi , bölim meñgeruşisi bolıp qızmet atqarğan . Şalqarovtıñ ömir , zaman turalı irgeli äleumettik , azamattıq , oy tolğaytın «Şuaq» (1967) , «Säske sırı» (1972) , «Aq sapar»(1975) , «Aq köbelek»(1976) , «Şarapat» ,
(1980) , «Aynagül»(1984) , «Botaqan» , «Kölden esken lep» , «Joñğar dalasında» , «Emil qızı» , «Kögildir» attı öleñ jinaqtarı bar . Sonımen birge «Şaqantay batır» , «Qarasay batır» , «El wranı» , «Mwqağali mwqamı» , «Dombıra men qomuz» , «Darager» , «Nwh jäne naurız» , «Qaru jer» , «Sudan swlu» , «Ğasır qasireti» , «Saurıq sazı» , «Taras – dastan» , «Astana – dastan» sekildi dastandar jazğan . «Zaual zaman» ( Şäkärim men Ziyat turalı ) , «Sümbeden wşqan swñqar» , «Qara qasqır» , «Jalqın jal» , «Qoldırauın qwlqını» , «Bahadür Ospan» attı hikayattar men romandardıñ avtorı . Keñesjan Şalqarwlı «Şaqantay» , «Qarasay» , «Qaytarmıs bi» , «Swñqardıñ samğauı» , «Sıbızğı sırı» , «Or qoyan» , «Esil , Emil» , «Üş qoñır» attı otızdan asa küy , «Almatım meniñ» , «Arqadağı Astana» , «Mağjannıñ zarı» , «Ağalar, janazaña bara almadım» , «Esen bol» , «Anama» , «Nwrlı dünie» ( sözi Q. Amanjolovtiki) , «Tilek» ( sözi A. Puşkindiki) , «Keter me ekem» ( sözi M. Maqataevtiki) , t. b. qırıq bestey änniñ avtorı . Ol Mwstay Kärim , D. Kugul'tinov , Nizami , Gulhani , Qıtay aqını Li Baylardıñ öleñderin qazaq tiline audarğan . Onıñ öleñderi orıs , latış , eston , äzirbayjan , özbek , wyğır , mañğwl tilderine audarılğan . K. Şalqarov Qıtaydağı qalıñ qazaqtıñ arasınan , bwrınğı ötken belgili batırlar , aqın – şeşender , küyşiler turalı jır , öleñderdi jinap , jetkizuşi .
Ol Respublikalıq telefestival'dıñ(1966) , M. Jwmabaev(1994) , Fatima Bibi(1996) , Iran Islam Respublikasınıñ , Jambıl , Qazaqstan jurnalister odağı sıylıqtarınıñ laureatı , N . Töreqwlov(2003) , Dulat Babataywlınıñ (2005) jır müşayralarınıñ jeñimpazı .
Keñesjannıñ wlı Arhat Şalqar 1969 jılı Almatıda tuğan . Almatı qalasındağı Gogol' atındağı körkemsuret uçilişesiniñ Keramika bölimin , Almatıdağı Zañ Institutın bitirgen . Arhat ärtürli keskindegi qwm şını ıdıstarmen birge, 250-den astam jeke portrettermen birge , tabiğat beynelerin bederlegen maylı boyaulı , jay sızba suretteri bar . Şığarmalardıñ keybireuleri qalalıq , respublikalıq körmelerge qoyılğan . Onıñ işinde Mwstafa Kemel Atatürik , Aqıt Ülimjiwlı , Temirtas Birjanwlınıñ , t. b. portretter bar.
Qazir MAI da policiya kapitanı bolıp jwmıs isteydi .

Qasımbaev Janwzaq
(1941 – 2004)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Kitat, Sobıqan, Qasımbay , odan -Janwzaq.
J.Qasımbaev bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Barşatas auılında düniege kelgen. 1959 j. Barşatasta orta mektepti bitirgen soñ, Qazaqtıñ S.M.Kirov atındağı Wlttıq Universitetiniñ tarih fakul'tetine tüsip, onı 1965 j. bitirip şıqtı. 1965-1967 j. Talğar qalasında tarih päninen orta mektepte mwğalim boldı. 1967 j. Qazaqtıñ Abay atındağı
pedinstitutına mwğalim bolıp ornalasıp, 2004 j. deyin jwmıs istedi . 1968 j. S.M.Kirov atındağı KazMU-ge sırttay oqitın aspirant bolıp qabıldandı. 1970 j. Tarih ğılımınan kandidattıq dissertaciya qorğağan. 1971 j. KazPI-de ağa mwğalim, 1973 j. jalpı tarih kafedrasınıñ docenti bolıp qabıldandı. 1982 j. «Qazaq KSR-niñ tarihı men tarihtı oqıtu ädistemesi» kafedrasınıñ meñgeruşisi bolıp tağayındaldı. 1983 j. tarih ğılımınıñ doktorı dissertaciyasın qorğaydı. 1984 j. professor atağı berilgen. 1995 j. Qırğızstan Tarihşılar Associaciyasınıñ qwrmetti müşesi bolıp saylanğan. 1986 j.,1988 j. «Qazaq KSR oqu ağartu isiniñ üzdigi» belgisimen, 1990 j. «Qazaq Respublikasına eñbegi siñgen qızmetker» qwrmetti atağı, 1999 j. «Parasat» ordenimen marapattalğan. 1996 j. Gumanitarlıq Akademiyanıñ tolıq müşesi. 1998 j. «Wlttıq Ğılım Akademiyasınıñ» «Qwrmet gramotası» berildi. 1964 j. osı uaqıtqa deyin tarih ğılımınıñ aynalasında ärtürli konferenciyalar men simpoziumdarda 60-tan astam bayandamalar jasağan. 1986-1991jıldarı KSRO Ğılım Akademiyasınıñ tarih salası boyınşa müşesi, 1995-1997 jıldarı Garvard Universitetiniñ janındağı ortalıq onıñ eñbekterin Ortalıq Aziyanı zertteuşi iri ğalımdardıñ bibliografiyalıq jinağına kirgen. 1991-1992 j. Qazaq Respublikasınıñ Joğarğı Attestaciyalıq komissiyasınıñ (JAQ) ekspert komissiyasınıñ müşesi, 1989-1991 j. Abay atındağı universitetiniñ arnayı tarih dissertaciyalıq keñesiniñ törağasınıñ orınbasarı, 1992 j. beri – törağası. 1992-1996 j. Qırğızstan Respublikası JAQ-nıñ ekspert komissiyasınıñ müşesi, 1994 jıldan QR Mädeniet qoğamdıq kelisim minstrliginiñ janındağı oqu-pedagogikalıq basılımdar şığarudıñ ekspert komissiyasınıñ törağası. Birqatar merzimdi basılımdardıñ redakciyalıq alqa- müşesi, 1996-2000 j. bilim jäne ğılım minstrligi janındağı oqu-ädistemelik keñestiñ qoğamdıq ğılımdar salası boyınşa törağası. 2 doktor, 32 kandidat dayındap şığarğan. 468 eñbekteri baspasözde jarıq körgen. 46 eñbekteri onıñ redakciyasımen jariyalanğan.

Şäykenov Blok
(1940 j. tuğan)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Qosay, Mäyemer, Jayıqbay, Qojabay, Köbegen, Keldibek, Käripbay, Şäyken , odan – Blok.
Şäykenov B. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Malkeldi auılında tuğan. 1957 j. Barşatas auılında orta mektepti kümis medal'men bitirgen. 1962 j. Semeydiñ zootehnikalıq-maldärgerlik institutın tämämdağan. Eñbek jolın 1962 j. Şığıs Qazaqstan oblısı Wlan audanınıñ «Qaraözek» sovhozında bas maman bolıp bastağan. 1964 j. Semey zootehnikalıq-maldärgerlik institutında assistent bolıp qızmet etti. 1964 j. Qazaqstan Ğılım Akademiyasınıñ «Zoologiya» ğılımi-zertteu institutına aspiranturağa tüsip, osı institutta kişi, ağa, jetekşi ğılımi qızmetker mindetterin atqarğan. 1995 jıldan osı uaqıtqa deyin sol instituttıñ laboratoriya meñgeruşisi. 1969 j. biologiya ğılımınıñ kandidatı, 1995 j. doktorlıq ğılımi atağın qorğağan.
Parazitologiya jäne biologiya salası boyınşa 120 ğılımi eñbekteri, 3 monografiyası jarıq körgen. Olardıñ 50 –den astamı alıs şetelderde basılğan. Halıqaralıq köptegen konferenciyalarğa qatısqan. (Angliya, Franciya, Japoniya, Daniya, Çehiya t.b.)
Qazirgi kezde AQŞ, Angliya, Irlandiya, Türkiya, Şveycariya, Daniya, Japoniya, Qıtay ğılımdarımen birlesken ğılımi-zertteuler jürgizip jatır. Şäykenov B. adamğa qauipti biologiyalıq aurulardıñ Qazaqstandağı birde-bir bilgir mamanı, oğan ülken üles qosqan ğalım jäne osı saladağı zertteulerge jetekşi etedi.

Täuirbaev Toqtar Isqataywlı
(1937 j. tuğan)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay(Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narımbay, Täuirbay, Isqatay, odan -Toqtar.
Täuirbaev Toqtar Almatı qalasında tuğan. Orta mektepti 1953 jılı Semey qalasında bitirgen. 1962 jılı Reseydiñ Tomsk qalasındağı Politehnikalıq institutınıñ radio fakul'tetin tämamdağan. Eñbek jolın 1962 jılı Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ YAdrolıq Fizika institutında injener bolıp bastadı.
1966 jılı Reseydegi YAdrolıq Ortalıq – Obninsk qalasındağı Fizika – Energetikalıq institutınıñ kündizgi böliminiñ aspiranturasına tüsip, onı 1970 jılı bitirip şıqqan. 1971 jılı fizika – matematika ğılımınıñ kandidatı ğılımi atağına ie boldı. 1971 jılı qaytadan YAdrolıq fizika institutına kelip ağa injener, kişi ğılımi qızmetker bolıp jwmıs isteydi. 1973 jılı Qazaqtıñ Farabi atındağı Wltıq Universitetine jwmısqa auısıp, osı kezge deyin sol mekemede qızmet etedi. Universitette däris berumen qatar, laborotoriya aşıp, şaruaşılıq şarttar boyınşa ärtürli ğılımi jwmıstardıñ jetekşisi boladı. (NPO «Kosmos», Memelekettik optika institutı, jaqın jäne qaşıq şeteldermen – künniñ quatın paydalanu ) 1978 j, docent, 2002 j. – professor atağı berilgen. Köptegen byudjettik taqırıptardıñ konkurstarına qatısıp, jeñip alğan. Birqatar ğılımi körmelerdiñ diplomı berilgen. 200 dey ğılımi eñbekteri jarıq körgen. 6 ğılım kandidattarın dayındap şığarğan. 18 ğılımi eñbekteri şetelderde, 40 – qı jaqın şetelderde basılıp şıqqan.

Twrğanbaev Bilal ( 1938 j. tuğan )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Üyrek ) , Şalqıbay , …, Twrğanbay , odan Bilal .
Bwrınğı Semey oblısı , Besqarağay audanında tuğan . 1956 j. orta mektepti bitirgennen keyin Qosağaş sel'soveti Stalin atındağı kolhozda jwmıs istegen .
1961 -64 jıldarı Semey medicinalıq uçilişesin bitirip , Şwbartau audanınıñ Alğabas sovhozında FAP meñgeruşisi , Qarabwlaq , Emeltau , Qarabwjır eldi mekenderinde mamandığımen qızmet etken .
« Qwrmet Belgisi» ordenimen , Qwrmet Gramotalarmen , Alğıs Hattarmen marapattalğan .

Slyamğojin Teñdik ( 1939 – 1994 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Qosay , Mäyemer , Jayıqbay , … , Şabaq , …, Naqıpbek , Slyamğojı , odan – Teñdik .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanınıñ Baqanas aulında tuğan . 1957 j. Barşatas selosında orta mektepti , 1965 jılı Semeydiñ Maldärigerlik – zootehnikalıq institutın bitirgen . 1965 – 1966 jıldarı audandıq maldärigerlik böliminde , 1966 – 1972 jıldarı Jorğa sovhozında Bas maman boıp jwmıs istegen . Keyin densaulığına baylanıstı Sarıqamıs sovhozında ekonomist buhgalter bolıp qızmet atqarğan .

Idırısov Mäkey Zikiriya wlı ( 1940 j. )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qaraqalpaq ) , Ötep , Şala , Şoñay , Idırıs , Zikiriya , odan – Mäkey .
Bwrınğı Taldıqorğan oblısı , Börlitöbe audanı , 1- May balıq kolhozında tuğan . 1957 jılı Lepsi stansasındağı onjıldıq mektepti bitirgen . Odan keyin Şwbar auılşaruaşılıq tehnikumın , Almatı Politehnikalıq instituttı tämamdağan . 1963 – 1966 jıldarı äsker qatarında , 1966 – 1976 jıldarı Sarqant audanınıñ auılşaruaşılıq basqarmasında injener , 1977 – 1992 jıldarı Qazaq SSRiniñ Auıl şaruaşılıq ministrliginde injener , ağa injener , bölim bastığı , basqarma bastığı bolıp qızmet atqarğan . Birneşe medal'darmen , Qwrmet Gramotalarmen marapattalğan .
Mäkeydiñ nemere ağası Idırısov Jäkey Quandıq wlı ( 1925– 1983 ) bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanında tuğan . 1943 – 1948 jıldarı äsker qatarında bolıp , Wlı Otan soğısına qatısqan . 1949 jılı Qapaldıñ peduçilişesin , 1959 jılı Almatıdağı KazPIdiñ tarih fakul'tetin bitirgen . 1950 jıldan 1970 jılğa deyin Sarqant , Aqsu , Börlitöbe audandarında mektepterde mwğalim , direktor , audandıq oqu bölimderiniñ inspektorı , meñgeruşisi bolıp qızmet atqarğan . 1970 – 1975 jıldarı Taldıqorğan oblıstıq oqu böliminiñ meñgeruşisi , 1975- 1981 jıldarı mektep direktorı . Eñbek Qızıl tu , Oktyabr' Revolyuciyası , Eren Eñbegi üşin ordenderimen , köptegen medal'darmen , gramotalarmen marapattalğan .

Mwratbek Şaymerdenwlı ( 1941 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Baytöbet, Jayılğan, Şal, Twqı, Tölepbek, Şaymerden , odan – Mwratbek .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Qosağaş aulında tuğan . 1958 jılı orta mektepti Barşatas selosında bitirip , 1958 – 1959 jıldarı Şoqan aulında « Qızıl Otaudıñ» meñgeruşisi bolğan . 1965 jılı Semeydiñ Maldärigerlik – zootehnikalıq institutın tämamdağan . 1965 – 1967 jıldarı Şoqan Uälihanov atındağı sovhozda mal därigeri , 1967 – 1971 jıldarı Sarıqamıs sovhozında Bas mal därigeri , 1972 – 1995 jıldarı Şwbartau audanınıñ Bas mal därigeri bolıp qızmet atqarğan . 1995 – 1997 jıldarı osı audannıñ maslihatınıñ hatşısı bolğan . Auıldıq , audandıq maslihat keñesteriniñ birneşe dürkin deputatı . Qazirgi uaqıtta zeynetker , Semey qalasında twradı , eki bala bes nemere tärbielep otır .

Sihımbaev Rğızbay Äzimbaywlı ( 1942 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Däripjap ) , Sihımbay , Äzimbay , odan – Rğızbay .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Qosağaş aulında tuğan . 1960 jılı orta mektepti , 1965 jılı Qarağandı Pedagogika institutın bitirgen . 1965- 1971 jıldarı Qosağaş auılındağı orta mektepte mwğalim , oqu isiniñ meñgeruşisi , 1972-1987 jıldarı Şwbartau audandıq halıqqa bilim beru böliminiñ meñgeruşisi , 1987-1992 jıldarı Barşatas orta mektebiniñ direktorı , 1992-1994 jıldarı audan Äkiminiñ orınbasarı , 1994-1997 jıldarı Şwbartau audanınıñ Äkimi , 1997 jıldan osı uaqıtqa deyin Barşatastağı orta mekteptiñ direktorı .
QSRO nıñ jäne QR nıñ halıq ağartu isiniñ ozıq qızmetkeri , «Astana» merekelik medaliniñ iegeri .

Älpiev Altınbek Mwqaşwlı ( 1950 – 2007 )
Arğın , Altay , Mamadayır ( Töleñgit ) , Ömirzaq – Sarı tarauınan
Bişkek qalasında tuğan . 1967 jılı Qorday audanı , Beriktas auılınıñ on jıldıq mektebin bitirgen . Joğarğı bilimdi . Eñbek jolın Qırğızstanda jwmısşı , injener , basşılıq qızmetterden bastağan . 1994 jılı Qazaqstanğa kelip , Qapşağay balıq ösiru şaruaşılığında direktordıñ orınbasarı , direktor bolıp eñbek etti . 1995 jılı « Rahat Invest» JŞS nıñ direktorı , 1996 – 1997 jıldarı « Jaña Jwldız» JŞS nıñ direktorı , 1997 -1999 jıldarı « Bereke» akcionerlik qoğamınıñ Bas direktorı , 2000 jılı «İrgeli» JŞS nıñ Bas direktorı , 2001 jıldan 2007 jılğa deyin « Altın Orda» sauda kompleksiniñ prezidenti .
Älpiev A . öziniñ ata babaları tuıp ösken Şwbartau öñirine köptegen demeuşilik körsetti . Barşatastağı qazaq orta mektebine 2005 -2006 oqu jılında 360 parta , 24 taqta , 12 komp'yuter , bir jeñil avtokölik sıyladı . Mekteptiñ sport zaalın jöndeuden ötkizip , sport qwraldarımen jabdıqtap berdi . 2007 jılı mekteptiñ esik terezelerin jaña tehnologiyamen auıstırıp , jöndeu jwmıstarın jürgizip berdi .
2006 – jılı Ospanqwl Meñayaqwlınıñ tuğanına jüz elu jıl toluına oray , esimin äspettep , at şaptırıp , as berdi . Basına eskertkiş qoydı .
Altınbek – Qarasay audanınıñ maslihatınıñ üş dürkin şaqırılımınıñ deputatı . Köptegen Gramotalarmen marapattalğan .
Atımtay jomart , abzal azamat Älpiev Altınbek 2007 – jıldıñ küzinde kütpegen jerden jauız qaraqşınıñ qolınan mezgilsiz qaza boldı . Bişkek qalasında jerlendi .

Äzimbaev Nwrğali Tilekqaliwlı ( 1965 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Bäytöbet , Jayılğan , Şal , Tatan , Tışqanbay , Tileuberdi , Äzimbay , Tilekqali , odan – Nwrğali .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Qosağaş aulında tuğan . 1982 jılı « Alğabas» orta mektebin , 1988 jılı Almatıdağı Abay atındağı Qazaq pedogogikalıq institutın bitirgen .
1983- 1985 jıldarı äsker qatarında boldı .
1988- 1891 jıldarı Şwbartau audanı , Malkeldi auılınıñ komsomol komitetiniñ hatşısı , 1991 – 1995 jıldarı Malkeldi selolıq keñesiniñ törağası , 1995 – 2002 jıldarı Malkeldi auılınıñ Äkimi qızmetterin atqarğan . 2002 jıldan bastap Ayagöz audanı Äkiminiñ orınbasarı bolıp tağayındalğan . 2008 jıldıñ 3 – şi qırküyeginen bastap Ayagöz audanınıñ Äkimi bolıp tağayındaldı. Jwbayı ekeui üş bala tärbielep otır .

Tileujanov Amangeldi Nığmanbekwlı
( 1945 j . tuğan )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Torğay , Nısan , Tügelbay , Tileujan , Nığmanbek , odan – Amangeldi .
Bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı , Qosağaş aulında tuğan .
1965 jılı orta mektepti , 1970 jılı Semeydiñ zootehnikalıq maldärigerlik institutın tämamdağan . 1970 – 1971 jıldarı Ş. Uälihanov atındağı sovhozda , audandıq maldärigerlik stanciyada
maldärigeri . 1971 – 1974 jıldarı Şwbartau audandıq komsomol komitetiniñ wyımdastıru böliminiñ meñgeruşisi , ekinşi hatşısı .
1974 – 1991 jıldarı Şwbartau audandıq partiya komitetiniñ nwsqauşısı , « Gornıy» sovhozı partiya komitetiniñ hatşısı , audandıq partiya komitetiniñ bölim meñgeruşisi . 1991 – 1993 jıldarı Şwbartau audandıq keñestiñ jekeşelendiru böliminiñ meñgeruşisi , 1993 – 1994 jıldarı « Sımbat» jekemenşik şağın käsipornınıñ törağası .
1994 jıldan Şwbartau audanınıñ äkiminiñ orınbasarı .
1997 – 1999 jıldarı Ayagöz audanı äkiminiñ orınbasarı , 1999 jıldan Auılşaruaşılığı ministrliginiñ Ayagöz audandıq aumaqtıq basqarmasınıñ bastığı . Janwyalı , üş bala , eki nemereleri bar .

Isqaqov Seyilbek Abwyırwlı ( 1963 j. tuğan )

Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Torğay , Teleu , Şolaq , Jaskileñ , Taltüs , Isqaq , Abwyır , odan – Seyilbek .
Bwrınğı Şwbartau audanı ,Qosağaş aulında tuğan . 1980 jılı Qosağaş orta mektebin , 1983 jılı Novopokrovsk sovhoz tehnikumın , 1992 jılı Semey zootehnikalıq maldärigerlik institutın tämämdağan . Eñbek jolın 1983 jılı № 3 fermanıñ mal därigerliginen bastap , äsker qatarınan oralğan soñ , 1985 jılı Sarıqamıs sovhozında mal därigeri , bas mal därigeri ( 1994 ) qızmetterin atqarğan . 1996 jılı « Şağıray» JŞS törağası , 2003 jılı Bidayıq selolıq okruginiñ Äkimi , 2006 jıldıñ säuir ayınan bastap Ayagöz qalasınıñ Äkimi .
Janwyada tört balaları bar .

Şoyınbaev Ämir Tileuqajıwlı ( 1945 j. )
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay(Qırğız), Şoyınbay, Tileuqajı , odan -Ämir.
Şoyınbaev Ämir Almatı qalasında tuğan. 1962 jılı Almatıdağı №28 orta mektepti bitirgen. Eñbek jolın Riga qalasında № 213 poçta jäşigi mekemesinde slesar' bolıp bastağan. 1964 jılı QazSSR Ğılım Akademiyasınıñ metalurgiya ken bayıtu ğılımi-zertteu institutında laborant bolıp ornalasadı. 1970 jılı Almatıdağı Qazaq politehnikalıq institutın metallurg mamandığı boyınşa tämamdağan. 1970 jıldan bastap osı uaqıtqa deyin 30 jıldan astam Qazaq SSr Ğılım Akademiyasınıñ metallurgiya jäne bayıtu ğılımi-zertteu institutında eñbek etip keledi.
Ağa laborant, ağa injener, kişi ğılımi qızmetker, jetekşi ğılımi qızmetker, labortaoriya meñgeruşisi därejesinde qızmet atqarğan.
Şoyınbaev Ä. Respublika boyınşa eki bağıttağı –gidrometalurgiya procesiniñ teoriyası jäne türli-tüsti, sirek kezdesetin bağalı metalldar teoriyası boyınşa jalğız maman bolıp sanaladı.
1983 jılı metallurgiya ğılım kandidatı, al 1999 jılı ğılım doktorı atağın alğan.
232 ğılımi eñbekteri ärtürli baspalarda jarıq körgen, 30 dan astam eñbekteri jaqın jäne qaşıq şetelderde basılıp şıqqan.
2001 jılı «Molibden önimderin azottı ularmen öñdeudiñ fizika-himiyalıq negizderi»-attı monografiyası basılğan.
2002 jıldan «Ğılımdı damıtuda eren eñbegi üşin» tağayındalatın Prezident stependiyasınıñ laureatı.

Baqtorazov Jwmaş ( 1946 )
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Säsen, Baqtoraz odan Jwmaş .
Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Qosağaş aulında tuğan. 1965 j. orta mektepti bitiredi, 1965-1968 j.j. Äsker qatarında öz mindetin atqaradı. 1971 j. Almatıdağı Abay atındağı QazPI-ge tüsip, onı matematika mamandığı boyınşa bitirip şıqqan. 1969-1998 j.j. otız jıl boyı zeynetke şıqqanğa deyin mektepte wstaz boldı. Mwğalim, mektep direktorı bolıp eñbek etti. Birneşe ret audandıq, oblıstıq halıqqa bilim beru böliminiñ «Qwrmet gramotalarımen», 1992 j. Qazaq KSR Halıqqa Bilim Beru Minstrliginiñ «Qwrmet gramotasımen» marapattalğan.
Jwmaştıñ äkesi Säsenov Baqtoraz (1890 – 1960 ) Şwbartau audanınıñ onınşı aulında tuğan . Bwrınğı Stalin kolhozında wzaq jıldar boyı baqtaşı , şopan bolıp eñbek etken , köptegen Maqtau gramotalarımen marapattalğan .

Ibraev Nwrtay Ibıraywlı ( 1952 )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Serkembay , Janqasqa , Nayzabek , Idırısbay , Ibıray , odan – Nwrtay .
Bwrınğı Semey oblısı , Aqsuat audanında tuğan . 1969 jılı onjıldıq mektepti Barşatasta , 1974 jılı Almatıdağı Qazaqtıñ Politehnikalıq institutın tämamdağan . Eñbek jolın Semey oblısındağı Jezkent tau ken bayıtu kombinatında 1974 jılı injener bolıp bastağan . 1975 – 1991 jıldarı Semeydegi «Kazelektromontaj» mekemesinde injener , bas injener bolıp qızmet istegen . 1991 jıldan beri şağın jäne orta biznespen aynalısadı . Qazirgi kezde « Ayya» Jauapkerşiligi Şekteuli Seriktestiginiñ törağası .
Birneşe Qwrmet Gramotalarımen marapattalğan .
Nwrtaydıñ nemere ağası Toqataywlı Säduaqas 1930 jılı bwrınğı Semey oblısı , Mädeniet aulında tuğan . 1941 – jılı 4 – klastı bitirgende , Wlı Otan soğısı bastalıp , auılda ärtürli qara jwmıs istegen . Onjıldıqtı keyinirek keşki mektepte tämämdağan . 1950 – jılı Ayagöz qalasında şoferlik kurstı bitirgen . 1956 – jıldan Ayagöz audanındağı «Mal şaruaşılıq mekemesinde» jürgizuşi , avtomehanik , direktor bolıp qızmet atqardı . 1964 – jılı Semeydiñ «Auıl şaruaşılıq tehnikumın» , tehnik – mehanik mamandığı boyınşa ayaqtağan . 1966 – 1970 – jıldarı audandıq Auıl şaruaşılıq mekemesinde – «Memlekettik tehnikalıq baqılau» inspektorı bolıp jwmıs istegen . 1970 – 1997 jıldarı «Ayagöz audandıq elektr torabı» mekemesin basqardı . Birneşe « Qwrmet Gramotalarımen» , medal'darmen marapattalğan .
11 – bala , 33 – nemere – şöbere tärbielep otır .

Nwrsipatov Nwrjan Nwrlanbekwlı ( 1957 j. )
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Tınıbek, Jañqwlı, Quanış, Smağwl, Nwrsipat, Nwrlanbek ,odan – Nwrjan.
Nwrsipatov N. bwrınğı Semey oblısınıñ Şwbartau audanında tuğan. Orta mektepti bitirgennen keyin 1979 j. Almatı maldärgerlik institutın, 1983 j. Memlekettik Qauipsizdik Komitetiniñ (MQK) Minsk qalasındağı arnayı oqu ornın, 1989 j. MQK-niñ Almatı qalasındağı oqu ornın bitirgen. 1982 jıldan Memlekettik Qauipsizdik Komitetinde, keyin Qazaqstan Respublikasınıñ Wlttıq Qauipsizdik Komitetinde qızmet isteydi. MQK-niñ Ayagöz audandıq böliminde jedel uäkilden (operupolnomoçennıy) bastap, Semey, Almatı qalalarında ağa, jedel uäkil, bölim, basqarma bastıqtarınıñ qızmetin atqardı. 1998 jıldan Astana qalasında QR-nıñ Wlttıq Qauipsizdik Komitetiniñ Ortalıq apparatında departament bastığınıñ orınbasarı lauazımında qızmet etedi. Polkovnik därejesi
berilgen. Qazir ŞQO oblıstıq Wlttıq Qauipsizdik Komitetiniñ orınbasarı .
Memlekettik tört medal'men, QR Prezidentiniñ «Alğıs hatımen», vedomostvolıq «Wlttıq qauipsizdikti qamtamasız etudegi ülesi üşin» medalımen marapattalğan.
Nwrjannıñ äkesi Nwrlanbek Nwrsipatov 1929 jılı Şwbartau audanı Malgeldi aulında düniege kelgen . Äkesi Nwrsipat 1937 jılı «halıq jauı» degen jalamen wstalıp , 1942 jılı NKVDnıñ «Volgolagında» qaytıs bolğan . Äkeden jastay ayrılğan Nwrlanbek eñbekke erte aralasqan . Twrmıs qiınşılığına qaramay , ol özi talaptanıp Almatınıñ pedogogikalıq institutına tüsip , onı 1949 jılı bitirip şığadı . Audanda mwğalim , mektep direktorınıñ oqu isi jönindegi orınbasarı , audandıq halıq ağartu jäne mädeniet bölimderinde basşı qızmetterde bolğan . 1962 jılı ömirden ozdı .
Nwrjannıñ ağası Nwrsipatov Malğajdar ( Mältay ) 1935 jılı bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanında tuğan . 1954 jılı orta mektepti bitirgen . 1954 -1957 jıldarı äsker qatarındağı mindetin atqarğan . 1957 -1976 jıldarı audanda ärtürli jwmıstar istegen . 1976 -1993 jıldarı , zeynetkerlikke şıqqanğa deyin , audandıq baylanıs torabında , baspasöz taratu böliminiñ meñgeruşisi bolıp qızmet atqarğan .

Täşkenbaev Mwhtar Mwratbekwlı ( 1962 j. )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Serkembay , Janqoja , Nazar , Wltaraq , Täşkenbay , Aqmetjan , Mwratbek , odan – Mwhtar .
Mwhtar Mwratbek wlı 1962 jılı bwrınğı Semey oblısı , Şwbartau audanı Qosağaş ( Ş . Uälihanov sovhozı ) kenşarında tuğan .
1979 jılı orta mektepti , 1983 jılı Semey qalasındağı pedagogika institutınıñ dene şınıqtıru fakul'tetin tämamdağan .
1983 jılı Ukrainanıñ Poltava qalasında sambodan DSO «Burevestnik» qoğamınıñ Bükilodaqtıq birinşiliginde ekinşi orındı ielenedi jäne « SSSR sport şeberi» atağın aladı . Osı 1983 jılı Bükilodaqtıq DSO « Trud» qoğamınıñ jeñimpazı bolıp , altın medalın jeñip aladı . Mwhtar Täşkenbaev bwdan keyin de sambodan jäne qazaqşa küresten köptegen bükilodaqtıq jäne respublikalıq jarıstarğa qatısıp , jüldeli orındardı jeñip alğan . Mäselen , 1985 jılı Jezqazğan oblısınıñ Jañarqa qalasında , Qarağandı oblısınıñ Aqadır qalalarında qazaqşa küresten Respublika birinşiliginde jeñimpaz atanıp , birinşi orındarın jeñip alğan . Osı jarıstarda oğan «Tüye baluan» jäne «Üzdik küş – jiger» degen atağın bergen . Semey pedagogika institutında , Barşatas audanınıñ mektebinde qızmet istegen . Qazir käsipkerlikpen aynalısadı . Oblıstıq, audandıq Qwrmet gramotalarımen marapattalğan .

Marat Jwmabaywlı , Uäli qajı nemeresi ( 1962 j. )
Abaq Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Qwlbaraq , Şürşit , qiyal , Qansarı , Uäli , Jwmabay odan – Marat .
Marat Jwmabaywlı 1962 jılı bwrınğı Şwbartau audanı , Barşatas aulında tuğan . 1980 jılı orta mektepti , 1989 jılı arnaulı orta mal därigerlik tehnikumdı , 1991 jılı Moskvanıñ Bükilodaqtıq televiziya jäne radio qızmetkerlerin dayındaytın institutınıñ qalalıq radio redaktorlarınıñ jedeldete oqıtu bölimin bitirgen . 1992 jıldan audandıq « Şwbartau şwğılası» , 1995 jıldan « Ayaköz jañalıqtarı» , oblıstıq « Didar» , aymaqtıq «Sarıarqa» , « Ertis öñiri» respublikalıq ädebi – tarihi tanımdıq gazetteriniñ Ayaköz audanındağı menşikti tilşisi .
QR Jurnalister odağınıñ Ä. Bökeyhanov atındağı sıylığınıñ iegeri ( 1998 ) .
Marattıñ äkesi Jwmabay Uäli qajıwlı 1918 jılı bwrınğı Dağandı bolısınıñ 10 aulında tuğan . Alğaşqıda FZO nı , keyinirek 1938 jılı Almatınıñ esep – nesie tehnikumın bitirgen . Baydıñ , qajınıñ balası dep quğınğa tüsken . 1940 jılğa deyin Aral teñizi mañında jwmıs istegen . Sodan keyin elge oralıp , qızmet istep , 1942 – 1944 jıldarı Wlı Otan soğısına qatısqan . Rumıniyanı azat etude jaralanıp , elge oralğan . Audanda ärtürli qızmetter atqarğan . Qızıl Jwldız ordeniniñ iegeri . 1980 jılı qaytıs bolğan , Barşatas aulında jerlengen .
Şötebaev Bolat Ömişwlı
(1958 – 1992)
Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Şötebay, Ömiş ,odan -Bolat.
Şötebaev B. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Malkeldi auılında tuğan. Orta mektepti bitirgen soñ Almatı qalasındağı energetikalıq institutın tämämdağan. Eñbek jolın «Alğabas» sovhozında jwmısşılar komitetiniñ törağası bolıp bastağan.
Şwbartau audandıq partiya komitetinde nwsqauşı bolıp eñbek etti. Oblıstıq jäne audandıq partiya komitetteriniñ wsınısı boyınşa audandıq işki ister böliminiñ bastığınıñ orınbasarı bolıp qızmet atqardı. Miliciya kapitanı därejesi berilgen. Qızmet babın orındap jürgende 1992 j. dünie saldı. Şwbartau audanınıñ «Alğabas» kenşarında jerlengen.
Bolattıñ äkesi Şötebaev Ömiş ( 1900 – 1969 ) Şwbartau audanınıñ onınşı aulında tuğan . Soğısqa deyin Tel'man kolhozında jwmısşı , ferma meñgeruşisi bolğan . 1941 – 1945 jıldarı Wlı Otan soğısına qatısqan , soğıs ardageri . Soğıstan keyin Tel'man kolhozında , Alğabas sovhozında jwmısşı bolıp eñbek etken . Otan soğısınıñ medal'darımen marapattalğan . Qwr özeniniñ boyında jerlengen .

Sasenov Sağındıq Qwrmaşwlı
(1968 – 2002)
Sasenov S. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Qosağaş auılında tuğan. 1985 j. «Gornıy» orta mektebin altın medal'men bitirgen. 1992 jılı Qazaqtıñ auıl şaruaşılıq institutın «auıl şaruşılığın elektrlendiru» mamandığı boyınşa tämämdağan. Eñbek jolın Şwbartau audanınıñ «Gornıy» sovhozında injener-elektrik (1992 j.) bolıp bastağan. 1993 – 1996 jıldarı sol sovhozda bas injener bolıp qızmet istegen.
1998 jıldan Almatı qalasında eñbek etti. 2002 j. 14 qaraşada Almatıda mezgilsiz qaytıs boldı. «Gornıy» (qazir Bayqoşqar) kenşarında jerlengen.

III BÖLİM

Kerey Şaqantay şejiresi
(shema)
ŞEJİREGE QOSIMŞA MÄLİMETTER

Qıtaydağı Tenteksarı atamızdıñ wrpaqtarına jazdırıp
ketken şejiresi .

Torğay şejiresi .
Torğay babanıñ birinşi äyelinen segiz wl bolğan :
-Teleu , Bölegen , Äbil, Qabıl , Arğanatı , Keyiken , Aytbay , Nısan .
Ekinşi äyelinen : – Seksenbay , Toqsanbay .
Üşinşi äyelinen : – Irısqwl , Qwyılıs .
Teleuden : – Qaytarmıs , Tañğazıq , Şolaq , Däu , Qwlbaba , Joyıt ,
Şañ .
Bölegennen : – 15 wl , Jarqınbay , İlebay , Jolbay , Arıstanbay , Erkebay , Twğıl , Jidebay , Keñesbay , Keñesbek , Äli , Bobay , Rahmet , Bwğıbay , Naymanbay , Jarqın .
Äbilden : – Jünis , Abılay , Qaseyin , Qwsayın , Särsenbay , Mwqametjan , Äseyin .
Qabıldan : – Qaseyin , Qwsayın , Särsenbay , Janğabıl , Bayqadan , Burabay .
Keyikeden : – Böjey , Böjebay , Şyiş , Tüyinşi , Jarıqbas .
Aytbaydan wrpaq joq .
Nısannan : – Kökebay ( Köpbay ) , Küzenbay , Küzbay ( Kürekbay ) .
Torğay babanıñ ekinşi äyelinen :
Seksenbaydan : – Qaumet , Twlanbay , Oynaqbay , Jaynaqbay , Köpjan , Baqabay , Kersarı , Buraşa , Tulaqbay ( Sol däuirde bwlar Sarıözek degen jerde twradı eken ) .
Toqsanbaydan : – Demeu , Marğanatı , Jaqay , Sayaq .
Torğay babanıñ üşinşi äyelinen :
Irısqwldan derek joq .
Qwyılıstan : – Abdrahman , Erlibay , Jılğıs .

Qaytarmıstıñ birinşi äyelinen : – Parız , Bandat , Serğazı , Särsen , Säresi . Ekinşi äyelinen : – Biti , Bitim , Jäkeldi . Üşinşi äyelinen : – Meyirim , Aytmırza .
Tañğazıqtan : – Tättimbek .
Şolaqtan : – Taltüs , Tañatıs , Smağwl , Ibıray .
Däuden : – Smayıl , Babırbay , Jamansopı .
Qwlbabadan Şibwt jalğız wl bolğan , «Köktwmada» twradı .
Joyıttan wrpaq joq . Şañnan – Bayarıs .

Jarqınbaydan : – Mwstapa , Omar .
İlebaydan bir bala bar edi . Jolbaydan bala joq .
Arıstanbaydan – Jwmadil . Erkebaydan wrpaq joq . Twğıldan , Jidebaydan – derek joq .
Kekesbaydan : – Düysenbek . Keñesbaydan wrpaq joq .
Äliden : – Qwrman , Seyit , Twmatay .
Bobaydan derek joq .
Raqımetten : – Düysekbay , Aqmetjan , Oralbek .
Bwğıbaydan – Şınbay . Naymantaydan – Matay . Jarqınnan – Abılay . Äbilden – Qaseyin . Qaseyinnen : – Orazäli , Momıntay , Mwqatay , Orazbay , Jienbay , Qali , Akbar , Mwqaş .
Qwsayın , Mwqametjan , Äseyinnen wrpaq joq bolatın . Qabıldıñ Särsenbay degen wlınan kezinde bir wl bar bolatın , atın bilmedim.
Arğanatınıñ Bijigit degen wlınan Şengemit degen bir wl bar .

Böjeyden : – Mwqatay . Mwqataydan : – Baymwqa , Mağauiya .
Böjebaydan : – Şuar , Sarı , Jeyneş . Jarıqbastan derek joq .
Kökebaydan ( Köpbay ) : – Donbay , Besbek , Jaqıpbek .
Küzenbaydan : – Omar , Ospan .
Közbaydan ( Kürekbay ) belgisiz .

Toqsanbaydıñ wlı Demeuden : – Jomart , Baqay degen balalarınan eki wl bolğan , attarın bilmedim , Sayaq degen balasınan bir wl bolğan .
Torğay babanıñ üşinşi äyeliniñ balalarınan biletinim : – Jılğıs , odan Qojahmet , odan Äsembay .

Barızdan : – Aydınköl , Şalqar , Şöptiköl tuğan , bwlar menimen birge Qıtay eline ötken , Dörbiljin degen jerde twrğan .
Bandattan : – Täneke , Bazar .
Serğazıdan : – Beysenqwl .
Särsennen : – Bozay , Bozabay , Äkimbek ( Qaratay , Alatay ) bolğan .
Qarataydan : – Eren , …
Bitimnen üş wl bar edi , üşeui de opat bolğan .
Jankeldiden üş wl bar edi , attarın bilmedim .
Meyirimnen : – Jataqbay , …
Alataydan : – Boşan . Boşannan : – Ömirjan .
Aytmırzadan : – Qwdaybergen .
Tättinbekten eki wl bar bolatın , attarın bilmedim .
Şolaqtıñ wlı Taltüsten : – Isqaq , Süleymen , Sıdıq .
Şolaqtıñ wlı Tañatıstan wrpaq joq bolatın .
Şolaqtıñ wlı Smağwldan : – Joldas , Serik .
Şolaqtıñ wlı Ibıraydan : – Ağımjan , Jwmajan .
Bölegenniñ twñğış wlı Jarqınbaydan : – Mwstafa .
Mwstafadan : – Twrsın , Qabdolda .
Bölegenniñ ekinşi wlı Omardan bala joq bolatın …

Qıtaydağı Torğaylarğa ( Tenteksarı şejiresine ) qosımşa :

Barızdan : – Şalqarköl , Aydınköl , Dadanköl , Şöptiköl , Balaörik .
Şalqarkölden : – Toqay , Qajet , Kötiköl , Keñesjan , Nwrqız .
Aydınkölden : – Aytqan , Äben , Soltanköl , Maylıköl , Majit ( şeşen ).
Dadankölden bala joq bolatın .
Şöptikölden : – Dihanköl , Sayranköl , Wranköl ( Ali ) , Aytbala (qız) .
Toqaydan : – Bilimbek , Ğılımbek , Nwrlanbek , Jaswlan .
Qajetten : – Barköl , Twrköl , Baqıtjan , Erkin , Erjan .
Kötikölden : – Jwmaş .
Keñesjannan : – Arqat , Aynagül .
Aytqannan : – Bürkitbay . Äbennen : – Abdolla , Karim , Raqımjan , Erbolat .
Soltankölden : – Marhaba . Maylıkölden : – Maqsat , Ertöstik , Ermwrat .
Majitten bir qız bala bolğan .
Şöptikölden : – Dihanköl . Dihankölden : – Mädeni , Jämali , Jeñisqan .
Sayrankölden : – Serikqali , Düysenqali , Berikqali .
Wrankölden ( Ali ) : – Bazarqali , Beysenqali . Aytbala Ürjarda twradı .
Mädeniden : – Jemisqan , Almärua .
Jämalidan : – Abılay , Ayjüz , Aybala .

Bölegenniñ wlı Raqımetten : – Düysekbay , Ahmetjan , Oralbek .
Düysekbaydan : – Tenteksarı ( batır bolğan ) .
Tenteksarıdan : – Nwrğiza , Nwrsipa , Baymolda ( Qazaqstanda qalğan ) .
Baymoldadan : – Edige , Erbolat , Abılay , Abay ( Ayagözde twradı ) .
Tenteksarıdan Qıtayda tuılğan balalar : – Bekenbek , Orazhan , Töleuhan , Ädilhan , Nwrjamila , Güljamila .
Bekenbek äskerge barıp qaza bolğan , wrpaq joq .
Orazhannan : – Nwrgülsim , Äygerim , Mazilan , Irıskeldi .
Töleuhan , Ädilhan degen wldarı erte qaytıs bolıptı .

Qıtaydağı qırğız anadan tarağandar :

Jauqaşardan Qoyanaq , odan Meñlibay , odan Esbay .
Esbaydan : – Aymağambet , Baymağambet ( bwlar Qazaqstanda qalğan ) .
Jabıqbaydan : – Twrsınbay , Äubäkir , Asqar , Äbdi .
Twrsınbaydan : – Jünis , Nwrswltan , Soltanbek , Asanbek .
Jünisten : – Säulethan , Jwmabay .
Jwmabaydan : – Älen , Änuar , Anatay , Intay .
Älennen : – Nwrjan , Nwrlan , Baqtiyar . Änuardan – Bağdat .
Anataydan : – Ayqın , Arşın . Intaydan – Baqmwrat .
Nwrswltannan : – Mwratbek , Jazı . Mwratbekten – Nwrdäulet.
Asanbekten : – Erğali , Ermwhamet . Nwrdäuletten – Ashat .
Jäzi men Swltanbekten wrpaq joq .
Erğalidan : – Ğalım , Uäli , Nwräli , Qali , Mwrat , Ädil .
Ğalımnan – Añsar . Uäliden – Qaynar . Asqardan – Qaripolda .
Qaripoldadan – Ayqın . Ayqınnan – Aydın .
Qıtaydağı İleniñ Qorğas audanındağı Şaqantay wrpaqtarı .

İleniñ Qorğas audanında Şaqantay wrpağınan 30 tütindey bar . Äjelerimiz turalı eki türli derek bar :
1. Şaqantay babamız qırğızdardı şapqanda « qaraqalpaq» degen qızdı alıp kelgen , biz sol qaraqalpaq degen eñ kişkene äyelinen taraydı ekenbiz ….
2. Tağı bir äñgimede bizderdi Şaqañnıñ qırğız äyelinen taraydı deydi .
Şaqantay wrpağı Jabıqbay Qazaqstannan Qıtaydıñ Şiñgil audanına , odan İleniñ Qorğas audanına kelip qonıstanıptı . Jabıqbaydıñ Aymağambet , Baymağambet degen balaları Qazaqstanda qalıptı .
Jabıqbaydan : Twrsınbay , Äubäkir , Asqar , Äbdi ;
Twrsınbaydan : Jünis , Nwrswltan , Swltanbek , Äsinbek ;
Jünisten : Säuletqan , Jwmabay . Säuletqan üş aymaq töñkerisi kezinde soğısta qaytıs bolğan .
Jwmabaydan : Älen , Änuar , Anatay , Intay ;
Älennen Nwrjan , Nwrlan , Bağitar ;
Nwrjannan : Il'yas ; Änuardan : Bağdat ;
Anataydan : Ayqın , Arşın ; Intaydan : Baqmwrat ;
Nwrswltannan : Mwratbek , Jäzi ; Mwratbekten : Nwrdäulet ;
Nwrdäuletten : Ashat ; Swltanbekten bala joq . Äsinbekten : Erğali , Ermäğambet ; Erğalidan : Ğalım , Uäli , Nwräli , Ğali , Mwrat , Ädil ; Ğalımnan : Aqsar ; Uäliden : Qaynar ;
Asqardan : Ğaripolda ; Ğaripoldadan : Ayqın ;
Ayqınnan : Aydın ;
Äbdiden : Sıdıq , Mwqametjan , Orazbay , Jwmağali ;
Sıdıqtan : Särsebek ; Särsebekten Ramazan , Rayqan ;
Ramazannan : Mağjan ; Mwqametjannan : Nwrlan , Erkin , Nwrdäulet ;
Nwrlannan : Nwrbaqıt , Erbaqıt ; Erkinnen : Erbol , Erlan ;
Nwrswltannıñ Nwrdäuletinen : Erşat , Ersin ;
Orazbaydan : Jarqın , Twrsın , Ermek ; Jarqınnan : Esqan , Nazar ;
Jwmağalidan Nwrğali , Serik . ( bwlar Qorğas audanında twradı )

Narimannan : – Amankeldi , Amanjol .
Amankeldiden : – Esbol , Dosbol . Amanboldan bir wl bar .

Qojaqmetten : – Äkiramhan , Töleu , Töleş , Böden , Bekeş , Gülia ( qız)
( Ürimjide twradı )
Bödennen : – Esqat ( Taldıqorğanda twradı ) .

Qwlbaraq , Tınıbek , Begim , Ospanqwl , Nığımet .
Nığımetten : – Toqan , Ayqın .
Toqannan : – Qaysar , Şalqar . Qaysardan : – Samğar .

IV BÖLİM

Keyingi wrpaqtıñ esinde bolsın….

Qazaq handarı.

1470-1473 j.j. – Kerey.
1473-1480 j.j. – Jänibek.
1474-1511 j.j. – Bwrındıq.
1511-1518 j.j. – Qasım.
1518-1521 j.j. – Mamaş.
1521-1531 j.j. – Tahir.
1531-1559 j.j. – Bwydaş.
1549-1580 j.j. – Haqnazar.
1580-1582 j.j. – Şığay.
1582-1598 j.j. – Täuekel.
1598-1613 j.j. – Esim(2-şi ret) .
1613-1627 j.j. – Twrsın.
1628-1644 j.j. – Jänibek.
1644-1652 j.j. – Jäñgir.
1652-1718 j.j. – Täuke.

Orta jüzdiñ handarı.

1716-1719 j.j. – Qayıp.
1719-1734 j.j. – Sämeke.
1734-1771 j.j. – Äbilmämet.
1771-1781 j.j. – Abılay(Äbilmänswr).
1781-1819 j.j. – Uäli.
1815-1819 j.j. – Bökey.
1819-1822 j.j. – Ğwbaydolla.
1841-1847 j.j. – Kenesarı.

Kişi jüzdiñ handarı.
1718-1748 j.j. – Äbilqayır.
1748-1786 j.j. – Nwralı.
1791-1794 j.j. – Eralı.
1795-1797 j.j. – Esim.
1797-1805 j.j. – Ayşuaq.
1805 – 1824 j.j. – Şerğazı .
1801-1815 j.j. – Bökey (orta jüz).
1815-1845 j.j. – Jäñgir.

Türkistandağı Qoja Ahmet YAssaui kesenesindegi jerlengen handar, swltandar men bi, bolıstar:

Handar: Esim (1628), Jäñgir (1652), Täuke (1715), Twrsın (1717), Qayıp (1718), Sämeke (1738), Jolbarıs (1740), Seyit, Baraq (1750), (Sığay) (1750), Äbilmämbet (1771), Abılay (1781), Äbilfeyiz (1783), Täuke (1715), Esim (1797), Bolat (1798), Toğay (1816), Älike (1860); Swltandar men bi bolıstar: Qazıbek bi (1765), Şını bi (1877), Oñdan swltan (1585), Qasım swltan, Baytemir swltan, Esirkep bi, Külen bi, Üsen bi, Şoñ bi, Şattığwl bi, Qaramende bi, Qanay bi, Düysen bi, Bayzaq datqa, Orazkeldi datqa, Elqondı datqa, Jappas bolıs, Bitabar bolıs, Mırzabay bolıs, Meşitbay, Nürbi abız, Aqtan abız, Narınbay Äulie, Qonaqbay Äulie, Batırlar: Bögenbay batır, Şaqşaq Jänibek, (18ğ.), Böribay, Qoykeldi, Mamay, Jauğaş, Jarılqap, Niyaz, Sırğaq, Tekey, Mänjiğwl, Tileukke, Andığoja, Naymantay, Esirkep, Esey, Äjibay, Mırzağwl, Qwleke, Esenqwl, Kömek, Baykisi, Jankisi, Jarılqap, Aybaspay, Aqpan, Aldabergen, Qwdas, Aytbay, Beken, Jantas,Erdes,Mahambet, Qoylıbay.

1000-2000 j.j. 1900-2000 j.j.
mıñ jıldıq sañılaqtarı. ğasır sañlaqtarı
(QR komissiyası bekitken)

1. Ahmet YAssaui 1.Ahmet Baytwrsınov
2. Jänibek han 2. Alihan Bökeyhanov
3. Mwhamet Haydar Dulati 3. Dinmwhamed Qonaev
4. Abılay han 4. Dina Nwrpeysova
5. Töle bi 5. Mwhtar Äuezov
6. Qazıbek bi 6. Qanış Sätbaev
7. Äyteke bi 7. Bauırjan Momışwlı
8. Qwrmanğazı 8. Nwrswltan Nazarbaev
9. Şoqan Uälihanov 9. Oljas Süleymenov
10. Abay Qwnanbaev 10. Toqtar Äubäkirov

Tört tülik maldıñ pirleri.

Jılqınıñ piri – Qambar ata
Tüyeniñ piri – Oysıl qara
Siırdıñ piri – Zeñgi baba
Qoydıñ piri – Şopan ata
Eşkiniñ piri – Şekşek ata

Naurız turalı.
Naurız – jaña kün, jaña jıldıñ birinşi küni degen mağına beredi.
Islam küntizbegi – aydıñ tuuına arnalıp jasalğan – «hidjra» (qaşıp, qonıs audaru degen mağınada). Ay küntizbesi boyınşa 12 ayda 354 kün

sondıqtan ärbir ay jıl sayın 11 künge auısıp otıradı. Sondıqtan islam jıl sanauın grigorian küntizbesimen salıstırsaq:
Grigorian Hidjra

2000 j 1421 j
2001 j 1422 j
2002 j 1423 j
……….. …………….
2009 j 1430 j . bolıp kete beredi.

Müşel turalı.
Qazaqtıñ uaqıt sanatında erekşe bir orın alatın ölşemdik qwral – müşel. Ädette adamnıñ jasına baylanıstı qoldanıladı. Birinşi müşeldi on üş jıldan qayıradı. Qalğandarı on eki jıldan öz retimen kele beredi. Şığıs halqı ananıñ qwrsağındağı toğız aydı bir jılğa sanağan. Sondıqtan alğaşqı müşel on üş jıldan twradı.
On eki jıl – on eki hayuandar atımen tañbalanadı: tışqan, siır, barıs, qoyan, wlu, jılan, jılqı, qoy, meşin, tauıq, it, doñız. Qazaqta müşelden ötkende – täube dep, sadaqa taratqan. «Müşeliñiz qwttı bolsın» – dep qwttıqtap otırğan. «Jeti müşel jasağannıñ janı peyişte boladı» – degen de söz bar :

Tışqan 1900 1912 1924 1936 1948 1960 1972 1984 1996 2008 2020
Siır 1901 1913 1925 1937 1949 1961 1973 1985 1997 2009 2021
Barıs 1902 1914 1926 1938 1950 1962 1974 1986 1998 2010 2022
Qoyan 1903 1915 1927 1939 1951 1963 1975 1987 1999 2011 2023
Wlu 1904 1916 1928 1940 1952 1964 1976 1988 2000 2012 2024
Jılan 1905 1917 1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001 2013 2025
Jılqı 1906 1918 1930 1942 1954 1966 1978 1990 2002 2014 2026
Qoy 1907 1919 1931 1943 1955 1967 1979 1991 2003 2015 2027
Meşin 1908 1920 1932 1944 1956 1968 1980 1992 2004 2016 2028
Tauıq 1909 1921 1933 1945 1957 1969 1981 1993 2005 2017 2029
It 1910 1922 1934 1946 1958 1970 1982 1994 2006 2018 2030
Doñız 1911 1923 1934 1947 1959 1971 1983 1995 2007 2019 2031

Apta wğımı
«Apta» – parsıdan qazaqşağa «jeti» degen mağınalı söz bolıp audarıladı. Bir aptada jeti kün boluı aspan älemindegi kün, ay, jwldızdarğa baylanıstı.
Bizdiñ qoldanıp jürgen aptalıq künder attarı negizinen parsı sözder:
Jeksenbi – birinşi kün,
Düysenbi – ekinşi kün,
Seysenbi – üşinşi kün,
Särsenbi – törtinşi kün,
Beysenbi – besinşi kün,
Jwma – arab sözi, «djäm» yağni «jiın», «jiılu» degen wğımdı bildiredi.
Senbi – apta.
Älemniñ jeti keremeti
1. Egipet piramidası
2. Vavilondağı aspalı Semiramida baqtarı
3. Fidiy somdağan Olimp tauındağı Zevs müsini
4. Rodos aralındağı eskertkiş
5. Aleksandriya ( Egipet ) mayagi
6. Efestegi Artemediya hramı
7. Galikarnastağı ğimarat
_________________________________________________________________
8.Älemdegi basqa ğalamattardıñ barlığı segizinşi
keremetke jatadı .
Bwl jeti ğalamattıñ erterekte anıqtaluına baylanıstı jäne qazirgi zamanda älemde tamaşa ğalamattardıñ payda boluına baylanıstı tizimdi qayta qarauğa arnalğan pikirler aytılıp jatır.

Araq – dert.
Adam balası jaqsığa da, jamanğa da tez üyrenedi. Islam dininde – araq, şarap – haram bolıp sanaladı. Bizdiñ ata-babalarımız araq işpegen, al olardıñ wrpaqtarı mwsılmanbız desek nege işemiz?. Bizdi körip balalarımız, nemerelerimiz de işedi ğoy. Qanşama qazaq jastarı osı araqtan qor bolıp, salauattı adam qatarına qosıla almay otır. Araq-dert. Al dert degeniñ batpandap kirip, mısqaldap şığadı. Osı araq degen päleden qalay qwtılamız? Eñ äueli eresek adamdar bir – birine araqtıñ qiyanatı turalı aşıq aytqanı jön. Ärbir otbası dastarhanımızğa qonaq şaqırğanda araq qoymayıq. Toy – tomalaqtarğa da araqtı juıtpayıq. Meyli, eldiñ, dos – dwşpannıñ jamandağan sözine tözeyik, şıdayıq. Wrpağımız ziyalı, salauattı, janı da, täni de taza bolsın desek, meşitterge balalarımızdı, nemerelerimizdi jii aparıp twrayıq. Mektepterde salauattı ömir turalı qosımşa pän engizuge at salısayıq!

Bes anıq.
Meniñ wltım – qazaq. Qazaqpın. Biraq qazaq ekenimdi qalay däleldeymin? Qazaq bolıp tuğam, ata – babam qazaq, basqaday qalay däleldeuim kerek?
Älemniñ oyşı – ğwlamaları osığan baylanıstı tömendegidey oylar
tastap ketken: adamnıñ belgili bir wltqa, halıqqa tän ekendigin ayqın sezinu üşin bes türli şartqa tolıq jauap berui tiis.

Birinşiden – sol wlttıñ tilin jaqsı bilui kerek.

Ekinşiden – sol wlttıñ dinin meñgergeni jön

Üşinşiden – sol wlttıñ dästürin tolıq boyına siñirui tiis.

Törtinşiden – sol wlttıñ tarihın bes sausağıñday bilgeni abzal.

Besinşiden – sol wlt mekendegen jerdiñ oy – şwñqırın, jağrafiyasın jaqsı bilui parız.

Osı bes şarttan sürinbey öte alatın qazaq bar ma? Bar bolsa da, köp bola qoymas. Sondıqtan dünieni, ömirdi tanudı adam özimizden bastauımız kerek. Bwl – eskiden kele jatqan qağida. Ärkim özin – özi bilmese, basqa wlttardı da tani almaydı.

« Qara şañıraq» wğımı
Qara şañıraq – eldiñ damuınıñ tüpki tiregi . Köne türki zamanınan
bülinbey kele jatqan ata dästür . Bwl wğımdı , atadan balağa miras bolıp qala beretin ruhani , mädeni jäne dünielik mäni bar mwralardıñ jinaqtalıp , saqtalınıp , qoldan qolğa aman ötuimen baylanıstıra qarastıruğa tiispiz .Qara şañıraq negizinen bir atanıñ kişi wlında qalıp otırğan . Onday dästürdiñ öz atasında saqtalınıp , jan jaqtağı jeti jwrtpen wdayı baylanısıp , aralasıp , wrpaqqa qorğan bolıp otıruğa sol qara şañıraq iesi , odan taraytın wrpaqtar jauaptı bolıp eseptelingen . Qazaqtar atalıq rulıq işki basqarudı bir ortalıqtandırıp , qara şañıraq arqılı basqarıp , asa bir jauaptı kezeñderde qara şañıraqqa jıynalıp , birigip , mañızdı şeşimder qabıldağan .

« Jeti ata» salt dästüri
Qazaqtar ejelden beri bir äuletten taraytın , qay jağınan bolsın qanı jaqın jeti atağa tolmağan qız ben jigittiñ neke qiıp üylenuine tıyım salğan . Eldiñ täjribesi boyınşa , öytpegen jağdayda tejegiş tizgini joğalıp ketedi eken de , olardan tuğan wrpaq näpsisin wstay almaytın bosbelbeu , borıq , ädepsiz bolıp ketui mümkin eken . Köbinese onday balalar ötken ömir men bolaşaqqa män bermeytin , bilimsiz , maqsatsız , mügedek , ömir jası qısqa bolıp keledi . Bwl medicina jağınan da däleldengen .
Ata babalarımız jeti atağa tolmay qosılğandarğa « qan bwzıldı» dep qatañ ükim şığarıp otırğan . Mısalı Qalqaman Mamır tağdırı .

Jeti atalıq buın :
1. Äke
2. Bala
3. Nemere
4. Şöbere
5. Şöpşek
6. Şöbelek
7. Nemene

Odan äri : – tuajat , jürejat , jekjat , jwrağat , tumayjat , qabırğa ağayın , jama ağayın , qaymana bolıp kete beredi . Wrpaq jeti atağa tolğan kezde , qazaqtar aqsarbas qwrbandıq şalıp , onı jeke äulet etip bölip şığarıp otırğan . Aspan – jeti qat (ionosfera ) , jer – jeti qat ( geosfera ) , aynalamızdı qorşağan tabiğat – jeti qat (biosfera ) . Endeşe adam qanınıñ satılap damuında da jeti buın qan aynalımı bar dep aytuğa negiz bar .
Maqal-mätelderden, şeşen-sözderden terip alınğandar.

« Jeti atasın bilmegen er jetim , jeti ğasır tarihın bilmegen el jetim» . ( Halıq maqalı )
* * * * *
« Öz tarihın bilmeyinşe , bwğan belgili bir közqaras qalıptastır –
mayınşa , mädeniettiñ damuı mümkin emes» . ( L . Gumilev )
* * *
Basqadan kem bolmas üşin biz, bilimdi, bay, häm küşti boluımız kerek. Bilimdi boluğa – oqu, bay boluğa – käsip, küşti boluğa – birlik kerek. (A.Baytwrsınov).
* * *
Şaqşaq Jänibektiñ Abılay hanğa bergen batası: «Ötken iske ökinbe, halqıña eñbek et, ärqaşan ädiletti bol».
* * *
Eñ alıs jol alğaşqı qadamnan bastaladı .
* * *
Eskisiz jaña bolmaydı.
* * *
Beruge beseu köp, aluşığa altau az.
* * *
Täkäpparlıq qay tilde de qasietsiz söz.(Qorqıt).
* * *
Aldıñnan artıñ biik bolsın.
* * *
Talaptınıñ toqpağı tasqa şege qağadı (B.Momış wlı).
* * *
Qazaqqa maqtansın dep jer bermegen, jeriniñ keñdigindey sabır
bergen.(M.Maqataev).
* * *
Qazaqqa kerek närse qanşama!. Biraq eñ keregi – mal emes, jan
baylığı, köptik. Öz jerinde basım köpşilikke aynalmay,
qazaqtıñ bağı aşılmaydı. (M.Mağauin).
* * *
Bir qazaq eñ kemi eki aqıl aytıp ketedi. Öz qarabası sol eki
aqıldıñ bireuin orındap jüretin bolsa, äldeqaşan adam bolıp
keter edi. (Ğ.Müsirepov).
* * *
Bar paydañ öz basıñnan artılmasa, mal qwrlı mağına joq
twrmısıñda (A. Baytwrsınov).
* * *
Oysız oqu –beker, oqusız oy-qater,
Wyalmas betke talmas jaq beredi.
* * *
Qorağa tayaq laqtırsañ, köterem qozınıñ basına tiedi.
* * *
Jaqsımen dep maqtanba-halıq aytpay,
Batırmın dep maqtanba-barıp qaytpay.
* * *
Jaqsınıñ kegi –şay oramal kepkenşe, jamannıñ kegi-bası jerge
jetkenşe.
* * *
Tau alıstan biik.
* * *
Eginniñ ebin, saudanıñ tegin üyrenip-oylap mal izde (Abay).
* * *
Köp söz qola, az söz –altın.
* * *
Aşu tasısa – aqılı tögiler.
* * *
Jigitti jılı söz şiratpaydı, sın şiratadı.
* * *
Qwday jaratqan töbeni ketpendep tauısa almaysıñ.
* * *
Ağayın mıqtı bolsañ kündeydi, juas bolsañ jündeydi.
* * *
Saptıayaqtan as berip, sabınan qarauıl qaraytın.
* * *
Qırıq jıl qırğın bolsa da, qiıspaydı tuısqan.
* * *
Jwrtqa jwmıs üyretuden göri, jwmıs isteuine böget jasamaudı
üyrenu kerek (Ğ.Müsirepov).
* * *
Tügel sözdiñ tübi bir, tüp atası Mayqı bi.
* * *
Balam degen jwrt bolmasa, jwrtım deytin bala qaydan şıqsın.
(A. Baytwrsınov)
* * *
Dariyanıñ qasınan qwdıq qazba.
* * *
Mıñ adam salğan köpirdi, bir aq adam bwzadı.
* * *
Qaraşa toyınbay, han bayımaydı.

* * *
Jaña ay tuğanda:
«Ay kördim, aman kördim, bayağıday zaman kördim,
Eski ayda esirkediñ, jaña ayda jarılqay gör»
* * *
Qarnımnıñ aşqanına emes, qadirimniñ qaşqanına ökinemin.
* * *
Aq bilektiñ qadirin äl ketkende bilersiñ,
Qara közdiñ qadirin nwr ketkende bilersiñ.
* * *
Bir söz aytsañ jaqsığa, atalı sözge toqtaydı,
Şeşenniñ sözi tım asıl, qap tübinde jatpaydı.
* * *
Jas öspey me, jarlı bayımay ma?
* * *
Qwdanı qwday qosadı,
Qwdasımen qwday wrğan wrsısadı.
* * *
Äulie bolsa tüyeniñ özi äulie, qwmalağı äulie me?
* * *
Baylıq degenimiz- qanağatta.
* * *
Özi jarımağannıñ sarqıtın işpe.
* * *
Adam üş künnen keyin körge de üyir boladı.
* * *
Äzirbayjan halqında künä istegen adam tauğa şığıp ketip, özin-özi sabaytın dästür bar.
* * *
Balanı wlşa tärbieleseñ – wl bolmaqşı, qwlşa tärbieleseñ – qwl
bolmaqşı. (A.Baytwrsınov).
* * *
Nieti jamandı qwday tabadı.
* * *
Tınış jatqan bürkitti türtkilep ürkitpe.
* * *
Diirmenniñ tübinde tuğan tışqan şuıldan qorıqpaydı.
* * *
Jomart bergenin aytpaydı, aytqanınan qaytpaydı.
* * *
Jauın bolmasa jer, bası bolmasa el jetim qaladı.
* * *
Jigittiñ abıroyı: wlı sözge toqtay bilgen, jetesiz sözdi toqtata bilgen.
* * *
Er basındağı bes baqıt:
«Atıñ jüyrik bolsa,
Jalğannıñ pırağı.
Alğanıñ jaqsı bolsa,
Üy men qonaqtıñ twrağı.
Äkeñ -asqar tau,
Şeşeñ -qaynar bwlaq.
Balañ jaqsı bolsa,
Eki köziñniñ şırağı.» (Qanay şeşen).
* * *
Şoqan Uälihanov: «Adam qanday bolu kerek» degenge Saqqwlaq bidiñ aytqanı:
Eger adam asıl bolsa asar dı,
Jaman bolsa qwrt qwmırısqa basar dı.
Adamğa aqıl -azdırmaytın ton,
Bilim -tausılmaytın ken.
Adamnıñ basşısı -aqıl,
Jetekşisi -talap.
Şoluşısı -oy,
Joldası -käsip.
Qorğanışı- minez,
Qorğauşısı -sabır
Tausılmaytın arman
Eñ qımbattı ömir …
- mine , adam osınday bolu kerek , depti .
* * *
Twsıñnan atoy salıp öttim qazaq,
Jelikpey twra almassıñ bolsañ sañlaq. (Mirjaqıp)
* * *
Adamnıñ kisiligin bilem deseñ ,oğan däulet pen baylıq ber,
Adamnıñ mıqtılığın bilem deseñ, oğan qayğı men qasiret ber.
* * *
Qazaq halqı jaqsığa da ,jamanğa da tez üyrenedi. (Şoqan)
* * *
Zaman azsa adam da azar,
Keybir «erler» jaumen qosılıp, elin şabar.
* * *
Aqınnıñ qwlağı özinen qırıq jıl bwrın tuadı.
* * *
Qaşan, qayda, kimge şındıqtı ayta biludi üyrene bilu kerek. (Çerçil').
* * *
Biz mümkinşiligimizdi tolıq paydalana bilsek, özimizge özimiz tañ qalğan bolar edik. (Edison).
* * *
Eger adamdı ılği jamanday bersek onı jaqsı köruge uaqıt qalmas edi.
* * *
Eger adal şeşim qabıldanbasa, dau eşqaşan bitpeydi. (Linkol'n).
* * *
Äteş qattı ayqaylap şaqırğanmen, jwmırtqanı tauıq äkeledi ğoy. (Tetçer).
* * *
Bireudi tamaqtandıru üşin oğan balıq emes, qarmaq beru kerek. (Konfuciy).
* * *
Dayındalmağan dastarhanda – bir, dayındalğan dastarhanda – mıñ kemşilik boladı. (N.Nazarbaev).
* * *
Attıñ üstinde otırıp, jerdegi güldiñ iisin iiskeu öte qiın. (Qıtay maqalı).
* * *
Ösek, ötirik, maqtanşaq,
Erinşek, beker mal şaşbaq –
Bes dwşpanıñ bilseñiz.
Talap, eñbek, tereñ oy,
Qanağat, raqım oylap qoy –
Bes asıl is könseñiz. (Abay)
* * *
Bolmasañ da wqsap baq ,
Bir ğalımdı körseñiz .
Onday bolu qayda dep
Aytpa ğılım süyseñiz ( Abay )
* * *
Kün jauğanda – qoynıñda,
Kün aşıqta – moynıñda. (Abay)
* * *
Ömirdiñ aldı – ümit , artı – ökiniş ( Abay )
* * *
Äkeniñ balası bolma , adamnıñ balası bol .
Adamnıñ balası – bauırıñ . ( Abay )
* * *
Egerde esti kisilerdiñ qatarında bolğıñız kelse , künine , jwmasına
nemese ayına bir ret öziñnen esep al .
* * *
Biz özimizge özimiz köñlimiz tolmağanda basqalardı jazğıruğa äzir
twramız . Özin kinäli sezingen adam şıdamsız keledi . ( Anri)
* * *
Biz adamdardı jaman bolğandığı üşin ğana süymeymiz , olardı süy -
megendikten jaman dep oylaymız ( L. Tolstoy )
* * *
Qolınan kelgender – jwmıs isteydi ,qolınan kelmegender – bireudi
oqıtpaq boladı . ( B. Şou )
* * *
Qoldan kelse jaqsılıqtı ayama . Jaqsılıq istegen adamıñnan
eşteme kütpe . Jaqsılıq basqa jerden keledi .
* * *
Qazannan qaqpaq ketse , itten wyat ketedi .
* * *
Mahabbatpen jaratqan adamzattı ,
Sen de süy ol Allanı jannan tätti .
Adamzattıñ bärin süy bauırım dep ,
Jäne süy haq jolı dep ğadiletti . ( Abay )
* * *
Ğalımnıñ – hatı ortaq , änşiniñ – äni ortaq , swludıñ -säni ortaq .
* * *
Qoy degende qoymağan araşağa zar boladı .
* * *
Eñ bastısı – memlekettik qwrılımdı lauazımdı twlğalar bayıp
ketpeytindey etip qwru . ( Aristotel' )
* * *
Äyeldiñ qalağanın qwday da jaqtaydı .

* * *
Altın emes , balalarıma odan da qımbattıraq dünieni
qaldırıp bara jatırmın . ( Sokrat )
* * *
Paraqor bolıp qwnıqsa , ädildik keter hanıñnan .
* * *
Öziñe tilemesti – özgege jasama . ( Konfuciy )
* * *
Käsip bolmay näsip bolmas . ( Töle bi )
* * *
Adamdar neni bärinen de qattı wnatsa , sonı bağalamaydı .
( Oskar Uay'd )
* * *
Halıqtıñ kemeline kelip örkendep ösui üşin , eñ aldımen
Azattıq pen Bilim kerek . ( Şoqan Uälihanov )
* * *
Lwqpan hakimnen : – Siz qırıqqa kelseñiz de äli jas
körinesiz , sonıñ sırı nede , dep swraptı . Sonda hakim :
- Men ärbir jaqsı adammen şüyirkelessem , sonı bir
jılğa sanaymın , degen eken .
* * *
Ötken künnen alıs joq , erteñgi künnen jaqın joq .
* * *
Uaqıtşa närseden artıq twraqtı eşteme joq
* * *
Tekti tek jatpas .
* * *
Bügingi söziñ erteñiñe jaramasa , jau des bermeydi .(Qwnanbay)
* * *
Üy meniki deme , üy artında kisi bar .
* * *
Äyel asqaqtasa jılağanı , erkek asqaqtasa – qwlağanı .
Äyel aşulansa jeñiledi , erkelese jeñedi . (Ğ. Müsirepov )
* * *
Tübi birge tütpes .
* * *
Ağayınnıñ azarı bolsa da , bezeri bolmaydı .
* * *
Ädil qazı aştan öliptini estigen qwlaq , körgen köz joq .
( Omar Qaymoldin )
* * *
Ana tilin wmıtqan adam – Otanğa qauip . ( K . Paustovskiy )
* * *
Jıl degen – at basın bwrğanşa , ay degen – aunap twrğanşa .
* * *
Aqıldılıqtıñ bası – qwdaydan qorqu .
* * *
Jasasañ qayır – qarız dep aytpa .
* * *
Ana tilin şekaraday qorğau kerek ( Vyazemskiy )
* * *
Men egerde erteñ ana tilimniñ öletinin bilsem , özim
bügin aq öluge dayarmın . ( R. Gamzatov )
* * *
Halıq öziniñ tilimen ğana mäñgilik . ( Ş. Aytmatov )
* * *
Adam neğwrlım aqıldı bolsa , soğwrlım tüsiniksiz .
(Vovenarg )
* * *
Bir äke otız wldı asıraydı , otız wl bir äkeni
asıramaydı .
* * *
El basqarudıñ mänisi – baylıqtı ünemmen jwmsau .
( Konfuciy )
* * *
Tekti söz temirdi de kesedi , kekti söz ömirdi de kesedi.
* * *
Sıylıq qımbat emes , sıylau qımbat .
* * *
Bärin de qwday jasaydı . ( Sokrat )
* * *
Bir atadan jerge qarağan jeti momın tuğanşa , jeti
atadan elge qarağan bir kösem tusayşı .
* * *
Ötken künde belgi bar , izdeuşisi bolsa , keler künge
belgi bar , tileuşisi bolsa .
* * *
Su süzilse – qwm , el süzilse – qwl .
* * *
Şaranamen tuıp eñ , böz oranıp ketesiñ
Bir sağımdı quıp eñ , oğan qaşan jetesiñ ?
Mal üşin jan qiıp eñ , qayda alıp ketesiñ ?
Qanşa dünie jiıp eñ , bäri qaldı – ne etesiñ ? (Şäkärim )
* * *
Qazaq joqşı , joğın izdegen quğınşı . ( A .Baytwrsınov )
* * *
Qazaqtar künşildik , maqtangöylik , jalaqorlıq , jalqaulıq
siyaqtı jaman qasietterden arılatın uaqıtı jetti .

* * *
Maqtanşaqtardıñ özi üş türli boladı . Bireui jatqa
maqtanarlıq maqtandı izdeydi . Ol nadan , nadan da bolsa
adam . Ekinşisi öz eliniñ işinde maqtanarlıq maqtandı
izdeydi . Onıñ nadandığı tolıq , adamdığı äbden tolıq
emes . Üşinşisi öz üyine kelip aytpasa , ya aulına ğana
kelip aytpasa , özge kisi qostamaytın maqtandı izdeydi .
Ol nadannıñ nadanı , häm özi adam emes . ( Abay, 21- söz )
* * *
Jeti atasın bilmegen – jetimdiktiñ belgisi .
* * *
Bir töl artıq tusa , bir jusan artıq şığadı .
* * *
Ärkim süygeniniñ qwlı .
Äyel swlu köriner eki qabat kezinde .
* * *
Sözine qarap kisini al , kisige qarap söz alma .
Payda oylama , ar oyla . ( Abay )
* * *
Bülingen elden büldirgi alma .
Köppen körgen wlı toy .
* * *
Dünieqor – dünieniñ qwlı .
* * *
Kisideginiñ kilti aspanda .
* * *
Jigit adamğa jetpis öner de az .
* * *
Qarğıstıñ eñ jamanı : Öziñ bilme , bilgenniñ tilin alma .
* * *
Eger jaqın dosıñ bir jaqqa baru kerek dep kelse :
- Qayda , ne jwmıspen ? – dep swrama ,
- Qaşan baru kerek , dep swrau kerek . (Gruzin maqalı )
* * *
Añdamay söylegen auırmay öledi .
* * *
Kelin jaman emes , kelgen jeri jaman .
* * *
Tuısı jaqın – jaqın emes , qonısı jaqın – jaqın .
* * *
Jamandığı sezilse , jaqın kisi jat bolar .
Ağayındı jamandap , käne tuğan tapqanıñ ?
* * *
Tas tüsken jerine auır .
* * *
Jaqsı äke – jaman balağa qırıq jıl rizıq .
* * *
Özi jaqsı kisige , bir kisilik orın bar .
* * *
Sarañnıñ däulet öz sorı .
* * *
Jibekti tüte bilmegen jün etedi .
* * *
Bir kün twzın tatqanğa qırıq kün sälem ber .
* * *
Jaqsınıñ atı ölmeydi , ğalımnıñ hatı ölmeydi. (Bwqar )
* * *
Özgelerden öziñe qanday sıy kütseñ , basqalardı solay
sıyla , öziñe qanday qaoım qatınas tileseñ , basqalarmen
sonday qarım qatınasta bol . ( Konfuciy )
* * *
Jata berseñ tırayıp , bir üzim nandı kim berer ?
* * *
Eñbek şipa , däru , köp jasaudıñ , negizi ömirimizdiñ
mağınası ( Bwqar)
* * *
Adam toyar toymas tamaq işip , azdı qanağat twtuı kerek
* * *
Öziñniñ paydañdı oylama , eldiñ paydasın oyla , öziñniñ
paydañ su işinde ( Balaswğın )
* * *
Swñqar jemin şaşıp jeydi , japalaq astına basıp jeydi
* * *
Platon meniñ dosım , biraq aqiqat odan da qımbat
( Aristotel' )
* * *
Bügin sen tüzelseñ – erteñ El tüzeledi .
* * * *
Qiındıqtı jeñbeseñ , qiındıq seni jeñedi
* * *
Äyel – Alladan keyingi jaratuşı
* * *
Jaqsımen ötkizgen bir sağat , jamannıñ ötip
ketken ğwmırınday
* * *
Qızdıñ amalı qırıq esekke jük bolar
* * *
Aldımen adamdardı azamat etip şığarsaq , sonda
memleket özinen – özi örkenietti bolıp qwraladı
( P. Stolıpin )
* * *
Mwqtajdıq – mıñ önerdiñ atası
* * *
Adam baqıttı boluğa mindetti , baqıtsız bolsa ,
oğan özi kinäli
* * *
U. Çerçilldiñ tuğan küninde , eldiñ bäri oğan
densaulıq , densaulıq tağı da densaulıq
tilegende , ol : – « Mağan jolıñız bolsın
dep tileñizder , «Titaniktegilerdiñ bäriniñ denderi
sau bolğan» depti
* * *
Adamnıñ qasieti özinde emes , sözinde .
* * *
Bası ılay su twnımas …
* * *
Irıs baqqan , dau baqpas ( Abay )
* * *
Sıpayılıqtı saqta , sıpayılıq seni qorğaydı
* * *
Adam balasına , adam balasınıñ bäri dos ( Abay )
* * *
Biriñdi , qazaq , biriñ dos – körmeseñ istiñ bäri bos …
( Abay )

MAZMWNI :

1. Alğısöz……………………………………………………………………………..

2. Şaqantaydıñ ata tekteri turalı estip
bilgenderimiz …………………………………………………………………….
3. Şaqantay batırdıñ tökpe jırları……………………
4. Şaqantaydıñ ğaqliya sözderi …………………………………..
5. « Şaqantay batır» tarihi dastanı ……………………..
6. « Şaqantay batır» poeması…………………………………….
7. Şwbartaudan şıqqan belgili azamattar turalı
azdı – köpti derekter……………………………………………………
8. Şejire ( shema ) ………………………………………………………………
9. Keyingi wrpaqtıñ esinde bolsın………………………………………
10. Maqal mätelderden , şeşen sözderden terip
alınğandar……………………………………………………………………….
11.Mazmwnı……………………………………………………………………………
Kitaptıñ soñğı mwqabası.

Töltay Taytöleu Isqaq wlı
(1942 j. tuğan)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Mwsabek, Töltay, Isqaq odan Taytöleu.
Töltaev T. bwrınğı Taldıqorğan oblısı, Sarqant audanı, Antonovka (Qazirgi atı Qoylıq) selosında 1942 jılı tuğan. Äkesi Isqaq baydıñ balası dep qudalağan soñ , 1931 jıldarı Sarqant audanına kelip qonıstanğan , 1942 j. Wlı Otan soğısına şaqırılıp , eki aydan keyin qaytıs bolğan. Töltaev T. 1950 jılı orta mektepke tüsip, 1960 jılı on jıldıqtı Sarqant qalasında bitirgen . 1967 jılı Kirov atındağı QazMU-nıñ mehanika jäne matematika fakul'tetin bitirgen. Eñbek jolın 1967 jılı Qazaq KSR Josparlau Komitetiniñ Esepteu ortalığında bastadı.
1972-1992 jıldarı birneşe Minstrlikterdiñ Esepteu Ortalıqtarında komp'yuterge bağdarlama qwrudı wyımdastıru salasında eñbek etti.
1992 jıldan osı uaqıtqa deyin «Respublikalıq informaciya esepteu ortalığı» Jauapkerşiligi Şekteuli Seriktestiginiñ törağası . Almatı qalasınıñ Audandıq, Qalalıq Äkimşilikteriniñ Qwrmet Gramotalarımen , «Qazaqstan Konstituciyasına 10 jıl» (2005), «10-jıl Astana» (2008) merekelik medal'darımen marapattalğan.
Jwbayı Alşınbaeva Esentay , joğarğı oqu orındarında wstazdıq qızmet etedi , fizika – matematika ğılımdarınıñ kandidatı , professor .
Bir wlı , eki qızdarı , tört nemereleri bar .
Komp'yuterde tergen: Armanbek Qaumenwlı , Taytöleu Isqaqwlı .

Şejireniñ shemaları

Shemı

kerey.kz