QAZAQ «JAS» EMES, EJELGİ ETNOS
kerey.kz
Adamzat özin sanalı eseptegenimen, tarihındağı mıñdağan qırğın soğıstar onıñ da «djungli zañımen» ömir keşip kele jatqanın körsetedi. Ayırması – öz jırtqıştığın aqtau üşin türli sıltaular tabatındığı. Sonıñ biri – küşi basımdau halıqtıñ özge bir etnostı «tarihta eleuli ister jasamağan, keş payda bolğan kemşin wlt, sol sebepti öz erkimen ömir süruge tiisti emes» degendey pikir taratıp, jaulap aluı. Ärine, eski jazba derekterde atı men isteri tañbalanğan halıqtarğa basqınşılıq osınday sıltaumen jasalmaydı. Mwnday qiyanatqa, negizinen, tarihındağı türli jağdaylarmen öziniñ etnostıq atauın özgertken halıqtar wşıraydı. Mısaldı jaqınnan izdesek, osınday «jas etnos» qatarına 15-ğasırda Joşı wlısınan (Altın ordadan) bölinip, özderine jaña, tarihta kezdespegen laqap atau alğan Noğay, Özbek, Qazaq halıqtarı iligedi. Bwğan Qazaq handığınıñ qwrıluınıñ 550 jıldığın atap ötu arqılı özimiz sebep jasap otırsaq, özge halıqtar «olay emes edi» dep arhivterdi aqtara qoymaydı.
Mäskeude bir tarihşığa qazaq etnosı 550 jıl bwrın «joqtan payda bola qalmağanın», wltımızdıñ negizi Şıñğıs hannıñ basşılığımen 13-ğasır basında Mäñgi el memleketin qwruşı, tipti, odan bwrın da memleketter qwrğan taypalardan twratının tüsindirmek bolğanmın. Ol seniñkiremey, özge memleketter täjiribesinen birqatar mısal ayttı. Reseydegi Vyatka qalası ertedegi vyatiç, Tver' qalası men oblısı tiver taypasınıñ, al beride, 1916 salınğan Murmansk qalası ugro-finndik murom taypasınıñ atımen atalğan eken. «Murom ormanı» da bar. Bizdegi Qanjığalı Bögenbay, Qarakerey Qabanbay degendey, orıs añızdarındağı Il'ya-Muromec osı taypadan körinedi. (Bibliyalıq «Il'ya» atına qaray bwl añız osı ölke hristian dinin qabıldağannan soñ payda bolğan sıñaylı). Mäskeu qalası (oblısı) da ugro-finndik mokşa (moksel') taypası atauınan payda bolğan eken. Germaniyadağı Saksoniya, Prussiya, t.b. oblıstardıñ da ertedegi germandıq saks, pruss taypalarınıñ attarı ekenin bilemiz. AQŞ-tağı köptegen ştattarına osı eldiñ bayırğı halqı – ündis taypalarınıñ attarı berilgen: Dakota ştattarı – lakota, Montana – montan'e, Ayova – kayova, Çikago – çikaso taypasınıñ atı eken. Kanada astanası Ottava qalası da ündis taypasınıñ atauı. Tipti, qazirde Resey ieligindegi alıp ölke Sibir' – İH ğasırda Edil özeniniñ orta twsın meken etken türktiñ Suvar taypasınıñ atınan tuğan. Osınau eldi meken atauları ertedegi älgi ru-taypalardıñ otandarı däl osı ölkeler ekenin bildirip twr.
Mäskeulikke sözimdi däleldey tüspekke men de köne tarihnamalarda jazılğan rulardıñ atauın Qazaqstan jerinen izdegen edim, esime Balqaş qalasına jaqın Soltüstik Qoñırat qalaşığı tüsti. Alayda, ol orısşa «Kounrad» delinipti. Özim tuğan Matay stansası är qartada körsetile bermeydi. Negizgi rudıñ bir bwtağı ğana bolğandıqtan eski şejirelerde de jazılmağan. Är eldiñ tarihşıların Qazaqstanğa jetektep äkelip köşe aralap: «Qaysıñ Nayman, qaysıñ Kereysiñ?» – deu qolaysız şarua. Sondıqtan özge jwrtqa (özimizge de) Qazaqtıñ «jas etnos» emes, tamırı ejelden bar ekenin körsetip nasihattar wtımdı joldardı izdeu qajet. Meniñşe, sonıñ biri – Qazaqstan geografiyalıq kartasında halqımızğa qatıstı, köne tarihnamalarda jazılğan, älem tarihşıları qanıq ataulardı mümkindiginşe mol körsetu.
«Oğız-namada» bayandalğanday, bağzı zamandarda Türkistan ölkesinde bolğan özara (azamattıq) soğıstan soñ Oğız handı qoldap qasında bolğan bes taypadan qazir qazaq qwramında barı Qañlı men Qıpşaq. Al Oğız hanğa bağınbay şığısqa ketip jaña jıl sanauğa deyingi 209 jılı Hunnu imperiyasın qwruşı türkterdiñ bas, bileuşi taypası Qiyat (Qiyan, qıtay tarihnamalarında Huyan', türktiñ «qwyğan» sözi), odan tarağan köptegen rulardan Qoñırat, Qoralas ta qazaq işinde bar. Şığıstağı Hunnu imperiyasımen bir zamanda elimizdiñ qazirgi territoriyasında Qañlı jäne Üysin memleketteri bolğanı bwrınğı-soñğı köptegen tarihşılar eñbekterinde jazılğan. Ertis pen Dunay özenderi aralığındağı alıp territoriya H-ğasırdan Deşti Qıpşaq atalğanı ayan. Osı birlestikte bolğan türk taypaları büginde ärtürli özge etnonimder alğanda, «qıpşaq» atauı tek qazaq qwramındağı ruda saqtalıptı. Qazaq halqınıñ qwramındağı Jalayır (YAğlaqar) taypasınıñ atauın 8-ğasırda Wyığır qağanatınıñ (qazirgi Moñğoliya-Manjwriya jerinde) qwrıluına baylanıstı kezdestiremiz. Raşid ad-dinniñ 1310 jılı jazılğan «Jamiğ at-Tauarihında» da Jalayırlar Qidan memleketine, Şıñğız han tarihına qatıstı aytılğan. «Jamiğ at-Tauarih» jäne basqa da Şıñğız han tarihı jayındağı şejirelerde Nayman men Kerey ruları turalı onınşı ğasırdan bastap molınan bayan etilgen.
Endeşe, eski tarihnamalarda jazılıp, älem tarihşılarına belgili bolğan osı Qañlı, Üysin, Qiyat, Jalayır, Nayman, Kerey, Qıpşaq, Qoñırat ataularımen nege Qazaqstandağı oblıs, audan, eldi mekenderdi atap, Qazaq etnosın tarihta äygili osınau taypalardıñ qwrıp otırğanın aşıp körsetpeske. Mısalı (şarttı türde bolsa da) Qaratal özeninen Altay tauına deyingi jerdi Nayman wlısı, Qaratal men İle özeni aralığın Jalayır wlısı, İle men Şımkent qalası (?) aralığın Üysin wlısı (Dulat wyısı), odan Jañaqorğanğa deyin Qoñırat wlısı dep atasa boladı. Otarşıldıq kezeñ belgisi «Qızılorda» atauınan qwtılıp, oblıs atın osı ölkede ejelden handıq qwrğan ru atımen «Qañlı wlısı» dep, al sanı azdığına qaray osında twratın Qiyat ruına qala atı (Qızılorda) berilgeni jön. Kerey men Qıpşaq, älemdik tarihta atı mäşhür bolğan basqa da ru ataularımen, qazirgi qonıstanuına qaray wlıs, wyıs (audan) attarın atauğa boladı. Mısalı, qazirgi Panfilov audanın nege «Alban-Suan wyısı» dep atamasqa. Älde bizge aruaqtı babalar esiminen göri Panfilov atı ayaulı ma?!
«Wlıs», «wyıs» sözderin wsınu sebebim, orıstıñ «oblast'» (bizşe «oblıs»), volost', volosnoy (bizşe «bolıs») sözderi, şın mäninde, türktiñ (qazaqtıñ) «üles, wlıs» söziniñ bwrmalanuınan payda bolğan. Orıstiki delinetin «uezd» de könetürktik «yus» (qazaqşa «wyıs», «jüz» – Wlı jüz, Orda jüz, Kişi jüz) sözinen. Ras, «wlws, wlıs» sözi Şıñğız hannıñ öz wldarına üles berude (Joşı wlısı, Şağatay wlısı, t.b.) qoldanılğandıqtan, jer aumağın belgileude «aymaq, aumaq» sözderi keliñkirer edi. Degenmen köpten qoldalınıp kelgen «oblıs» sözinen alşaqtamau üşin «wlıs» sözin alğan jön.
Ärine, osı atalğan rulardıñ keybiri ertede däl bügingi ornın meken etpegen de bolar. Biraq, maqsat rularğa üles bölip beru emes, olardıñ Qazaqstan jerinde, qazaq etnosınıñ qwramında ekenin körsetu, sol arqılı qazaqtıñ «jas» emes, ejelgi etnos ekendigin däleldeu.
(Taqırıpqa oray, oblıstarımızdıñ bügindegi atauları jayına da nazar audartqım keledi. Mısalı, Qarağandı qalası qarağan bwtası mol jerde twrğızılğan bolar, Aqtöbe qalası mañında aq töbe ya töbeşik bar delik. Biraq bükil oblıstıñ jeri qarağan bwtalı, nemese älgi bir töbeniñ janına ornalasa almaydı ğoy!? Sondıqtan qalanıñ atımen bükil wlıstı atau qisınğa kelmeytinin oylastırğan jön bolar).
Keşeleri KSRO imperiyasınıñ, «sovettik wlt» jasau wranımen jürgizgen «otarındağı halıqtardı orıstandıru sayasatı» sanasın şarpığan qandastarımız aramızda äli de barşılıq. Mwnı olardıñ ara-kidik eski ädetpen «ruşıldıqpen, wltşıldıqpen küresu» turalı «ündeuler» jariyalauınan bayqaymız. «Ata-babalarımızdıñ atınan bezinip halqımızdıñ tarihın özimiz kelte etpeyik!» – degen osı wsınısımızğa älgilerdiñ bügin de öre türegelerin sezip otırmın. Olar mwnday isimen, qazirgi, älemdi ğalamdastırmaq, adazattı wlttıq tamırın wmıtqan tegin bilmes tobırğa aynaldırıp basqarudı kökseuşilerge septesip otırğandarın ya biler, ya bilmes. Biraq osılardıñ özi ruın eş wmıtpağan, wmıtqısı da kelmeydi. Tek sırt közge (keşe Mäskeuge, bügin – özin deputattıqqa wsınatın halıqqa) «internacionalist» bop wpay jinaudı käsipke aynaldırğan.
Bwl mäsele, olar aytqanday, eger wlıs ya wyıs (audan) bir rudıñ atımen atalınsa, ol jerge basqa rudıñ kisisi bara almaydı degen söz emes. Almatı oblısında «Wyğır audanı» bar. Alayda, onda ärtürli basqa da wlttar twratını, al wyğırlardıñ däl osında ğana emes, Qazaqstannıñ özge de qala, wlıs, audandarın mekendeytini belgili. Sonday-aq Matay stansasında tek Naymandar twradı dep kim aytıptı? «Öli riza bolmay tiri bayımaydı» degen, tek as beru emes, ata-babalarımızdıñ atın öşirip almay nasihattau da ekenin tüsinuimiz kerek.
Osığan oray, Ahmet YAssaui atındağı halıqaralıq qazaq-türk universitetiniñ rektorı U.Äbdibekovtiñ «Qazaq ru, jüzge bölinbeydi, qayta ru, jüzden qwraladı» attı maqalasın («Aqiqat» jurn. 2015, №4), akademik M.Mırzahmetwlınıñ «Ömir özegi – otbası tärbiesi» maqalasın («Qazaq wstazı» jurn. 2014), B. Böteevtiñ («Alaş üni» qoğamdıq birlestikter odağınıñ) «Qazaq bay-quattı boluı üşin ne isteui kerek?» jobasın oqıp şığudı wsınar edim.
Wltımızdıñ «jas etnos» emestigin ayqın körsetudiñ tağı bir wtımdı jolı, ol memlekettik tuımızda tek bir ğana «kün-tañba» emes, qazaqtı qwrıp otırğan barşa türk taypalarınıñ negizgileriniñ de tañbalarınıñ boluı. Tañbalardı Kök tüsti tudıñ bir jaq bwrışında ornalastırsa boladı (AQŞ tuındağı 50 jwldızday). Älem tarihşıları osı tañbalar işinen nebir ejelgi ru-taypalardıñ belgilerin körip-aq etnostıq tamırımızdıñ tım tereñdigine tañdanarı haq.
Özge de türk elderi öz tuların osınday ülgimen jasasa, büginde qazaq, qırğız, özbek, tatar, türkimen, qaraqalpaq, başqwrt, moñğol, saha, buryat şwbaş, t.b. dep jürgen halıqtardıñ qwramında birneşe ortaq rulardıñ barın körer edik. Bwl – barşasınıñ tübi bir Türk degen halıq ekendigine körnekti dälel bolar edi.
Temirjoldı Qoja-Türk
(Hasen Qoja-Ahmet)
Abai.kz
Pikir qaldıru