Estelik jazbalar

Äbiş – bütkil sanalı ğwmırdı birge ötkergen, jastıq şaqtağı ejettes dos, qalamgerlik ğwmırdağı qanattas Äbiş Kekilbaywlınıñ fäniden baqiğa ozğanın men üş künnen soñ estidim. Jer-älemniñ arğı beti – subtropikalıq Florida, Mayiamide teñizge şomılıp, dem alıp jatır edim. Dem alıp emes, tınıs tauıp, es jiıp. Osıdan onşaqtı kün bwrın, Şıñğıs han epopeyasınıñ soñğı, törtinşi kitabın tämamdağam. Tura jeti jılğa sozılğan, wzaq, auır marafonnıñ aqırı, qattı soğılıp, äbden qaljaurağan ekem. Endi assa tört-bes bettik alğısöz ğana qalğan. Bwrnada aytar edim, alaman asırda qırıq şaqırım şauıp kelgen bäyge at keyde qaraqşıdan öte bere jığıladı, wlı qağanımız turalı ömirlik eñbegim qajetti märesine jetken kezde mağan abay bolıñdar dep. Sol sözdiñ ıqpalı ma, anığı – meniñ eñsem köterilse de, qarığuğa jaqın jağdayımdı körip twrğannan soñ ba, qısqa bolsa da ötimdi demalısqa ala jönelgen. Wlım men kelinim jäne bäybişem. Qamsız baraqat, mereyli tınım. Älemdik klassik Heminguey negizgi bir şığarmaların jazğan, endigi memorialdıq muzey. Öziñniñ barıña masat bolmasa da, qanağat, täuba. Ötkeniñdi üstirt bayıptağan mwñdı estelik. Edige balam Äbiştiñ ayaq astınan, şwğıl ötkeni turalı internetten sol küni bilgen eken. Biraq menen jasırıptı. Mejeli mezeti, keşqwrım üyge jetip, wyıqtap twrğannan soñ, nemereler – oquğa, balalar – jwmıstarına ketken, tañğı şay üstinde bäybişem jaylap otırıp estirtti. Älbette, köñil bwzıldı, dünieniñ bayansızın ğana emes, bwrnağı qimas künderdiñ de tılsımğa batıp, joq bolğanın kördiñ, ötken adam qaşan da seniñ ömiriñniñ de ülken bir böligin özimen birge äketpek, osı orayda Äbiştiñ jöni bölek edi. Körkem şığarmalarınıñ jayı köpke belgili, seniñ öziñ turalı da, alpıs jıldıq kezinde kötermelep, arnayı jazıp edi, endi jwrt aldında da, qağaz betinde de qatarlas ğwmır, özara adamdıq qatınasıñ turalı eşqaşan ayta almaydı. Endeşe, tirşilik ölşemiñ wzağıraq kesilgen seniñ ünsiz qalar jöniñ joq. Onıñ işinde Äbiştiñ jastıq şağı, qalamger retinde qalıptasu kezeñi, sol zamandağı minez-qwlqı, kisilik keypi turalı sen ğana biletin qanşama hikaya bar. Tügendemeseñ de, negizgi bir twrğıların tañbalap ketu qajet eken.

Bwrnağı bir kezeñ, qırıq, älde elu jasımda aytar edim, alpısqa jetip ölgen jazuşınıñ  armanı joq dep. Jazarın tügespese de, negizgi şığarmaların tämamdap ülgerse kerek. Alayda, biz jasağan zamannıñ sır-sıpatı, zorlığı men zobalañı basqaşa  boldı, oydağı köp dünie öziñmen birge ketui de mümkin eken, sol arman bolğan alpıstan soñ bolmıs-bitisi, oy twrğısı men taqırıbı özgeşe tağı qanşama äñgime, hikayat, romandar jazdıq. Äbiş negizgi şığarmaların alpısqa deyin, tipti, eluge jetpey twrıp jarıqqa şığarıp ülgergen eken, alayda, jetpisinde de jazarı tausılmağan, kökirekte tağı qanday tolğamdar jattı, bärin jiıp qoyğanda, jarıq dünieniñ mehnatımen qatar, qızığı da mol, äli de jasay twrsa kerek-ti. Biraq jazmıştan ozğan pende joq. Dese de, kez kelgen jannıñ artındağı alıs-jaqın ağayınğa, al qanday da eleuli twlğanıñ tuğan halqına tastap ketken ayğaqtı amanatı boladı. Sonıñ bir parası – alaştıñ azamatın keyingi wrpaqqa tanıta tüsetin, estelik keyipti şığarmalar. Osı twrğıdan alğanda, meniñ Äbiş turalı jazuım – qajetti lebiz ğana emes, mindetti parız siyaqtı.

Äbiştiñ  qalamgerlik  qızmeti turalı köp aytılğan, äli de aytıla bermek. Älbette, qalıptı wğımğa üyleskenimen, meniñ de özindik tolğamım bar. Köptegen, äsirese bastapqı jäne jalğas kezeñdegi äñgime, povesterine süysingenim, süyingenim anıq, odan soñğı romandarın, qadir, qasietin tani twra, sın közimen oqığanım esimde, al endi bir dünielerin, mäselen, Şıñğıs hanğa qatıstı hikayatın qabılday almadım. Äbiştiñ asa mol kösemsöz ülgileriniñ bağamı da kürdeli. Bwl arada bar kiltipan körkemdik tanımnan göri, äleumettik, qoğami, tarihi közqarasqa baylanıstı. Jalpı, men prozağa boylap engen «Tazınıñ öliminen» soñ, ädebi sınnan birjola derlik kettim. Qatarlas qalamgerdi madaqtasañ, bağasın belgiley, jağımdı söyleseñ jaqsı, alayda, bardı-joqtı kemşiligin minep, aşıla aytsañ, öziñdi kötergendey körinesiñ. Twstastarıñ ğana emes, öziñ üşin de qolapaysız jağday. Sondıqtan bwl jolı da negizgi söz – jazuşı Äbiş turalı emes, adami Äbiş turalı bolmaq.

Äbişti alğaş ret minberde, mağnalı söz üstinde kördim. 1957 jıl. Men orta mektepti medal'men, üzdik bitirgen oquşı retinde, Qazaq Memlekettik universitetiniñ filologiya fakul'tetine emtihansız tüskem. Iyun' ayınıñ soñğı künderi. Arada apta ötpey, bütkil universitet boyınşa qabıldanğan medalister qatarında irgeles Jambıl audanı häm Otar stansasında astıq dayındau nauqanına jegildik. Qızıl qırmandağı, elevatordağı erteden keşke deyin sozılatın auır jwmıstan şarşasam da, jaña ömirdiñ bastauı, şaması seksen-toqsan kündik beynetten soñ, Almatığa köteriñki köñilmen oralğan edim. Bir aptadan keyin, 14 oktyabr'de oquımız bastalmaq. Sabaqtan üş kün bwrın, jwma, älde senbi, Puşkin atındağı Ortalıq  kitaphanağa  bardım. Bälkim  aldınala estidim, anığı – köldeneñ säykestik, sol zamandağı qazaqtıñ eñ ataqtı jazuşısı Säbit Mwqanovpen kezdesu boladı eken. Ülken oqu zalı, japırlağan jastar. Bäri de student qauımı. Men aldıñğı bir qatardan orın taptım. Äueli Säbeñniñ özi söyledi. Öte tartımdı, äserli, qızğılıqtı. Sodan soñ qol köterip tilengen oqırman jwrtqa söz berilgen. Äuelgi bir balalardıñ lepesi madaqtı, tamsanıstı, biraq mänsizdeu şıqqan. Men söylesem be, söylemesem be dep, düdämal köñilde otır edim. Eki, älde üş jigitten soñ, jazuşı jäne kitaphana basşılığı jayğasqan stolmen qatarlas jwpını minberge şaşı jalbırağan, közi oylı, qara-torı bala şıqtı. Mine, nağız şeşen. Bar lepesi mağnalı. «Ömir mektebinen» bastap, «Botagözge» tüsti. Şın mänisindegi halıq jazuşısınıñ özindik erekşeligi, til baylığı, şınayı suretkerligi turalı tögilip bir söyledi deysiñ. Bwdan soñ kezek tigen onşaqtı jastıñ işinde jaqsı pikirler boldı, biraq qara balanıñ äuezi bärinen mazmwndı, bärinen astam şıqtı. Iä, qara balağa jete-qabıl, biraq artıq äsiresiz, salmaqtı bir söz boldı, jası bizden ülkenirek, aqswr jigit eken, joğarğı kurs studenti dep şamaladım. Endi men Säbeñ turalı söyleuden aynıdım. Mına ekeuinen asırıp ayta almaysıñ, onıñ üstine, qanşa bağalasam da, tabınbaytın jazuşım jäne birtalay kemşin pikirim bar, mäselen, «Botagözdiñ» soñğı taraularındağı şarttı jasandılıq, däp osı arada bıqsıtıp jatu orınsız, ol zamandağı meniñ eñ ülgili jazuşım – Mwhtar Äuezov bolatın, Säbit Mwqanovtan ölşeusiz joğarı sanaymın (qazir ekeuin teñgermesem de, «Ömir mektebiniñ» aqırğı bettersiz Birinşi kitabın «Abay jolınıñ» alğaşqı tomımen qatarlas klassika retinde tanimın). Sonımen, közi tiri, äri dañqtı jazuşımen alğaşqı kezdesu – mereke ispetti ülken oqiğa boldı.

Arada eki-üş kün ötkende universitettegi däristerimiz bastalğan. Äuelgi sabaq – til-ädebiet jäne jurnalistika bölimderiniñ jetpis bes studenti jinaqtalğan ülken auditoriyada ötkerildi. KPSS tarihı. Men mwndağı balalardıñ ilkide qatarlas tüsip, birge jwmıstağan eki-üşeuinen basqasın tanımaymın. Biraq bäri derlik özim qatarlas, örimdey jas. Tört-bes qız ğana körindi, qalğanı ärqilı, köbine tım jwpını kiingen jigitter. KPSS tarihınıñ mamanı – mänerlep, nığız söyleytin, belgili kisi eken, biraq sabağına qaray, därisi de qızğılıqsız şıqtı. Qırıq bes minuttan soñ üzilis. Mine, osı kezde kördim, äuelgi bir qatardan aldıñğı küngi qara bala köterildi, sol zamanda «vel'vetka» atalatın, qoñır barqıt keudeşesi bar. Men ortadan şıqqanşa, qarsı, betpe-bet kelip qalıppız. Birden-aq qol wsınıp amandastım. «Aldıñğı küni Säbit Mwqanovpen kezdesude boldıñız ğoy deymin?..» Moyıl közin töñkere, mağan bayıptay qaradı. «Iä boldım»,  – dedi sülesoq keyipte. «Öte jaqsı söylediñiz», – dedim. Rizaşılıqpen, beyqam jımidı. «Siz?..» «Men… bwrınıraq qabıldanıp, jwmısta basqa jaqta bolıp edim.» «A-a.. medalist…» – dedi jadıray külip, iığımnan qaqtı. Äbiş – Mwhtar. Mağauin – Kekilbaev… Soñınan bayqadım, orta mektepti altın, kümis medal'men bitirip, «eñbeksiz» oquğa tüsken balalardı keyingi, qatañ sınaqtan ötip qabıldanğan studentter tım wnatpaydı eken, sın közimen qarap, özderinen eşqanday artıqşılığı joğın, tipti, kemşin tüspegin äygilegisi kelip twradı eken. Äbiş meni birden-aq iş tartıp, riyasız peyil tanıttı. Bir topta ekenbiz, bwdan bılay köbine qatar otırıp, erkin äñgimelesip jürdik. Aytpaqşı, keşegi kezdesude jaqsı söylegen qwbaqan jigit te sol küni bizdiñ auditoriyadan tabılğan. Säl keyinirek tanıstıq, jurnalistika böliminiñ studenti, esimi – Nwrmahan Orazbekov; orıs basqan Rudnıy qalası, metallurgiya zavodında eki jıl jwmıs jasap kelgen eken, bizden nebäri üş jas qana ülken, alayda, ömirdi tanığan, saqa jigit bolıp körindi.

Köp wzamay, osı üşeuimizdi jäne kurstas basqa da balalardı birjola jaqındastırğan tötenşe oqiğa boldı. Fakul'tet komsomolınıñ jıldıq, esep beru – saylau jinalısı ötkizilmek. Filologiya jäne jurnalistika bölimderiniñ orısı men qazağı şamalas jeti jüz elu studentiniñ basım köpşiligi ülken akt zalına şoğırlanğan. Jinalıs orısşa bastaldı, esepti bayandama orıs tilinde jasaldı, jarıssöz tağı da orısqa ketip baradı. Men ıza, renişim işime sıymay, söz swradım. Üş-tört kisiden keyin tidi. Qazaqşa söyleymin, dep bastadım. Orısşam jetip twrsa da ana tilimde aytar edim. Osında otırğan studentterdiñ basım köpşiligi – qazaq böliminen. Bizdiñ oqu ornımız – Qazaq universiteti ataladı. Elimiz – Qazaqstan, Qazaq respublikası. Al manadan beri bir auız qazaqşa söz estimedik. Eger qazaq tili sonşama qajetsiz bolsa, biz nege qazaq bölimderi atalıp, qazaqşa oqıp jatırmız? Komsomol sekretarı – orıs filologiyası, ekinşi kursqa jaña şıqqan Ädilbek degen aqqwba, körikti jigit eken. Jañılmasam, soyı – Sauıtbekov. «Ol bılay ğoy», dep, taza qazaqşa söz qıstırıp edi, «Sözimdi bölmeñiz, – dedim. – Berilgen bes minuttan aspaymın. Jäne meniñ bar aytqanımdı orısşağa audarmañız. Özimizdi özimiz tüsinip alsaq ta jetedi». Bwl Ädilbek, keyin añdadım, öte bir darındı, jasına jetpey aqılı tolısqan, bayıptı, salauattı jigit edi, universitetten soñ orıs ädebieti kafedrasında qaldırılğan, arada eki-üş jıl ötkende, KGB-nıñ qatısımen, şovinist äriptesteri wyımdastırğan köldeneñ jalağa wşırap, segiz jılğa sottalıp, sodan birjola joğaldı. Osı Ädilbek endi mağan işara jasadı da, orıs jağına bir auız tüsinik berdi, bizdiñ qatarımızğa jaña qosılğan student öziniñ ana tilinde söyleydi jäne orısşağa audarudı qalamadı, dep. Men bwdan äri, biz qazaq bolğandığımız üşin, osı universitet qabırğasınıñ özinde köptegen kemşilik jağdayda jürip jatqanımızdı ayttım. Eñ bastı kesel – orıs bölimi studentteriniñ astamdığı. Äuelde, anau küngi auıl şaruaşılıq jwmıstarında bayqadım. Men üzdik oquşı retinde universitetke emtihansız tüsken edim. Qatarlas qazaq balaları da solay. Eşkimnen kem emespiz. Alayda, orıs tildi jigitter men qızdardıñ bizge äldebir mwhit aralındağı jabayılar siyaqtı, tım joğarıdan qarağanın kördim. Ärneden sıltau tauıp, kemitkisi, qorlağısı kelip twradı. Wlttıq namısqa tigen jağdaylar da wşırastı. Ol – dalada, erkin ömirde bolsa, universitet aumağında da däp osılay. Orıs böliminiñ jigitteri keudelep jüredi, dälizde qarsı kelseñ, jol beruiñ qajet siyaqtı, qağıp, soğıp ötedi, qızdarı qaşanda mazaqqa beyim, köbine keketip, mwqatuğa äues. Tüyindep aytqanda, biz Sovet Odağınıñ teñ qwqwqtı azamatı bolmay otırmız, bügingi, bastan-ayaq orıs tildi jinalısımız sonıñ naqtı ayğağı, dedim. Osıdan soñ iyu-qiyu bastalıp ketti. Zalda emes, minbede. Bizdiñ kurstas jigitter qatar-qatarımen, birinen soñ biri söylegen. Keyinde orta jolğa jetpey, twrmıs jağdayımen, älde basqa bir sebeppen oqudan ketken, boyı ortadan biik, iıqtı, aqqwba jigit bar edi, atın wmıtıppın, Aqbergen siyaqtı, aldımen sol şıqtı. Meniñ sözimdi odan ärmen, biraz jerge aparıp tastadı. Odan keyin Seytjanov Baqıt – qazbalay söylegen. Üş, älde tört kisiden soñ Äbiş. Bar sözi keyis, tüñiliske qwrıldı, mwnday ahual zañ, tärtip ayası twrıptı, adamgerşilik moral'ğa sıyıspaytının aytqan. Tağı eki-üş jigitimiz. Aqırı Nwrmahan Orazbekov. Qazaqşa bastap, orısşağa köşti. Jetkizip aytqan. Adam balası, onıñ işinde älemniñ aldında twrğan sovet azamattarınıñ qwqıqtıq teñ jağdayda boluı şart ekeni, bwl mäsele SSRO Konstituciyasınıñ özinde bekitilgeni, Leninniñ wlı orıstıq şovinizmdi ayıptağan sözderi. Nwrmahan ayaqtağan kezde jiınnıñ är twsınan ärqilı dauıstar şığıp jattı, endi oraysız äñgimege joğarğı kurs studentteri de aralasatın siyaqtı. Jinalıstıñ biik sahnadağı, fakul'tet basşıları häm universitet partiya wyımınıñ ökilderi otırğan töralqasında ülken abırju bayqalğan. Nwrmahannıñ sözine jalğas sıbır-kübir, azğana tınıstan soñ Ädilbek jalpı jwrttı tınıştıqqa şaqırdı da: «Bizdiñ fakul'tettiñ  biılğı jaña tolqını – asa jauınger eken, sözderi orınsız emes, biraq sabır kerek!» – dep qazaqşa bastap, orısşağa köşti de, jurnalistika böliminiñ ağa oqıtuşısı, fakul'tet partiya wyımınıñ byuro müşesi dep tanıstırğan qartamış, mırjiğan qazaqqa söz berdi, esimi – Zeynolla Twrarbekov eken. Partiya qayratkeri ezip-mıjıp, wzaq söyledi. Älbette, qazaqbayskiy akcentpen, orısşa. Dauıs kötergen joq, wrısqan, zekigen joq, biraq aldıñğı söylegen balalardıñ bäriniñ de ömirlik täjiribesi joq, kökörim jastığın, internacionaldıq sana-sezimderiniñ äli de jetispey jatqanın aşıp körsetti. Osı twrğıda, partiya tarihı, marksizm klassikterinen däyekteme ala otırıp, qanşama ülgili nasihat, ğibrattı keñes aytqan. Tıñdağan eşkim joq, mınau nağız swmıray, satqın eken dep otırmız. Aqırı, söylep bitti. Bwl kezde sağat tüngi on ekige taqap qalğan. Komsomoldıñ esep beru – saylau jinalısı adıra qaldı. Esebi – jartılay, saylauı bastausız. Bwdan äri sozsa, tañğa ketpek. Ädilbek qasındağı ülkendermen azğana keñesti de, bwrın bolmağan jağday eken, jinalıstıñ ekinşi böligin kelesi keşke köşirdi. Erteñine tañerteñ sabaq üstinde, bizdiñ kursqa birneşe oqıtuşı kelgen. Bäri derlik tanıs mwğalimder. Ötken jinalısta söylegen jeti-segiz bala, ärqaysımızdı lekciyadan alıp şığıp, jeke bwrıştarda arnayı äñgime ötkerildi. Äuezi belgili. Kinälamaydı. Biraq maqwl da emes. Böten sözdiñ qajeti ne. Internacionalizm – igi qwbılıs, artıqşa küş. Bülinip jatqan eşteñe joq. Äldenendey kinärat bolsa, dabırasız jöndeluge tiis. Komsomol jinalısınıñ bügingi jalğası ıñ-şıñsız, tınış ötui kerek. Aqıldı bolıñdar. Sonımen, bar äñgime tämamdaldı. Keşki jiınımız wyımdasqan türde, tezinen atqarıldı. Ötkendegi dau-damaydıñ elesi de joq. Eñ ülken jañalıq – bizdiñ işimizdegi basbwzar jigitterdiñ biri Nwrmahan fakul'tet komsomol komitetiniñ müşesi bolıp saylandı. Sonımen qatar, eñbek maydanınan ötken saqa jigit esebinde erekşe sanatqa alınsa kerek, tiesili mekeme äldeneşe ret tärbielik keñeske de şaqırğan siyaqtı, jay-japsarın anıq bilmeymin. Äbiş te, men de jalğas künderde eşqanday qısasqa wşırağamız joq. Biraq esepten şıqpasaq kerek, sırttay, alıstan baqılau jasaluı äbden ıqtimal. Ol zamanda, sovetter auqımında bağımsız, beysauat kisi joq.

1957 jıl, 14 oktyabr' – bizdiñ tanıstıq, dostığımızdıñ bası bolğanımen, meniñ Äbişti alğaş köruim emes eken. Keyinirek ayqındaldı, äuelgi bilisim – birşama bwrnağa ketedi eken. 1950 jıl, bizdiñ otbası Semey, Şwbartau audanı, ortalıqtan elu şaqırım jerdegi Alğabas kolhozında twramız. Jaz ortasında auılğa köşpeli avtoklub keldi. Aşıq aspan astında, kolhoz keñsesiniñ qabırğasına ilingen appaq ekranda «Jambıl» degen jaña fil'm körsetilgen. Kino bastalğan bette «Sarı-Arqa» men «Sarjaylau» küñirene şalqıdı. Sodan soñğı körinis, dabıralı jiında mağnalı, mändi jır aytqan ortalıq keyipkerdi ekpindey tolğağan jas aqın bet qaratpağan. «Äy, anau baydıñ aqını Jambıldı jeñip ketti!» – dedi meni aldına alıp otırğan ülken äkem Mağauiya dauıstap. Basqa jwrt ta dabırlasıp jatır. Bayşıl aqın – ol kezde jap-jas, aruaqtı Ğarifolla Qwrmanğaliev ekenin keyinde bayıptadım. Men üşin bwdan göri mändirek jağdayat – fil'm aldında körsetilgen kinojurnal bolıp şıqtı. Mañğıstau degen alıs aymaqtağı eskilikti zirattar. Japırlağan, tozğan mola emes, qwbıla türlenip, qatar-qatarımen boy tüzegen äsem kümbezder, ärqilı ğajayıp oyu, örnekter bederlengen eñseli qwlpıtastar. Özgeşe suretterdiñ bir twsında aldıñğı qatarğa men qwralpas jas bala şıqtı. Älde taqpaq, älde jır, bälkim, qara söz, tögilip twr. Arıda aydındı kümbez, qasında özinen äldeqayda biik, äsem örnekti, mığım qwlpıtas. Bala öte erkin, bar sözdi öz janınan şığarıp twrğanday öjet keyipte. «Äy, mına bala bizdiñ Mwhtar siyaqtı eken, ğwmır-jası wzaq bolsın!» – dedi meniñ atammen dos-jar Ahmetjan degen aqsaqal. Qasietti Babañ – Bayğotan bidiñ wrpağı. Ol zamanda qazaqtıñ bir-birine tileulestigi, äsirese, mektepte jaqsı oqitın balalarğa süyinişi erekşe bolatın. Mine, meniñ esimde qalğan, surette emes, jıljımalı, tiri keyipte jüzin körgen on jasar qara bala – keyingi Äbiş Kekilbaev eken. Mañğıstau mwraların zertteuge kelgen äldebir ekspediciya kinoğa tüsirip äketkenin biledi, soñında jwrttan estigen, biraq özi körmepti. Qazaq dalasınıñ ekinşi qiırındağı, aqırı qalamdas, qanattas boluğa tiis Mwhtar Mağauin köripti. Bwl kino-kadr, ökinişke qaray, sol beti joğalğan eken, keyinde Qazaqfil'mde bas redaktor bolıp jürgen kezinde arhivten qanşama izdestirse de tabılmaptı. Öziniñ jazğan, jazbağanın bilmeymin, Äbiştiñ bolaşaq ğwmırınıñ jwrtşılıq aldına şıqqan äuelgi bir jariya körinisi turalı aqiqat kuälik bere ketu meniñ ülesime tigendey.

Sol alğaşqı künnen bastap-aq Äbiş ekeuimiz jarastıq taptıq. Jwbımız jazılmaydı. Sabaq üstinde. Biraq twrağımız bölek. Ol Vinogradov köşesindegi jataqhanada, men – 1-liniya atalatın (qazirde Bayzaqovtan keyingi) köşede, auılşaruaşılıq jwmıstarında birge bolğan, ekonomfakta oqitın Äytimbek degen jigit, jäne tağı bir bala – dümdey orıs kempiriniñ esigi bölek, tapaltaq bölmesin jaldağamız. Äbiş ekeuimiz keyde sabaqtan soñ üyge qaytpay, köşede jürip qalamız. Men äuelgi aptalardan bastap, Puşkin atındağı Ortalıq kitaphanadan berik orın tepkem. Otızınşı jıldardağı «Qazaq ädebieti» men «Ädebiet maydanı» jurnalın tekseristep jatırmın. Köp wzamay, osı qatardağı eskilikti kitaptarğa, orıstıñ tosın ädebi jurnaldarına tüstim. Al qazaqı basılımdardı süze qarağanda, basqa bir äuen. Şığarmalardıñ sapası öte tömen, bala kezimnen meniñ jüregimde dıq bolıp kelgen 32-33-jılğı aşarşılıqtıñ elesi joq, onıñ esesine 37-38-jıldardağı jappay qaralau nauqanı ayrıqşa körinis tapqan eken. Päleli-jalalı bılğanış maqalalar. 30-jıldar ädebietindegi bar jañalıq – osı ötken jılda ğana aqtalğan, endi ayrıqşa nasihattala bastağan Säken Seyfullinniñ, Beyimbet pen Jansügirovtıñ äzirşe baspağa ülgermey jatqan şığarmaları da bar. Bir küni Äbişke ayttım: Seyfullinniñ «Qızıl atı» – aşarşılıq turalı jazılıptı degen daqpırt beker eken, mülde basqa dep, twspal da emes, bösteki söz dep, mazmwndap bergenim esimde. Tağı da basqa hikmetter. Adam jas kezinde azğana biliminiñ özin köpke jariya etkisi kelip twradı ğoy. Onıñ işinde bizdiki – ädebiettiñ ötkeni men bügini turalı keñes. Äbiş men aşqan «jañalıqtardı» qızığa tıñdaydı, öziniñ kitaphanaşıldığı joq. Jañadan jazğan öleñderin oqidı. Bwl ädemi, sol kezdiñ özinde kemel jırları äzirşe baspa betine jol aşpağan, onıñ esesine «Leninşil jas» gazetiniñ betinde ärqilı twrmıstıq maqalaları basılıp twradı. Onıñ işinde Mañğıstaudan qatarlas kelip, institutqa tüsken bir auıldasınıñ oqu esebine seyil-seruenge boy wrıp, aqırı elge qaytqanı turalı, ğibrattı maqalası bolıp edi. Äzirşe körkem prozağa qadam salmağan. Men bala kezimnen öleñmen äuestenbedim, onıñ esesine ülken jazuşı bolam degen senim bar, tek dayındıq jetpey jatqanday; bwl kezde ärqilı sın maqalalar jazam, Abay tekstologiyası turalı birşama däyekti zertteu jasadım, eşqaysın eşbir gazet qabıl körmegen. Osığan oray bizdiñ kursta Äbiş tanımal qalamger esebinde, men – jazu ataulıdan tıs, bilimdar student sanatındamın. Ekeuimizdiñ de jasımız on jetiden jaña asqan, köp wzamay on segizge ayaq bastıq, biraq özimizdi tım eresek sanaymız, eñ bastısı – senim mol, büginimiz – kelisti, bolaşağımız – ğajayıp körinedi. Äbiş öz ortamızdağı däribine qaramastan, tım biyazı, beybit, sülesoq, al men kökirektep twratın bolsam kerek. Minezimiz üylespeydi, biraq sonşama tüsinisti tatulıq bar. Ekeuimiz qısqı salqın  künderde toñazıp ta qaladı ekenbiz, mwndayda äldebir ashanada boy jılıtamız, sodan soñ Äbiştiñ jatağına bas swğamız, bizben kurstas Baqıt Seytjanov, Twrğanbay Dildäbekov, Didarbek Ramadanov, Marat Nwrğaliev degen, keyinde ärqilı tağdır, ärqilı jağdayda ğwmır keşken jaqsı jigitter boldı. Älbette, bar äñgimemiz – ädebiet töñireginde. Qol bos künderde men Äbişti köbine kinoğa süyreymin. QazPI-de Altın deytin, nağaşı äpkem boldı, äkeden erte ayrılğan, bar jağdayı bizdiñ şañıraqtan, Äbişti ayrıqşa jaqsı köretin, qaşan barsaq ta, azdı-köpti mäziri dayın, bir jolı manağı jigitterdiñ işinde Twrğanbaymen qosa, arnayı qonaqqa şaqırğanı bar.

Alğaşqı jıl, qaytkende auıldı sağınamız. Köktem tuar-tumasta men añqam keuip, Sarı-Arqanıñ qımızın izdey bastadım. Bazarğa tüsedi-mis, biraq kök su boladı eken, eñ dwrısı – Panfilov parkindegi jazğı restoran dep estidik. Şirkin, qımız-ay, deymin men. Qımız degen ne, şwbattı aytsañşı, deydi Äbiş. Şwbat degen – tüyeniñ aşıtılğan süti, bizdiñ auılda sirek te bolsa wşırasatın, tüye-qımız deydi, däp osığan juıq, swyqıltım sıyır-qımız degen de bar, amalsızdan şıqqan, nağız qımızdıñ jöni bölek qoy, deymin men. Şwbatpen salıstıruğa kelmeydi, deydi Äbiş. Ädette eşqaşan daulasıp körgen emespiz, bwl jolı da ärkim öz pikirinde. Ekeuimiz de oñ ekenbiz. Sarı-Arqanıñ qımızı ayrıqşa, al Mañğıstaudağı qımız, älbette, jerdiñ şöbine baylanıstı swyqıldau keledi eken, osığan kerisinşe, Sarı–Arqanıñ şwbatı – köpirşigi mol, aşqıltım tärizdi; al keyinde näsip boldı, Mañğıstaudıñ şwbatı körer közge ğajayıp, appaq bal siyaqtı üyirilip twradı, denge – saulıq, tänge – quat. Älbette, qazaqtıñ qımızı da, şwbatı da älemde teñdesi joq susın, äri tamaq. Aqırı bir küni parktegi jazdıq restoranğa qımız tüsipti degen habar jetti. Jeksenbi bolsa kerek, Äbiş, Baqıt, Twrğanbay törteuimiz tura attandıq. Ras eken. As alğamız joq, qalauımızşa qımız keltirdik. Qırda ösip, qımızğa üyrengen kisiniñ däm-tüysigi kirpiyaz, qatesiz bolsa kerek, men bar mwratım ornına kelgendey, raqattana, sızdıqtay soraptap otırmın, Äbiş mağan sınay, jımiya qarap qoyadı, keler mezette: «Jaqsı qımız eken», – dedi, ärine, şwbatına jetpeydi, meniñ köñilim üşin aytqanı. «Sarı-Arqanıñ qımızınan tömen, – dedim. – Äytkenmen, täp-täuir, aldanışqa jaraydı». Törteuimizge tört grafin qwyğızğan edim, soza tartıp, tauısa almay, birtalay otırdıq. Şındığında, tört şişanıñ ekeuin men işsem kerek, aqırı masaymasaq ta, tım köñildi jağdayda stol basınan köterildik. Ol kezde arnayı estradasınan senbi, jeksenbi künderi ärqilı koncert, tipti, ataulı operalardıñ twtas bir bölimderi qoyılatın park işinde tınıstadıq, älde şeteldik kinofil'mderge bardıq, bälkim, ädebiet töñiregindegi tausılmas äñgimemen sayada otırdıq – naqtı esimde joq.

Tım wzaq köringen alğaşqı kurs ta ötkerildi. Äbiş ekeuimiz jazğı sessiyanı dekannıñ rwqsatı boyınşa, mezgilinen bwrın tapsırıp, may ayınıñ soñına taman öz auıldarımızğa qayttıq. Eki qiırdan eki-üş ret hat almastıq. Jazdıq demalıs ötkerilip bitpey-aq, keyingi jıldarda, tipti, oqu bite salısımen aydaytın, mindetti auıl şaruaşılıq jwmıstarı bar. Ädette «Tıñ ölkesine» jiberedi. Barmay, boy tasalap qalğan student jataqhanadan nemese stipendiyadan ayrıladı, ekeuinen birdey qağıluı da mümkin. Auılğa keterde dekanattan swrağanbız, mezgildi meje – iyul' ayınıñ soñına qaray, ekeuimiz eki jaqtan kelip jettik. Söytsek, emtihannıñ aqırğı künderinde äuelgi merzim qısqarıp, osı aydıñ on besinde bütkil universitet studentteri Aqmola oblısına arnayı tauar eşelonımen, eki-üş lek bolıp attanıp ketipti. Dekanat bizge keşiktiñder dep kinä qoya almadı. Fakul'tettiñ barğan jeri naqtı belgili, artınan özderiñ quıp jetiñder degen. Mınausı tipti qiın boldı. Söytip, äri-säri, abdırap twrğanda, Ibırayım ağay Mamanov kezdese ketkeni. Bayağı Jetisudan äygili, 1899 jılı jaña ülgidegi «Mamaniya» mektebin aşqan, 1914 jılı romanğa bäyge jariyalağan ataqtı alpauıt Maman – Twrısbek, Esenğwl wrpağı. Eñsegey boylı, tolıqşa kelgen, salmaqtı, sabırlı kisi edi. Ötken eki semestr boyı «Qazirgi qazaq tili» päninen däris bergen. «Sender qaydan jürsiñder?» – dedi bizdi körgende quanıp ketip. Solay da solay. «Tipti jaqsı bolıptı…» Söytsek, filologiya fakul'tetiniñ  oqu programması boyınşa, osı jazda universitet studentteriniñ bir tobı fol'klor-til tanu ekspediciyasına baruğa tiis eken. Dekanattıñ salaqtığı ma, basqaday jauapsızdıq pa, bwl şarağa mindetti Ibırayım ağay uaqtılı habarlanbağan, endi ien qalğan universitetten kezdeysoq studentter tabu üşin kelgen beti eken.

Sonımen, Äbiş ekeuimiz, oylamağan jerde, öz twrğımızdan qarağanda, asa mañızdı ğılımi ekspediciyanıñ müşeleri boldıq ta şıqtıq. Ibırayım ağay sol küni me, älde bwrın, nemese keyin be, tağı üş student tapqan eken. Eki qız jäne bizden joğarı kursta oqitın, keyinde belgili aqın Esläm Zikibaev. Bwlar Jambıl oblısına bölindi. Äbiş ekeuimiz – Oñtüstik Qazaqstanğa. Söytip, arada kün ozbay, attanıp kettik. Jetekşimiz birer aptadan soñ Sarı-Ağaş kurortına barıp jatpaq, keyinirek, soñğı bir künderi arnayı bwrılıp, äuelgi esebimizdi tapsıru kerek.

Eñ äueli Türkstanğa kelip tüstik. Bağzı bir zamanda Qazaq astanası bolğan qasietti Türkstan. Ol kezde bizdiñ tarihi biligimiz tapşı, eñ negizgi nısanamız – Äziret-Swltan – Hoja-Ahmet YAsaui kümbezi. Keşkilikte qala ortalığındağı meymanhanağa kelip ornalastıq. Şatırlı, jalğızqabat, wzınşaq üy eken. Onşaqtı ğana nomeri bolsa kerek. Bizge eki kisilik, jaylı, keñ bölme tidi. Qızmet körsetuşiler – özbek, qazağı aralas äyel, erkek, tür twlğası jwpını, jüris-twrısı da sıpayı. Bäriniñ de tili qazaqşa. Şay alğızıp iştik qoy deymin. Birden bayqalğanı – radio özbekşe sayrap twr. Soñğı habarlar jäne qwlağımızğa tosañ estilgen ärqilı, şuıldaq än. Ol kezdegi Türkstannıñ özgeşe jağdayın erteñine, köşege şıqqanda añdadıq. Halqı aralas eken, biraq ala taqiyalar köbirek. Bazar qayda dep swrastıq. Tım taqau, birer oramnan keyin. Bizge bazardıñ özi emes, onda wşırasuğa tiis ülken kisiler kerek. Alayda, bwl arada qazaq az, özbek şaldarı basım eken. Köbine söresiz, tıqır jerge üyilgen ala qarbız ben sap-sarı, kögiljim, torlama keyipti, sopaqşa, ülken qauındarın saudalap otır. Közimiz tartqanımen, äueli özimizdiñ birli-jar aqsaqal, qarasaqal kisilerimizben tildestik. Jartımdı äñgime şıqpadı, onıñ esesine jasamıs bir kisi tura jol siltegen. İrgedegi Şornaq deytin auılda Äbdireyim degen qariya bar, aqın, bilimdar kisi, söz quıp jürseñder, tügelin sodan tabasıñdar, degen. Aqın bolsa, aqsaqal bolsa, odan artıq ne kerek. Jön-jobasın ayqındağan soñ, erteñ şıqpaq boldıq. Taqau bir twsta Äziret-Swltannıñ kök kümbezi küñirenip twr. Bwl kezde kün qaq töbege köterilgen, qapırıq ıstıq, äri şöldep baramız. Meymanhanağa qaytuğa tura kelgen. Äbiş ülken bir sarı qauın tañdap aldı. Mwnda jemis ataulı Almatımen salıstırğanda, tım arzan eken. At basınday qauınımız nebäri üş somğa tüsti. Saudalaspadıq. Bälkim, eki somğa berer edi. Köp wzamay on ese wsaqtağan, anığı – qımbattağan aqşa ğoy, üş somımız otız tiınğa teñ. Şın narqın sodan biliñiz. Meymanhanağa oralıp, raqattana otırıp qauınımızdı jep, şöl qanıp, äri toğayıp alğannan soñ bögelmey, Kök kümbezge tarttıq.

Alğan äser, tolqığan köñil jayın täptiştemey-aq qoyayın. Ötken dañqtı, saltanattı tarihımızdıñ büginge jetken bir köleñkesi. Äziret-Swltannıñ taqau töñiregi, tizeden dep aytpayın, tobıqtan asatın, maylaqı, wsaq, sarı topıraq, ayaq basqan sayın kürp etip, köteriledi, däl irgede, oq şalım jerde omıraya qwlağan şağın kümbez, odan beride – mwjılğan, tozğan, ärqilı toqal qabırğalar jwrnağı, keudesi biik aspani Äziret-Swltannıñ özi jat jwrt, elsiz iende jetim qalğanday, mwñdı, zarlı körindi. Äsem örnekti, kögildir qabırğalardı jağalap, oñdı-soldı aynalıp, birtalay jürdik. Keyinde Äbiştiñ äldeqalay jazğanı bar. Biz töteley kelgen taraptan basqa, qarama-qarsı tws birşama tazartılıp, soqpaq arşılğan eken. Şañ qauıp, topıraq jaldap jetken jolımız eñseli, elbir bolsa, qaytardağı aşıq jolımız basqaşa, wnjırğamız tüsip, mwñ arqalap şıqtıq.

Erteñine Şornaqqa jettik. Swrastırıp, izdegen üyimizdi oñay taptıq. Üş bölmeli toqal tam, eskirip müjilgen alasa dual, işki irgede suarmalı, quañ jerde şağın qauındıq. Äbdireyim aqsaqal – jası alpıstan asqan, şoqşa saqal, sarğış öñ, iman jüzdi qart eken. Arnayı izdep kelgen balalardı qwrmetpen qabıl aldı. Äuelgi şay üstinde-aq köl kösir äñgimeniñ tiegi ağıtılğan. Aqsaqaldıñ üyinde üş kün jattıq. Qanşama hikaya, öleñ-jır, qissa dastandar. Biraz sözimdi Akademiyağa tapsırdım, dedi aqsaqal. Tapsırmağan nwsqalardıñ işinen Aqtaban-Şwbırındı zamanğa qatıstı äygili «Qarataudıñ basınan köş keledi» tolğauın jazıp aldıq. Birşama wzaq jır. Tobıqtı Topış aqınnıñ sözi dep edi. Men keyinirek, üşinşi, älde törtinşi kursta jañadan köşirip, Äbiş ekeuimizdiñ atımızdan Ğılım Akademiyasına ötkizgen edim. Arnayı zerttegen emespin. Sonımen qatar, Äbdireyim Baytwrsınwlı «Alpamıs» jırınıñ jaña bir nwsqasın arab jazuımen qağazğa tüsirip, Ädebiet institutına tapsırğan eken. Bizge keybir şumaqtarın jatqa aytıp otırdı. Biraq bwl – Alpamıstıñ aqırı emes, dedi. Kelesi hikayalar batırdıñ wrpaqtarımen jalğasadı. Men bwdan qırıq jıl bwrın, Kişi jüz Äkimgerey aqınnıñ äldebir jiın-toyda eki kün qatarınan jırlağanın estip, keyin aldına barıp, qayıra pısıqtap, üyrengen edim, endi köp jeri jadımnan şığıp ketipti, osı qısqa qaray, alañsız, qaptal otırsam, bes-altı ayda tügendep şığar edim, degen. Arasında birer şumaq üzigi, jekelegen körinisteri bar, bastan-ayaq qara sözben bayandap berdi. Bwl dastanda Alpamıs wrpaqtarı ağayındas özbektermen odaqtasıp, pil mingen moğol äskerine qarsı soğısadı, jauın jeñip, özbekterdi bar päleden aman alıp qaladı. Keyinde men bwl özgeşe maydan – Wlı Moğwl imperiyasınıñ däuirlegen zamanı, Şah-Jahan padişahtıñ twsında mwrager patşazada Äurengzab pen Bwhar handığınıñ arasındağı almağayıp soğıs, ağayındas jwrtqa kömekke jüz mıñ äsker attandırğan Salqam Jäñgirdiñ Balh jorığı ekenin ayqındağan edim. Ol kezde, ärine, özgeşe jırdıñ tereñnen tartqan tarihi negizderi turalı baylam joq, biraq özgeşe epos turalı derek bere ketu parız siyaqtı köringen. Türkstanğa qaytıp oralğannan soñ Äbiş ekeuimiz eki bwrışta jazuğa otırdıq. Äbiş keñinen tolğanıp, Türkstan, Äziret-Swltannan bastap jazuğa kiriskende, men nebäri üş bettik, habarlama sıpattı maqalanı tämamdap qoyğan edim. Soñına Äbiştiñ atı-jönin, sodan soñ özimdi tirkep, aldına tarttım. Äbiş jwmısın tejedi de, jedel şolıp şıqtı. Sodan soñ rizaşılıqpen külip, tamaşa jazıpsıñ, degen. Men tım arığa ketip qalıppın, osılay bolğanı jön, dedi de, öziniñ atın sızdı. Jalğız şapqanıñ jön, degen. Ädebiet tarihımen aynalısıp jürsiñ, seniñ qolayıñ, degen. Men ayttım, bwl – men aşqan jañalıq emes, jırdıñ jaña nwsqasın ekeuimiz birge taptıq, eger maqalanı sen jazsañ, meniñ atım qalıp qoyu kerek pe, kim tañbalasa da, ekeuimizge ortaq jağdayat, dedim. Äytpese jiberip qajeti joq, dedim. Äbiş mağan qadala qarap azğana otırdı da, öziniñ esim-soyın menen keyin tirkep jazdı. Men sol arada maqalanı qayıra, tazalay köşirip şıqtım. Sol küni poştağa barıp, «Qazaq ädebieti» gazetine joldadıq. Bwl maqala jaz ötip, küz ötip, qıs tüsken soñ, özimiz de wmıtuğa jaqındağan şaqta, «Qazaq ädebieti» gazetiniñ jaña jıldıq, alğaşqı sanında jariyağa jetken edi. Sol beti, ayaq astı qaluı da mümkin eken, keyinde bilgenimizdey, gazettiñ beldi qızmetkeri, zerdeli ädebietşi, ol da türkstandıq Rahmanqwl Berdibaevtıñ qolına tüsipti. Mwnday maqala Äbiş üşin üyrenşikti jağday, al meniñ esimim baspasözge şıqqan eñ alğaşqı körinis, on segiz jasta jazılğan, jwrt aldına jetken alğaşqı eñbegim boldı; keñ joldı, wzınşaq bloknottıñ üş betin köldeneñdey toltırğan, qaralay, şın mänisinde izinşe, tazalay köşirgende eşqanday özgeriske tüspegen qoljazba nwsqası meniñ Almatıdağı arhivimde, alğaşqı äñgimeler, alğaşqı ädebi maqalalar qatarında saqtalıp twr. Eñ soñğı oramında Äbiştiñ qolı, qara qarındaşpen jazılğan, bwl jağdayatqa Ğılım Akademiyası nazar audaruğa tiis degen söylem bar.

Äbdireyim aqsaqalmen üş kün, üş tündik keleli keñesten soñ bar isimiz baysal tartqan. Osınday jañalıq aştıq degen balalıq masat, Äziret-Swltandı, Türkstandı kördik, jaña jer, elimizdiñ bir pwşpağın tanıdıq degen mereyli köñil. Topırağı kieli Türkstanda tağı bögeldik. Qimaymız. Äuelgi kezekte Sır-Dariyanıñ jağasına şıqtıq. Men üşin es bilgennen añız edi. Bizdiñ jwrtta meylinşe taza, möldir sudı «Sırdıñ suınday» dep äspetter edi. Säbit Mwqanovtıñ bir kitabında äldenendey sırqatqa wşırağan swludıñ auır halde Sırdıñ suın işip ölsem degen tilegi boladı, aqırı, tüstiktegi törkinine jetkerilip, Sırdıñ suın işkennen soñ qwlan-taza ayığıp ketetini bar. Sırdıñ boyı neşeme ğasır boyı qazaq halqınıñ wstın-tiregi, qwttı mekeni boldı. Jazda Arqağa jaylauğa şıqsa, qısta köbine-köp wyıqtı, tizbe toğay, qalıñ qamıstı Sır boyına jetip panalaytın. Arqadağı, Batıs pen Şığıstağı qalıñ qazaqtıñ Sır boyınan alıstap ketui – HVİİ ğasırdıñ basınan, alayda, wlı dariyanıñ ertegilik arman bitimi kökeyden ketpegen. Şirkin Sır-Dariya!.. Sırdıñ suınday möldir, taza… Sol Sırdıñ jağasında twrmız. Üyirilip aqqan, aydındı, mol sudıñ tüsi – laysañ sarğış eken. Ol kezde keyingi qajetti, qajetsiz bögender salınbağan. Sırdıñ suı – bwdan mıñ jıl bwrınğı tabiği qalpında. Sap-sarı. Jäne bılğanbağan, tap-taza. Men halqımnıñ jadına qayran qaldım. Äbişke ayttım. Osı ötken qısta ğana fol'klordıñ tolıq kursın tämamdadıq qoy. Eskilikti qanşama ädebietti üñile zerttegem. Bäri de tabiği, bäri de tamaşa. Swlu Sırdıñ jağasında twrıp, zämzäm suın alaqanğa toltıra iştik. Qayran Sırdıñ suı!..

Biz Türkstanda jäne üş kün boldıq. Bazardı toruıldadıq, köşe kezdik, biraq aytarlıqtay şejire qart wşıraspadı. Alayda, baraqat tınım tapqan edik. Aqırı, jwmısımız önbegennen emes, mejeli uaqıtımız jetkennen soñ, qasietti Türkstanmen qoştasuğa tura keldi. Poyızğa otırıp, Şäuildirge tarttıq – büginde Otırar audanı. Tiesili, Temir deytin stansağa tüstik. Biz jer jağdayın bilmegendikten, uaqıtımızdı teris esepteppiz. Keş batuğa taqağan, alaköleñke, audan ortalığı Şäuildir birşama jer. Amal joq, qazaq jönimen qonalqa izdedik. Şetkeri bir üydiñ aldında qartañ äyel otır eken. Bizdiñ jağdayımızdı estigen soñ, irkilmey, işke şaqırdı. Twrmısı tım jadau. On eki-on üş jastardağı, jete-qabıl wlı men qızı bar. Şay qaynatıp, dastarqan jaydı. Mäziri joqqa jaqın. Birneşe üzik, qatqan taba nan. Qısalañ jağdayın aytıp, jik-japar bolıp otır. Bizge tamaq emes, bir kündik tüneme baspana kerek. Mümkindiginşe rizalığımızdı bildirdik. Äytkenmen, meniñ köñil-küyim tım jabırqau edi. Jesir kempirdiñ jalbağay twrmısına ğana emes. Türkistandağı, tirşiligi täuir sanalatın aqsaqaldıñ üyin kördik. Köñili köl eken, bizge tım qwrsa toqtı soyıp bere almağanına äjeptäuir qorğalaqtağan. Qauın jedik, köje iştik, qarnımız aşqan joq. Bwl da täubalıq. Şornaq auılı, onıñ taqau töñiregin aralap jürgende jalpı jwrttıñ tım auır ahual, kembağal twrmıs-jayın añdadıq. Tipti, äldebir taqır töbeşik basında «Äulieniñ molasın» küzetip otırğan, etektegi jerkepede twratın jetim şaldıñ jağdayın körgende jürek şımırlap, köñil bwzılğan. Endi mınau sorlı kempir. Bizge tım qwrsa bılamıq jasap bere almağanına qısılıp otır. Jalğız bwl emes, jarım qazaq osılay, qorlıq, kemdikte ğwmır keşip jatır. Oyğa berildim be, qajet tappadım ba, sözge aralasqam joq. Onıñ esesine Äbiş kempir bayğwspen kädimgidey äñgimelese bastadı. Kempir öziniñ ötken ömiri, otbasınıñ ärqilı qiındıqqa wşırağan kebi, şalınıñ qalay ölgeni, äldebir qayırsız ağayındar turalı aytıp jatır. Qiın tağdır. Jetimdi twrmıs, ädepki tirşilik jolındağı mehnat. Äytse de, men onşa köñil qoymağan hikaya Äbişke ayrıqşa äser etipti. Küz ötip, qısqa qaray, sol oqiğalar negizinde äñgime jaza bastap, artı kölemdi poveske aynaldı. Birşama wzaq otırıp edi, aqırı bitpey qaldı, keyin qayıra oralmasa kerek. Äytkenmen, bwl – aqın Äbiştiñ körkem proza salasındağı alğaşqı talpınısı bolatın.

Ertesine Şäuildirge jettik. Keyinde Otırar atanğan audan ortalığı men oqığan Barşatas auılınan da şağın, jadağay, toqal tamdı, jwpını qıstaq eken. Tek üyleri bizdiñ jwrttağıday üyme-jüyme, wbaq-şwbaq emes, alañ-dalañ, keñ köşeler boyına salınğan. Şağın meymanhanası bar eken, jaqsı ornalastıq. Tağı bir twstağı ashanadan tamaq işemiz. Alğaşqı küni audandıq orta mektepke bardıq, mwğalimderimen äñgimelestik. Añğaldığımız sonşama, balalardıñ ädepki söyleu tilin bayıptau üşin ädebiet sabaqtarına swranğan edik. Direktordan rwqsat alu kerek eken. Ärine, sıpayı türde keri qayırdı. Bwdan soñ auıl-üy aralauğa kirisken edik. Eskilikti sözge jetik qariyalar jönin swrastıramız. «Aytbay aqsaqal bar, – dedi bireu. – Ömirzaq deytin balası universitette oqidı, mümkin, biletin de şığarsıñdar». Biledi ekenbiz. Bizden şaması eki-üş kurs joğarı, swlu, seri jigit. Fakul'tettiñ äldebir jiınında dombıramen än salğanı bar. Kelistirip, kerbez aytadı eken. Keyinde belgili til mamanı, akademik. Aytbay aqsaqal baquattı twradı eken, aulası keñinen qorşalğan, üy-jay, qora-qopsısı da jarasımdı. Arsalañ qağıp jetip bardıq. Aqsaqal eski qazaq jönimen aq dabı köylek, auı tüsiñki keñ dambal kigen eken, saqaldı, körikti, appaq şal. Bayıppen, biraq hoş körip qarsı aldı. Aq kimeşekti şeşey birden dastarqan jayğan, sütti, qoyu şay, şıraylı qızıl bauırsaq. Biz öz jönimizdi aytıp otırmız. Ömirzaqtı bilemiz, joğarğı kursta, etene tanıstığımız joq, biraq universitettegi körnekti jigit, ädemi dauısı bar, qızdarğa da ötimdi dep qaljıñdap qoydıq. Aqsaqal keñkildep küldi. Şeşey rizaşılıqpen jımidı. Aytekeñ bizge barlay qarap, ärqaysımızdıñ atı-jön, auıl-aymağımız turalı mağlwmat aldı. Suırtpaqtap, eskilikti söz jönin swrap edik. «E-e, köp qoy, qaysı birin tügesersiñ…» – dedi täkappar keyipte. Men jaqsı biletin edim, osı anada ğana, auılğa barğanda ötkenge jetik eki-üş şalmen söyleskem. Bwrınğı bir äñgimelerin, belgili, belgisiz aqındar öleñderin jazıp almaq bolğam. Keşkilikte, qonaqta talay ret tolğanğan jırlar. Endi arnap barıp, emine swrap twrğanda, birden sekem alıp, auız aşpay qoydı. Al Intıq degen aqsaqal: «Ol päleni qaytesiñ!..» –- dep, toñtorıs qalıp tanıtqan. Aytbay aqsaqaldıñ tartınşaqtauın da osı orayda bağaladım. Qajetti sözderi bolsa, közi aşıq balası jazıp alar dep oylağan edim. Endi qolqalap swramadıq. Qaytkende de bizben aşıla söylespegen aqsaqalğa reniş joq edi. Şayğa qanıp, bauırsaqqa toyıp, riza, hoş aytıstıq. Keyinde bildik, Aytbay aqsaqal – jariyası jetpese de, aqındığı bar, eskilikke qanıq kisi eken. Tärizi, tilin taba almadıq. Bizge qajetti biraz söz işinde qalğanın bilip twrmız. Qayıra barsaq, tağı da şay dämetkendey bolamız dep, sol beti kettik. Şäuildir halqı meymandas, erteñine, älde arğı küni äldebir toyğa şaqırılıp, eñ qwrmetti qonaqtarmen birge törgi üyde otırdıq. İlgerindi-keyindi tört-bes kün işinde ülken-kişi biraz jwrtpen äñgimelesken edik, Türkstan-Şornaqtağı jaña bir qazınağa wşırasa qoymadıq. Ol kezde Arıstan-babtı bilmeymiz, äygili Otırar qamalı turalı da tüsinigimiz joq eken, jergilikti kisiler arnap aytpadı, ekeuine de, äsirese Otırar-töbege şañ keşip, jayaulap bolsa da baratın edik, däp sol jolı näsip bolmadı.

Bizdiñ özimizşe fol'klorlıq-tiltanu ekspediciyası atağan wlanğayır jorığımızdıñ soñğı nısana jäne tüyindi şegi – Sarı-Ağaş  audanı bolatın. Mwnda, ataulı kurortta jatqan jetekşimiz Ibırayım ağay Almatıdağı qalpınan öñeyip, jaqsı tınığıp qalğan eken. Jadıray quandı. Üstine mol pişilgen, ädemi kök-ala halat kigen, dälizde wşırasıp edik, bizdi sırtqa, köleñkege alıp şığıp, azğana äñgimelestik. Sapar esebin keyin, küzde beresiñder ğoy, endi osı audandağı jwmıstarıñdı ıñğaylağan soñ, Almatığa kete beriñder, universitet studentteri tıñnan oralıp, oqu bastalğanşa kemi bir jarım ay demalıs bar, auıldarıña barıp qaytsañdar da boladı, degen. Baysaldı kisi edi, ata näsilinen jwqqan darqandığı bar, ayrıqşa mädenietti, bir jıl boyğı däris üstinde meyirban, keñşilik qalpınan taymağan; qazir oylap twrsam, eskiniñ közi eken.

Boyımız bosap, sırtqa şıqqan soñ, Sarı-Ağaştıñ kurort aymağın qarap şıqpaq boldıq. Ortalıq sanatoriy – jalğızqabat, şatırlı, wzınşaq qwrılım, assa jiırma şaqtı ğana bölmesi bar. İrgede şağın kölemdi jäne bir jay twr – emhana, laborotoriyalar siyaqtı. Äpsi sol ğana. Taqau bir twsta – sırtı tikeley tigilgen jımdas taqtaymen qorşalğan, sırtqı esigi joq, yağni, mülde aşıq, ülken şomılğı dalañ bar eken. Aşıq töbede tınımsız su aqqan qanşama duş. Jay su emes, Sarı-Ağaştıñ däruli, ıstıq arasanı. Auzıñdı tosıp, işuge boladı, sabın aparıp, kir-qoñısıñnan tazaruğa boladı, nemese, qajetti procedura esebinde, basıñnan tömen sorğalağan arasan astında raqattanıp twrasıñ. Bireu kirip, bireu şığıp jatır. Kemi on bes, jiırma kisimen birge tüstik. Sırttan sıñğırağan külki, äldebir dauıstar estiledi. Taqtay kerginiñ ekinşi qaptalı – äyelderge arnalğan eken. Mine, osılay, em izdep kelgen dertti, dertsiz qanşama jwrt arasan suına erkin, künine neşe märte şomılmaq. Toqtau, tejeu de, retti jüye de joq. Söytsek, arasan basındağı jalpılama, jabayı em ornı osı aşıq duş qana emes. Kiinip, sırtqa şıqqannan soñ ğana añdadıq, äudem jerdegi jatağan betkey boyı bwrqırağan bu, ıstıq sulı aspan, şwqanaqtar eken. Beseu, altau, odan da köbirek, äldeneşe. Sonıñ ärqaysında ekiden-üşten şomılıp, jaylasıp jatqan kisiler körinedi. Osınday şipa bar dep estip, är tarap, qanşama jerden kelgen adamdar. Eşqanday joldama, bağdarlama joq. Alayda, bwdan jüz jıl, mıñ jıl bwrınğıday, jabayı jağdayda emdelip, däru, dät tauıp jatqan jwrttıñ sanı birtalay siyaqtı. Keyin Sarı-Ağaş arasanı oñaldı, qızmeti de täuir, al suı ğajayıp desedi, men özim orayı tüsip, barğan emespin, äuelgi – 1958 jılğı körgen qalıbım osınday edi.

Biz audan ortalığında, komsomoldıñ birinşi hatşısınıñ üyinde jattıq. Jaña üylengen jas jigit eken. Kelinşegi – bizben ekspediciyağa qatarlas şıqqan qızdardıñ älde auıldası, älde jaqın tuısı. Qoldağı adresimiz emes, wyım mekemesi jäne komsomol basşısınıñ atı-jöni boyınşa, alğaşqı küni tapqanbız. Meymanhanağa jibermey, birden-aq, dañğırağan, tört bölmeli üyine alıp keldi. Bizden bes-altı jas qana ülkendigi bar, keñqoltıq, meyirban jigit eken. Ökinişke qaray, atı-jöni esimde qalmaptı. Kelinşegi biz qwralpas. Biyazı, biraq aşıq. Keşkilikte mol dastarqan jayıladı, ärqilı äñgime aytısıp, mäz bolıp otıramız. Qızmet orayımen basqa bir audan, bälkim irgeles oblıstan kelgen, äzirşe mwnda tamır-tanıstarı joq, eñ bastısı – jaña qosılğan jas jwbaylarğa twrğılas, mäjilistes serikter kerek eken. Jalpı qazaqtan bir ayırma – keşkilikte dastarqanğa şarap qoyıladı. Är jolı artıq, kem emes, bir şişa. Qızılküreñ, üyirilgen bal şarap. Qızuı jaqsı, onsız da köteriñki köñildi şalqıtıp jiberedi. Äbiş ekeuimiz üşin, bwrın dämin tatıp körsek te,  ädepki jağdaydağı işimdik – mülde tosın jağday. Keyin, qatarlas dostar jazğı demalıs pen nauqandı qalay ötkizgeni jayında äzil öleñ jazğan Äbiştiñ mağan qatıstı: «Sarı-Ağaşta köp işti, – Qalpanbektiñ şarabın», – degen sözderi bar edi. «Äu, Qalpanbegiñ ne?» – dep swradım. Sondağı äygili şarap zavodınıñ atı eken. «Apta boyı, är keşte bir bötelkeden soraptap işkende, osınşama sapalı şaraptıñ qayda jasalğanın da swrap bilmegensiñ be?» – dep küldi. Şındığında, qaytalap aytayın, künige bir şişa, tört kisige ortaq. Sonımen, jadıray jazılıp, tünniñ bir uağına deyin otıramız. Tañerteñine hatşı dosımız üş ayaqtı motociklimen bizdi ne maqtalı alapqa, ne şalğay auıldardıñ birine aparıp tastaydı. Maqtalı atızdağı jwmıs ayrıqşa auır eken. Termeşiler qatarında ülkenderden göri mektep balaları köbirek. Bäri de belderine qapşıq baylap, erteden keşke deyin, şaqırayğan kün astında tintinektep jürmek. Bwl jerde qanday eskilikti äñgime bolsın. Biraq qajetti şara – maqtağa baylanıstı käsiptik sözderdi ayqındauımız kerek. Terimdegi ala-qwla jwrttan emes, özgeşe qırmanda jinastırılıp jatqan, tau-tau bolıp üyilgen maqta töñireginde jürgen kisilerden swrastırıp, bar qajetimizdi tügendedik. Arasında bir jolı qızıl matağa, sütke ezilgen aq bormen eñbek wranın jazuğa kömekteskenimiz bar. Köbirek köñilge tüygenimiz – Batıspen, Şığıspen, tipti, bar taraptağı astıq nauqanımen salıstırğanda, Tüstik öñirdegi maqta jinau jwmıstarınıñ ayrıqşa auırlığı, mwndağı käri men jastıñ qwldıq jağday, aptap pen azap astındağı ölesi mehnatı. Birer ret barğan şetki auıldardan da köñil jwbatarlıq eşteñe körmedik. Bärin de öz basımızdan ötkerip, öz jelkemizben köterip jatqanday, şarasız ahual. Äyteuir, mwnda da, aqır tübinde oñğa bwrıluı mümkin ömir bar demesek. Älbette, qarnımız aşqan joq, şöl qısqan joq. Tüstik nesibemiz – ortaq ashanadan, nemese barğan üyimizden. Ekeuimiz de qattı küyzelgen edik. Keşine bäri de kömeski tartpaq. Qaytadan qoñırjay bölme, keñ dastarqan basında tabısamız. Qamsız, qızıq sağattar. Kündizgi jürisimizdiñ özi tötenşe hikaya bolıp körinedi. Bizdi sonşama qwrmetpen qarsılağan, meymandos köñilmen, bar qajetimizdi köterip alğan märt jigitimizdiñ atı-jönin, bälkim, Äbiş esinde saqtağan şığar, keyinde kezdesui de ıqtimal, özimiz de ötkende, ärqilı jağdayda wşırasıp, tüsinisken biraz kisimen jañadan körisip jürdik, alayda, Sarı-Ağaşta meymandos köñiline meylinşe riza bolğan abzal azamatpen jolım tüyispedi.

Ketuge bir kün qalğanda, däp irgedegi Taşkent şaharına barıp qayttıq. Baytaq astana. Bizdiñ orıs basqan, qazağı selkeu Almatı siyaqtı emes, älemniñ ekinşi bir qiırındağı şet jwrt keyipti, özbek ruhı, şığıstıq, wlttıq sıpatı andağaylap twr. Arlı-berli qaptağan ala taqiya ğana emes, qalanıñ qatınas kölikterindegi habarlamalar, dükender men mekemeler mañdayşasındağı jarnama, kez kelgen köşeniñ qaltarıs bwqpası men aşıq aspan astında qazan köterip, palau basıp jatqan ashanalar, eñ ayağı, köşedegi adamdarınıñ qadamdarın nıq basqan, erkin jüris-twrısı men senimdi lepes-dausına deyin. Ärine, süyinesiñ, biraq kökirekke tağı bir qayğı qonaqtamaq.

Sonımen, fol'klorlıq-tiltanu ekspediciyamız ayaqtaldı. Almatığa jetkennen soñ, äldenege wstap qalar degen qauippen, dekanatqa kirmedik. Universitet studentteri Tıñ ölkesinen äli oralmağan, al bizdiñ bar şaruamız tämam. Keyinirek äldeqalay swrau tüsse, jetekşimizdiñ naqtı rwqsatı bar. Äbiş ekeuimiz eki taraptağı auıldarımızğa qayttıq. Ğajayıp sayahattan soñğı ğalamat tınıs.

Men el tanıp, jer tanıp, eñ bastısı – Ekinşi Meke atanğan Äziret-Swltandı körgem, ülken äkem Mağauiyağa qanşama äñgime aytam ğoy. Aqırı, Tüstik qazaqtarınıñ ärqilı tosın sözderi. Bizdiñ ekspediciyanıñ negizgi maqsatınıñ biri – osı öñirdegi jergilikti jwrttıñ til erekşelikterin ayqındaytın ärqilı mısaldar tabu edi ğoy. Atam mwrtınan jımiıp otırıp, men dialekt, ädebiette joq degen sözderdiñ bärin bilip şıqqan. Tek maqta şaruaşılığına qatıstı atau sözder ğana beymälim. Tüsinikti jağday, bwl jaqta maqta öspeydi. Al qalğanı – men bilmesem de, atama, yağni, Şıñğıstau, Arqağa, esebi – bar qazaqqa belgili sözder bolıp şıqtı. Ras, keybirin osı öñir adamdarınıñ özi bile bermeui mümkin, alayda, joq emes, bar, aktiv leksikadan tüsse de, qatardan qalmağan, ülkenderdiñ esinde twr – bwrnada ğana jalpı qoldanısta jürgen. Qazaq tiliniñ baylığı sonşama. Men atam Mağauiyanıñ osı jolğı tötenşe därisinen soñ, ana tilimniñ bar qazınasın igeruge, bizdiñ aymaqta keñinen qoldanılmasa da, tipti, wmıt, köleñkede qalsa da, basqa bir öñirde ädepki sanalatın sözderdiñ eşqaysın jatırqamaytın boldım. Säl keyinirek, birer jıldan soñ «Mınauıñ dialekti ğoy…» degen sıqaqtı äñgime jazğan edim, wzañqırap barıp, jwlmalanıp jariyalandı, keyingi, kitap basılımında qalpına keltirdim.

Universitet däristeri ädetinşe, tağı da oktyabr' ayınıñ ortasınan asa bastaldı. Bwl jolı mağan da jataqhana tigen. Trambay joldı Pasterden tömenirek, Çaykovskiy köşesindegi tapaltaq, eski jataqhanadan. Bizdiñ fakul'tet balalarınıñ birazı sonda bölinipti. Äbiş kurstas altı-jeti balamen, eñsesi köteriñkileu, negizgi korpusta. Mağan tömendegi, wzına sozılğan, ärqaysına jiırma bala jatatın, japsarlas eki bölmeniñ biri, kün jaq, orta twstan orın tidi. Asa jaysız. Tek tünde wyıqtap twratın jatın esepti. Astı torlı temir tösek, jwqa ädial, bir uıs, şüyke jastıq, bas jağında biikteu, kişkentay tekşe. Kündelikti, tüs auğanşa sozılatın, altı sağat, segiz sağattıq däristerden soñ birden Ortalıq, Puşkin kitaphanasına ketem. Orısşam jetilip, oqu qalıptı arnağa tüsken. Künine kemi jüz bet (kelesi jäne arğı jıldarı – jüz elu, eki jüz betten) klassikalıq proza oquğa tiispin. Keşkilikte Äbişterdiñ bölmesinde bas qosamız. Joğarıda keybiri atalğan kurstas Baqıt Seytjanov, Twrğanbay Dildäbekov, Didarbek Ramadanov, Orazbek Särsenbaev, Bazarğali Quatov, Marat Nwrğaliev deytin jigitter.

Özara öte tatumız. Äzil-qaljıñda şek joq. Qaysımız turalı bolsa da bir emes, äldeneşe külkili anekdottar bar. Jäne laqap nıspı. Men – Bwzau. Twrğanbay – Laq. Äbiş – Eşki. Bazarğali – Daukes. Marat – Robesp'er. Didar – Äteş. Orazbek – Bozbüyrek. Baqıt – Akademik, tolıq nwsqası – Qırtologiya ğılımdarınıñ akademigi. Ärbir janama esimniñ özindik negizi bar. Baqıt öte köp biledi jäne özara otırısta toqtamsız köp söyleydi, Akademik – Twrğanbay bergen esim. Al Twrğanbaydıñ özin Laq atağan osı Baqıt bolsa kerek, bwl dosımız birinşi kurstağı balalardıñ işindegi eñ näzigi, äri boyı kişkentay, şaşın mañdayğa tüsirip qoyatın; ekinşi kurstağı jazğı jwmıstan soñ kürt ösip, boyı ortadan joğarı, asa sımbattı jigit bolıp şıqtı, biraq Laq atauı berik ornıqqan. Mağan at qoyğan – Nwrmahan, äldebir tuğan künge barğanda, bwl bala araq işpeydi dep, süt alğızğan, sodan bastap Bwzau boldıq. Eşki – Äbiştiñ alğaşqı jılı auıl şaruaşılıq jwmıstarına barğandağı epeteysiz qimılına oray berilgen märtebe, Baqıt qoyıptı. Marat – sovetter twsındağı eñ köp tarağan, revolyuciyalıq esim, bizge Robesp'er artığıraq körinse kerek. Äteş – Didarbektiñ şaşı asa qayrattı, äri qalıñ, süyem öskende äteştiñ aydarınday, tikireye wyısıp twratın jäne bwl jigitimiz qaşanda tike, tura söyleydi. Bozbüyrek – Orazbektiñ büyregi ünemi auırıp jüredi, öz büyregi özine böten eken. Daukestiñ jayı tüsinikti. Bizge osı laqap attardıñ bäri de öte tauıp, dälme-däl qoyılğanday körinetin. Üyrenşigi sonday, özara otırğanda aytıla qalsa, «Äu», «Iä» dep jauap qayırğan jağdaylar da wşırasatın. Tek Baqıt qana Akademik märtebesin moyındamay jürdi, twpa-tura atalsa, arsalañdap alısa ketetin. Jas kezde, uayım-qayğı, qamsız künderde bäri qızıq.

Al özara anekdotımız – bolğan oqiğalardıñ bwrmalanğan qalıbı, bolmağan jağdayattardıñ minezge say türlenip qalıptanğan özgeşe körinisi. Köbine aqımaq emes – añqau, batıl emes – qorqaq şığatın, nemese ayaq astınan külkili kepke wşıraytın, tötenşe oqiğalar. Äbişke qatıstı anekdottar onıñ şaruağa qırsızdığı, qol jwmısına şorqaqtığı, öleñ jazıp otırıp, tamaq işudi wmıtıp ketetini, nemese, şığa bere qayta aynalıp, qatarınan eki ret ashanağa baruı turasında. Men turalı hikayalar ädette qız-qırqınğa qatıstı. Mäselen, köşede, köldeneñnen körgen boyjetkenniñ soñınan erip ketem. Birde osınday swlumen tanısa almay, trambayda Tastaqqa deyin barıppın. Qay jağınan qarasam da, qız şıray bermeydi. Aqırı, soñğı, twyıq ayaldamada tüsken kezde: «Qarındas, mına qolıñız auırlau eken, köterisip jibereyin», – dep ilige ketem. Söylestik, tanıstıq. Tura üyiniñ aulasına jetkende kişkentay eki bala «mamalap», aldan jügirip şığadı, qızım – twrmıstağı kelinşek eken. Men añırıp, basım aynalıp twrıp qalam. Sol kezde älgi «qız» kelinşek: «Qaynım, üyge kir, endi ağañmen tanıs», – depti. Ha-ha-ha… Qanşa ret aytılsa, jigitter sonşama ret mäz boladı. Ärine, avtorı da, diktorı da Äbiş. Jäne bwl – qız töñiregindegi jalğız hikaya emes. Öz kezegimde men de qarmalansam kerek. Alayda, däp älgindey ötimdi şıqpadı. Osı jäne basqa da ärqilı sıpattağı özara qaljıñ, qisındı-qisınsız anekdottar bizdiñ bütkil ömirimizge sozıldı. Keyingi bir nwsqaları baspasözge de ötip ketipti, sirä, naqtılap, äuelgi qalpında tañbalap qoyu kerek siyaqtı. Sonday-aq, Äbiş ekeuimizdiñ Orazbektiñ auru büyregine qatıstı äñgimelerimiz twtas cikl bolıp şıqqan. Kişi-girim kitap. Sırqatı janına batıp därigerge baratını, auırğan – jürek emes, büyrek bolıp şığıp, tañ azannan ne türli bılğanış analiz tapsıratını, qazına toltırılğan ärqilı grafin, gorşok, şılapşın, bötelkeler sırtına «Orazbek Särsenbaev», «Orazbek Särsenbaev», «Orazbek Särsenbaev» degen jazuı bar qağazdar japsırılatını, bwdan soñ osı päleniñ bäri şiki nannıñ keseli ekeni anıqtaluı, bwdan äri işim tazarsın, büyregim jazılsın dep, neşe kün boyı aş jüretini, sol aş qalpında analizge barıp, tiesili närsesin tapsıra almay, pwşayman bolğanı… Aqırı, bizge oyın bolğan sırqat sebebi anıqtalıp, auır operaciya jasalğan edi. Büyregi bütin, basqa jigitterdiñ de jetisip jatqanı şamalı. Baqıttıñ töbesindegi sarğış tüsti bir şoq şaştıñ tüp-tarihı, ärqilı, mağnasız, päruaysız äñgimesi, Twrğanbaydıñ bi keşinde tanısqan qızdan adasıp qalıp, şığaberis alaköleñkede eden sıpırıp jürgen uborşica kempirdiñ qolınan wstay alğanı… Osı ekinşi kursta bwrınğınıñ üstine, sarqılıp bitpes jaña taqırıp tabılğan. Jazda astıq nauqanına barğan jigitterimiz Tıñ ölkesine kelgen orıstarmen töbelesipti. Alğaşqı küni qiratıp jeñgen, bwdan soñ jaña desant tüsirilip, sanı eselegen bwzıqtardan tım-tıraqay qaşqan, äyteuir eşkim japa şekpeydi. Endi osı eki jağdayat qanşama anekdotqa azıq bolıptı. Äuelde kimniñ qalay töbeleskeni, nemese jaltarğanı, keyinde qalay şırqırap qaşqanı… tügel külki.

Älbette, negizgi äñgime – ädebiet töñireginde. Biz bwl kezde Jazuşılar odağı tarabınan ötkiziletin, jalpığa jariya qanday da ädebi şaralarğa izdep jürip qatınasamız. Tipti, 1958 jılı küzde Sayasi-ağartu sarayı atalatın ğimaratta ötkerilgen kezekti Qwrıltaydı da bastan-ayaq tıñdadıq. Ötken birinşi kursımızda Odaq üyiniñ şağın klubında, jaladan aqtalıp, qaytara köterilip jatqan Säken, İliyas, Beyimbettiñ ärqaysına arnalğan ädebi keşter boldı. Ömiri men şığarmaşılıq jolı bayıptaldı, öleñ, poema, äñgimeler oqıldı, közkörgen ülkender estelik ayttı. Endi qatar-qatarınan kitaptarı şığıp jatır. Bwrın da, keyin de bizdiñ öz talqımız bar. Jigitter tamsana madaqtap, osınşama qazınanıñ qanşama zaman közden tasa qalğanına ökiniş bildirmek. Men köbine tartınıp qaluşı edim. Ara-twra ğana aşıq pikirimdi aytam. Mäselen, Säkenniñ «Kökşetauınıñ» ekinşi bölimi – haltura degenim bar, birinşi bölimi de, jekelegen sätti suretterin aytpasaq, şındıqtan aulaq, olpı-solpı. Beyimbettiñ äñgimeleri tım qarabayır, negizinen sovettik qwrılımdı nasihattau, kolhozdasu nauqanın madaqtau. Al İliyastıñ ğajayıp bastalğan «Küy» tolğauınıñ aqırı ötkenniñ bärin teriske şığarıp tämamdaladı. Jigitter qisının moyınday twra, keyde dau aytıp jatadı, al mwnday äñgimelerge boy salıp aralasa bermeytin Äbiş qaşanda qoldaydı. Ädebiet ölkesindegi soñğı jañalıqtardı da qalt jibermeymiz. Osı kezdegi ülken bir oqiğa – Hamza Esenjanovtıñ «Aq Jayıq» romanı boldı. Manağı arıstardan soñğı nauqanda halıq jauı retinde aydalıp, neşeme jılğı qapas, quğınnan soñ aman şıqqan kisi eken. Älbette, ğwmır keşui bir basqa, jazılmaq şığarmanıñ män-mağnası öz aldına. Qolımızğa jetkeni – älde dilogiya, älde trilogiyanıñ birinşi kitabı. Baspasözde, onıñ işinde ädebi gazet pen jurnalda jappay madaqtaldı. Tım köteriñki bağalanğan. Revolyuciya kezeñiniñ şınayı suretin jasağan, keñ auqımdı epopeya körinedi. Bizdiñ jigitterdiñ bağası da joğarı. Men bir otırısta baqayşağına deyin taldap berdim. Täuir bastalğan. Alayda, ülken biikke jete almağan. Jasandılıq mol. Kompoziciyası bosañ. Qosalqı, qajetsiz keyipkerler tolıp jür. Tili de oyqı-şoyqı. Men bar sözimdi aytıp bolar-bolmasta Bazarğali jarılıp ketti. «Osı sağan wnaytın jazuşı bar ma?! – degen. – Ötkende däp osınday aydaudan kelgen Şaşkinniñ povesin de tükke alğısız qıldıñ. Tahaui Ahtanovtıñ «Qaharlı künder» romanı da şamalı dünie eken, orıs jazuşılarınıñ izimen jazılıptı, odan da tömen, soğıstıñ qatañ şındığı körinbegen. Men Hamza aqsaqaldı Jwban ağanıñ üyinde kördim. Qarapayım, kemeñger adam. Osınday keremet şığarma jaza twrıp, menmendigi joq. Qonaqta ayrıqşa qwrmet jasaldı. Barlıq qazaq baspasöziniñ betinde belgili jazuşı, ataqtı sınşılar tügel joğarı bağasın berip jatır. Sonda, qatelespeytin, aq, ädilin tanıp otırğan eñ bilgir sınşı sen ğana boldıñ ğoy?!» «Men ğana, – dedim. – Aqırı osı men aytqanday bolıp şığadı. Al «Aq Jayıqtı» äzirşe basqalar tanımasa, batılı barmasa, men arnap jazam. Ekinşi kitabı şıqsın…» bwl äñgime osımen toqtadı. Alayda, birjola tınbaptı. Tım köp wzamay, romannıñ kelesi kitabı basıldı. Bwl kezde men törtinşi kurstamın. Özimdi jariyağa şıqpağan, biraq qalıptasqan sınşı sanaymın. Ülken maqala jazdım. «Jwldızğa» wsındım. Bölim maqwl körgenimen, bas redaktor Jwban Moldağaliev ötkizbedi. Aqırı, arada tağı tört-bes jıl ozıp, Üşinşi kitabı jetken kezde sınşılar qauımı «Abay jolına» teñestirip qoyğan. Men amalsızdan ötkenge üsteme, jinaqtı maqala jazıp, özim qızmet atqarıp otırğan «Qazaq ädebietine» ülken maşaqatpen, äreñ bastırıp edim. Körispegen, bilispegen äldekimniñ soñına şıraq alıp tüsu emes, ağımdağı aqiqat sınnıñ ädepki bir körinisi. Älbette, bwl kezde trilogiyanıñ sovetşil, jasandı twrğısın äşkereley almaysıñ, alayda, bükil körkemdeu jüyesin qarastırğanda, barlıq kemşin, keyde tipti soraqı jağdayatı körinip twrğan.

Özimizdi bolaşaq jazuşı, aqın, sınşı, qaytkende de bilgir ädebietşi sanaytın erekşe tobımızda aydarı jaña şıqqan bala qoraz siyaqtı, biraq zilsiz dau-damay künnen künge jalğasıp jatadı. Ağımdağı ädebiet pen baspasöz, ülken, tanımal jazuşılardan soñ birşama tömen tüsip, jaña bastağan jas talaptardı saralaymız. Eñ äueli auızğa ilinetini – Sayın. Ötken jılı jurnalistika bölimine tüsken, qatarlas oqığanbız, endi ekinşi jıl basında üylenip, sırtqa auısıp, auılına ketken. Alğaşqı äñgimeleri jariyalanıp jatır. Keyingi jastardıñ mıqtısı osı Sayın Mwratbekov. Joq, Marşal. Osı ötken jazda bitirip ketken Marşal Äbdihalıqov. Ädemi äñgimesi şıqtı, «Jwldızda». Marşalıñdı qoy, deydi jigitterdiñ biri. Starşina, serjant qana. Eñ mıqtısı – Sovhozbek. Äñgimesin oqıdıñdar ma? Toğısbaev. «Özi bolıp-tolmay twrıp-aq bwyrakrat eken, – deydi Orazbek. – Anada «Leninşil jasqa» öleñderimdi aparıp edim, kekireyip, äreñ söylesti, basılmaytının köre twrıp, tastamay kettim». Ol sınşı emes pe edi, deydi ekinşi bireuimiz. «Osı sınşılığı täuir», – deydi kelesi jigit. «Sovhozbek…» – atı qızıq eken. «Melis, Emlis degender de bar ğoy, soğan qarağanda täubalıq…» Bwl kisimiz aqırı sınnan ketip, jap-jaqsı prozaşı bolıp şıqtı. Bek Toğısbaev. «Osılarıñnıñ bärinen Tobıq Jarmağambetov artıq…» «Ras, jurnalda tamaşa äñgimesi jariyalandı. Eki ret, eki äñgime. Biz tüsken jılı bitirip, Aqtöbege ketipti». «Aqsaqal şe, Elemes? Onıñ da äñgimeleri şığıp jür». «Äy, ol käri ğoy, biıl otızğa kelipti». «Mäsele jasta emes, ädebiet tarihında odan da keş bastağandar bolğan, taqırıbı kelispey jürgen siyaqtı», – deydi ekinşi jigitimiz. Bizben kurstas, öz aramızda Aqsaqal atanğan Elemes Salihov – jurnalistika böliminde oqidı, keyinde osı salamen ketti. «Hoş. Sonda eñ mıqtımız kim boldı? Tobıq pa, Sayın ba?» «Au, Bwzau, köp bilesiñ ğoy, anıqtap bere qoyşı?» – deydi Daukes Bazarğali. «Jaraydı, aytayın, – deymin men, – Jäne talassız aqiqat tüyin. Sender alıstan izdep jatırsıñdar. Qazirgi eñ mıqtı jas jazuşı, bolaşaq klassik – däp osı jerde otır!» «Sen be?» – deydi Daukes mağan küle qarap. «Bwzauımız Bwqa bolıp ketpesin», – deydi Akademik. Men de ünsiz külip alam. «Anau…» – deymin, oñğa qaray iek qağam. – Eşki emes, Serke…» YAğni Äbiş. Bügin äñgimege mülde aralaspay, ötkende Temir stansasında wşırasqan özgeşe tağdır turalı povesimen otır. Kireberisten qaltarıs, oñ jaq bwrışta, tösek şetinde, bas jağındağı tekşege töne tüsip, jazıp jatır. Endi bärimiz qosıla, mäz bolıp külemiz. Kümän emes, qaljıñ emes, senim men rizaşılıq. «Däl taptıñ. Eşqanday talas joq», – deydi Äteş pen Robesp'er – Didarbek pen Marat.

Özimizdi tügendedik. Aldağını bağamdadıq. Bükil qazaq ädebieti, barlıq jazuşı alaqanımızda twrğanday. Endi däp osı arada şeşimin tabuğa tiis eñ mändi saual – qazaqtağı eñ küşti jazuşı kim, yağni qazirgi közi tiri qalamger ataulıda kimdi ülgi twtuımız kerek degen mäsele. Bizdiñ jigitter eñ küşti jazuşı – Säbit Mwqanov desedi. Men Mwhtar Äuezov deymin. Tağı da dau. Är taraptıñ özindik qanşama däleli bar. Äbiş äuelde ekeui şamalas dep edi, birte-birte meniñ jağıma şıqtı. Endi Mwqanovşılardı bet qaratpay baramız. Aqırı moyındastı. Alayda, eñ soñğı ilgişek: «Mwqanov sovet ökimetin äuelden jaqtadı ğoy, al Äuezov keyin oñ jolın tapqanımen, birtalay adastı». Bizdiñ jigitterimizdiñ dayındığı küşti, sanası joğarı, biraq öz twsındağı balşabektik ideologiyanıñ şeñberinen şığa almay twr. Tağı bir salalı, äri mändirek äñgime – asa kidi. Wlt azattığı, täuelsizdik mäselesi. Bwl kezde küni keşegi otarlıq Afrika halıqtarı qatar-qatarımen erkindik alıp, wlttıq memleketterin jariyalap jatır. Sovettik ideologiya azat, jaña elderdiñ bärin qattı qoldaydı, baspasöz betinde meylinşe däriptep, nasihattap keledi. Al otarlıq ahual jaylı bizge jaqsı mağlwm. Ötken jäne arğı jılı jazda jigitterdiñ bäri Tıñ ölkesi atalatın aymaqta eki-üş ay qatarınan, astıq jinau nauqanında bolıp qaytqan. Özimiz oqıp, twrıp jatqan Almatını aytpağanda, Aqmola, Kökşetau, bütkil soltüstik oblıstardı orıs basıptı. Jäne tım öktem, ayrıqşa dökir. Ärqilı soraqı, namısqa tier jağdayattardı aytısadı. Äsirese, sol öñirden şıqqan, «tıñ igeru» nauqanın äuelgi kezeñinen bastap közimen körgen Marat Nwrğalievtiñ qıjılı mol. Bütkil aymaqtağı qazaqtardıñ wlttıq twrğıda ğana emes, kündelikti twrmısta da jappay janıştalğan şarasız ahualın, öz auılındağı jwrttıñ qorlıq pen mazaq twrıptı, köpe-körneu boqtıq pen zorlıqqa qarsı tım qwrsa auız aşa almağan, tipti, äldebir, kombaynğa tirkemeşi jigittiñ «qazaq bolğanım üşin keşiriñder, esesine jan-jüyem nağız sovettik» dep jalbaqtağan kembağal, qwldıq keypin aytqanda, qalay tüñilgeni, jılarman, renişti qalıbı köz aldımda. Osı twrğılas basqa da äñgime, mısal köp. Şirkin, Afrikadağı qaralar siyaqtı, bizge de täuelsizdik keletin kün tua ma desedi. Onday künge jetuge boladı eken. Qarudıñ küşimen emes, sayasi, wtımdı äreket arqılı. Baqıt Seytjanov aytadı: biz erte me, keş pe, qaytkende OON – Birikken Wlttar Wyımına müşe boluımız kerek. Ana Ukraina men Belorussiya siyaqtı. Sonda, SSRO konstituciyasınıñ özinde bar, odaqtas respublikalar bölinip ketuge haqılı degen, BWW-nıñ aldına Qazaqstan täuelsizdigi turalı mäsele qoyamız. Eşkim wstap twra almaydı. Bolaşaqta jüzege asuğa tiis, on bes, jiırma jıldan keyin. Ol üşin Qazaqstan basşılığında aqılı kemel, sayasatı zor, bilimdi, mıqtı qazaq otıruı kerek eken… Mine, osınday äñgimeler. Bir keş emes, künnen künge, aydan ayğa jalğasqan arman. Şirkin, küni keşe ğana otarşıldıq tüneginde jatqan, endi ayaq astınan derbes el bolıp şıqqan zäñgilerdiñ ne armanı bar eken!.. Jürek şımırlatar, mwñnan bastalıp, uayım, qayğığa wlasar özgeşe keñes. Äbiştiñ bwl, bärimizge ortaq äñgimelerge qanşalıq atsalısqanı naqtı esimde joq, äytkenmen, eñ belsendi bilgir emes, al meniñ özim däyekti derekter bolmasa, tüyindi twjırım jağınan tartınam. Bizdiñ äulet sovet zamanında ayausız repressiyağa wşırağan, atılğanı bar, aydalğanı bar, ärqilı jağdayda köldeneñ ajalğa wşırağanı bar, köz aşqannan qanşama swmdıq äñgimege qanıqqam, abaqtı men lager' tozağınan äldeqalay aman şıqqan auıldas kisilerdiñ ğalamat hikayaların estigem, özimniñ äkem nemistiñ aş-arıq konclagerinen soñ, odan äldeqayda soyqandı, jan şırqırağan azap pen auır beynetke tolı sovettik konclager'den ötken, meniñ on bir jasımda wstalıp, toğızınşı klasımda äreñ oralğan; sonşama mol täjiribeden aldımen tüygenim – üş kisiniñ bası qosılğan jerde beysauat söyleuge bolmaytını, iä, men sovettik swmdıqtı tolayımen bolmasa da, birşama tanıp ösken edim, onıñ üstine, universitetke tüskennen beride jappay terror kezeñindegi gazet, jurnaldardı mwqiyat aqtarğam, twrğılas balalarmen salıstırğanda, bwl tarapta da meniñ tanım, biligim köbirek edi. Sondıqtan, qanday jağdayda da köldeneñ, kidi äñgimelerden boyımdı aulaq salam. Sanasızdıq emes, aramdıq emes, ädepki saqtıq. Jäne kurstas balalardıñ aq nietimen qatar, añğal tanımın da kämil körip otırmın. Boy salıp aralasu – mänsiz edi. Men wlt mäselesi jäne basqaday keseldi jağdayattar turalı tek Äbişpen ğana pikirleser edim. Köldeneñ kuäsiz, ekeuara oñaşada ğana. Al beysauat jwrtpen qaşanda twyıqpın. Tek äuelgi, balalıq kezeñde ğana emes, el tanığan azamat bolğan zamanda, täuelsizdik däuirine deyin. Tipti, mektepte birge oqıp, birge ösken, ädebietke qatarlas kelgen dostarımnıñ özimen wlttıq mäsele, sovettik qwrılım töñireginde pikir almasqan emespin. Bwlardıñ biriniñ adaldığına kümänim bar, ekinşisiniñ adamdığın bile twra, aşıla söylesudi artıq körem, meniki – aram, böten piğıl ataulığa sezik qana emes, özimniñ äuelden berik qalıptasqan, pendelik qorğanışım. Al Äbişpen arada eşqaşan da tıyım taqırıp joq. Ädette, ozğındap, men söylesem kerek. Däyektep, däleldep. Köp wzamay-aq ekeuimizdiñ bar oyımız bir arnağa toğıstı. Wlt mäselesi, sayasat taqırıbı ğana emes, ädebi tanım, düniege közqaras. Mine osı, ekeuimiz bar jağınan jarastıq tapqan, birge jürgen alğaşqı kezeñ – 1958 jıldıñ ekinşi jarımında Äbiş mändi, mazmwndı, äri körkem birtalay öleñ jazdı. Nwrmahan tüsirgen, oylı, mwñdı qalıptağı ädemi bir suretiniñ sırtına:

«Jır şabıtın töldegen

Özimmen birge terbegen,

Ören oylı dosıma –

Öleñqwmar pendeden», –

degen bir şumaq jırımen mağan sıylağan edi. Bizdiñ ekinşi kursımız, 1958 jıldıñ qara küzi; ayı, küni esimde joq. Bwl suret Äbiş ekeuimiz birge tüsken basqa da surettermen qatar, Almatıda qaldı, orayı kelse, keyinde jarıqqa şığa jatar.

Sol jılı küzde Äbiş asa önimdi eñbek etti. Äli on toğız jasqa da tolmağan bala jigittiñ öleñderi sol zamandağı qazaq poeziyasınıñ joğarğı deñgeyine jetken. Jäne öleñdermen qatar, audarmağa da den qoyıp edi. Tüpnwsqamen deñgeyles, mändi, mağnalı şıqtı. Mäselen, Rudakiden, törttağan:

«Qartayğanda saqaldı boyağanım qarağa,

Kelgeni emes jasarğım, batayın dep künäğa,

Qara kiip joqtasa attanğandı molağa,

Saqal boyap jastıqtı joqtamasqa bola ma!?..»

Bwl kezde Äbiştiñ ayrıqşa nazar audarıp, üñile, zerttey oqığan aqındarı – Puşkin men Lermontov edi. Lermontovtan tärjimanıñ meniñ esimde qalğan bir üzigi:

«Kök bwlttarı, mäñgilik jıljıp köşken,

Torğın kökke meruert şınjır salıp,

Wqsaysıñdar süykimdi Soltüstikten

Ketken mağan tüstikke quğındalıp…»

Sol siyaqtı, täuelsiz Afrika taqırıbına qatıstı ärqilı köñil äueni, maqwl, süyinişti birneşe öleñi bolıp edi. Osı jäne basqa da audarmaları men öleñder saqtaldı ma, saqtalsa sol qalpında keyingi jinaqtarğa şıqtı ma – naqtı ayta almaymın.

Bwrın twrmıstıq maqala, ärqilı oçerkter jazıp, bwları köbine-köp ağımdağı baspasözde jariyalanıp jürgen Äbiş osı kezde alğaş ret körkem prozağa den qoydı. Alğaşqı bir äñgimesi – «It tigen süt» atalatın. Jasamıs, ataqtı professordıñ, añğalaq, jaqsı küyeui bar, körşiles swlu kelinşekti twrmıstan azdıruı turasında. Keyin jaratpay tastadı ğoy deymin. Ayu-adam turalı «Jündi baraq» deytin özgeşe mazmwndı äñgime jazuğa dayındalıp jürdi. Aqırı, jazğan siyaqtı. Biraq studenttik jıldarda emes, köp keyin – birge twrğan, tığız aralasqan kezderimizde körmedim, bilmedim. Sonday-aq, biz Temirlan beketinde wşırasıp, üyine qonğan beybaq äyeldiñ äñgimesinen öris alatın povest'. Qızu kiriskenimen, ayaqtalmay qaldı ğoy deymin. Şındığında bwl – prozadağı alğaşqı qadam bolatın, atalmış äñgimelerden bwrın bastalğan.

Äbiş men siyaqtı emes, jazuda eşqanday küy talğamaydı. Tösegi twyıq, törgi bwrışta twratın. Aldında şağın tekşe. Äbiş, üstinde qoltığı salbırağan keñ mayka, töseginiñ bir jaq şetine otırıp, osı tekşe üstinde qağazına üñiledi. Keyde mañdayın süyep, oylana bögelip, köbine toqtausız jazıp jatadı. Kirgen, şıqqan, arlı-berli jürgen balalarmen til qatısa beredi, tipti, bölmeniñ ekinşi qaptalında ötip jatqan dau-keñeske ün qosıp qoyatını bar. Jazuı kün jarıqta bastalsa, keşki tamağın wmıtıp ketetin retteri de wşırasatın. Men kitaphanadan kelgen betimde tamağıñdı iştiñ be dep swrar edim. Äli işpegen bolsa, qalağa baramız, bir jağı qajetti seruen. Köbine ashanalar jabıq, taqau mañdağı gastronomnan jemdik birdeñe alamız, ädette, kölemi siriñke qorabınan juantıq, fol'gağa oralğan, «plavlenıy sır» – «balqıtılğan» atalatın sır bar, on bir tiındıq jäne on tört tiındıq, sonıñ qımbatıraq, täuirin alamız, bireui bolmasa, ekeui keşki asqa jarap jatır, qıdırıp äñgimelese jürip, köşede jeysiñ. Äbiş jazuğa köbirek köñil bölgenimen, kitap oqudan da şettemedi. Sol jılı Puşkin, Lermontov dedim. Basqası jadımda joq. Tek Tomas Mannıñ Göte turasındağı «Lotta Veymarda» romanın oqıp, ayrıqşa äserlengeni esimde. Keyin özi de jazu stilinde osı soraptı ülgi twtqanın añdadım.

Kurstas balalarmen birge twrğannıñ paydasımen qatar, ziyanı da bar. Eñ bastısı – oñaşalıq, erkindik joq. Onıñ üstine, japırlağan jataqhana qay jağınan da qolaysız şıqtı. Kezekti stipendiyağa üş-tört kün qalğanda qarnımız aşadı. Aqşamızdıñ tapşılığınan emes, amalsız taralıp ketuinen. Äbiş ekeuimiz de bay studentter sanalamız. Men oquğa tüsken jılı kökem Şwbartau audanınıñ qiır şalğayı – Jezqazğanmen şektes alıs otarlı otgonğa mwğalimdikke swranğan, joğarı jalaqınıñ üstine ülken kötermesi bar. Ortalıqpen qatınas orayında, ärbir toqsanda molınan jiberedi. Bwl eki aralıqta ülken äkem pensiyasınan salıp twradı. Kökesi soğısta ölgen Äbiştiñ jağdayı menen kem emes. Mwqır degen, älde äkeniñ inisi, älde nemere tuıs, äb-ağası bar, ay qwrğatpaydı, onıñ üstine twrmıstağı eki äpkesi aqşa salıp jatadı. Ekeuimiz de köteriñki stipendiya alamız. Soğan qaramastan qarnımız aşuı – ol kezdegi studentterdiñ köbiniñ arttan kömegi joq, stipendiyağa jalğas onşaqtı künde täuir jüredi, sodan soñ tarıqpasa da, ölşeuli mäzir, al kelesi stipendiyağa tört-bes kün qalğanda köpşiligi tamaqqa jarımaydı, jağdayı bar balalardan qarız swray bastaydı, eski aqşanıñ kezi, bes, on som, assa jiırma som. Ärine, Äbiş ekeuimizden. Stipendiya ala salısımen qayırmaq. Qaltañda twr, qalay tartınasıñ. Äytkenmen, däp osı rette keregirek aqşa, qarızıñ qaytardan birer, eki-üş kün bwrın sarqılmaq. Äbiş barın irkilmey beredi, keyde tap-taqır qaladı. Meniñ de tausılatın kezderim bar. Onıñ üstine, jataqhanadağı ornım tipti jaysız. Orıs, qazaq aralas jiırma şaqtı jigit. Ärqilı minez, dabır-dwbır äñgime. Köbine orıs böliminiñ jigitterimen daulasıp jatamız. Sender nadan boldıñdar, sauatsız boldıñdar, twrmıstarıñ tömen boldı desedi. Meniñ bir jolı aytqanım bar, Turgenevti, Tolstoydı oqıdıñdar ma, Orel men Kursk guberniyalarındağı mwjıqtardıñ, mäselen, Ermolay men Suçoktıñ sauatı qanşalıq boldı, dep. Sauatı twrıptı, twrmısı qanday edi, ataulı qayırşılardı aytpağanda; qazaqta bay da, kedey de boldı, biraq qayırşı bolğan joq, dep. Oğan toqtamadı. «Sender artta qalğan feodalizm däuirinde ğwmır keştiñder, endi kapitalizmnen attap, socializmge jetip, bizben birge kommunizmge ötkeli jatırsıñdar», – degen. Men: «Al sender 1861 jılğa deyin qwldıq qoğamda ömir sürdiñder, endi bir emes, eki formaciyadan attap otırsıñdar!» – dedim. Sonımen, qarımta jauap taba almay, bir jolğı äñgime bizdiñ paydağa şıqqan. Alayda, dau-damay toqtalmadı. Köbine-köp äñgime qazaqtıñ kemdigi, orıstıñ jäne basqalardıñ artıq bolmıs, twrmısı töñireginde. Şıdamnıñ da şegi bar ğoy, bir jolı keşkilik, Äbişterden kelip edim, tösek arası, tar jerde töbeles bolıp jatır eken. Sol sätinde, enteley alğa wmsınğan Toqtasın Berkimbaev degen swñğaq boylı bokser jigitimiz, sarı şaş, törtpaq, mığım deneli orıs jigitin wrıp jıqtı. Orıstıñ bir özgeşeligi, jasqana berseñ, basına tüsedi, al eleuli qarsılıq tusa, äuelde qanşa arındap twrğanımen, beti tez qaytadı. Eñ zor, qayrattı jigitteri omırıla jığılğan soñ, basqaları juasıp qaldı. Sonımen, eki jaqtı azğana kinälastan keyin bar şarua dabırasız tınğan. Bwl Toqtasın – jurnalistika böliminde, bizden joğarıraq kursta oqitın, wrıp jıqqan jigit te qatarlas topta eken, ol kezde jurnalistikanıñ orıs, qazaq bölimderi köp rette sabaqtarın birles oqitın, bwrınnan tanıs, bilis balalar bolsa kerek. Qaytkende de, osı oqiğadan soñ, bizdiñ qoy qorağa taqau jatın bölmemizde tınıştıq ornadı. Anığı – orıs jigiti kinäli, dau-damay örşi kele, wlttıq namısqa tiipti. Qolma-qol sazayın tarttı. Keyin, 60-jıldardıñ aqırı, «Jazuşı» baspasında jetekşi qızmette otırğan kezimde, osı Toqtasın Berkimbaevtıñ şıtırman oqiğağa qwrılğan kölemdi hikayatın kitap qılıp şığarıp berdim, ol kezde jospar mäselesi qiın, äri beymälim, jas avtor, sırttay tani twra aldıma kelgen joq, biraq sol bir namıstı qayratı üşin alqağan edim. Bwl Toqtasın öz twsında belgili jurnalist boldı, jolımız tüyisken emes, büginde dünieden ötip ketse kerek. Hoş. Äbiş ekeuimiz ğwmır keşken orta turalı ayğaqtı, köp derektiñ biri dep biliñiz. Iä. Dese de, jataqhanadan jeruimniñ zañdı jağdayattarımen qatar, naqtı bir sebebi boldı. Jaña jıldan soñ, meniñ basımda twrğan tekşeden asa qwndı eki kitap joğalğan. Kitap wrlau – wrlıq emes degen wğım bar. Wrlıqtıñ eñ ülkeni. Qılmıs dep aytar edim. Aqşa joğalsa, ornına keledi, dünie joğalsa, basqası tabıladı. Meniñ eki kitabım da ğajayıp edi. Bwl kezde birşama jinaqtalıp qalğan qazınam – aeroport aumağına köşip kelgen, nemereles atamnıñ üyinde twratın, şaytan türtip, azğana bwrın jataqhanağa äkele qalıppın. Mwnıñ biri – 1948 jılı Mwhtar Äuezovtıñ basşılığımen şığıp, tiım salınğan Ädebiet tarihınıñ birinşi tomı bolatın, fol'kloristika, jap-jaña, ketpektey kitap, auıldağı üyden arqalap äkelgem. Ekinşisi – Plano Karpini men Gil'om Rubruktıñ Şıñğıs han ordasına sayahat jazbaları, taqauda ğana, 1958 jılı basılğan; bwl da ornı tolmas qazına. Keyin, arada elu jıl ötkende, «Şıñğıs han» epopeyasına kiristim, tarihi derekterdi toptap, jaza bastağanda eske tüsip, işim aşıp otırğan edim, jäne eski tauarihtı töñkergen jeti jıl boyı  jetpis märte eske alğan şığarmın; älbette, keyingi bir basılımın tauıp alıp, paydağa jarattım, alayda, on segiz jasımda serik bolıp, kökjiegimdi keñeytken ğajayıp nwsqa köz aldımda twrğan da qoyğan. Bwl wrlıqtıñ bizdiñ kurstan tıs, alayda filfakta oqitın swğanaq studentke qanşama payda keltirgenin, nemese sor bolıp jabısqanın bilmeymin. Bälkim, qazaq emes, ilkide daulasıp, aldın tosqan orıs jigitteriniñ biri qasaqana alğan şığar. Qaytkende de wmıtılmas olqılıq.

Aqırı, Äbiş ekeuimiz jataqhananı tastap, päterge ketpek boldıq. Üy izdeudiñ men ötken jılı täjiribe alğan özgeşe täsili bar. Jalğız qabattı, jekemenşik üyler tizilgen şetkeri bir köşege şığasıñ da, qatarlasa esik qağıp, jön swraysıñ. Äbiş ekeuimiz birge qıdırıp, äñgimelese jürip, üyden üy aqtadıq. İstiñ säti, birer sağattan soñ tabıla ketkeni. 2-liniya, 142-A. Qazirde naqtı ayta almaymın, ol kezde 5-liniya atanğan Äuezov dañğılı men Stroitel'naya atanğan Mwratbaev köşesiniñ aralığı. Qatarlas on segiz «liniya» bolatın. Bizdiñ üyimiz – Kirov, qazirgi Bögenbay köşesinen säl-päl joğarıda, sol jaq qaptal. Trambay jüretin Komsomol, qazirde Töle bi köşesine taqau, qatınasqa qolaylı. Balaları joq, bälkim bölek twratın kempir-şal eken. Orıs. Aqsaqal – ağaş şeberi, ol zamanda dükenderge tüse bermeytin, ärqilı mükämal – şkaf, tekşe, orındıq, stol jasaydı. Sözi joq, kempiri de tınış, birtoğa kisiler. Şatırlı, şarşı bitimdi üyi – auızğı wzınşaq däliz jäne jinaqı, keñis üş bölme; birşama kölemdi aulasında – alma bağı. Bizge tüstik-batıs bwrıştağı tap-twynaqtay, auası keñ, taza bölme tidi. Eki qabırğada eki tösek, ortada üş orındıqtı jadağay stol. Biz sol zamannıñ esebinde asa köp aqşa – eki jüz som, birer jıldan soñ, aqşa auısqan esep boyınşa jiırma som töleytin boldıq. Raqat ömir bastalğan. Raqatı – mazalı, baysal jağday ğana emes. Osı oqu jılınıñ ayağı jäne kelesi kurs – eñ eleuli bir kezeñde tınış, oñaşa twrğan bir jarım jıl Äbiş ekeuimizdiñ de qalamger jäne azamat esebinde qalıptasu jolımızdağı özgeşe asu, tañbalı beles bolıp şıqtı.

Endi universitettegi lekciyalarğa qatınaudı mülde derlik doğardıq. Onsız da uaqıt jetpeydi. Jazu jäne oqu. Men aeroport jaqta twratın äb-ağamnıñ üyindegi kitaptarımnıñ birazın alıp keldim. Stendal'dıñ on bes tomdıq tolıq jinağı, Geyneniñ on tomdıq ädemi basılımı, Hemingueydiñ ötken küzde ğana satımğa tüsken aydındı eki tomdığı, jäne «HH ğasırdağı şet el romanı» atalatın seriyamen şıqqan birtalay kitap, iä, Şillerdiñ qalıñ eki tomğa jinaqtalğan tolımdı basılımı, tağı basqa da klassika ülgileri. Älbette, bäri de orıs tilinde. Onşaqtı künde bir ret kitap dükenderin aralap, ol kezde Karl Marks – bügingi Qonaev pen Gor'kiy köşeleriniñ qiılısındağı bukinistke soğıp, jaña, sirek kitaptar izdeymiz. Men Drayzerdiñ qoñır mwqabalı on eki tomdığın tüsirdim. Äbiş öleñ kitaptarın aladı. Puşkin, Lermontovtan soñ Robert Berns jinağı esimde. Jäne men ayrıqşa äspettegen Mickeviç pen Pötefi. S.Marşak audarğan Bernstiñ keybir öleñ ülgisi Äbiştiñ keyingi «Mahambet» poemasınıñ qwrılımına eleuli äser etti; Mickeviçtiñ azattıq jırları ekeuimizdi de qattı tolqıtatın, al Pötefidiñ eñ soñğı, qazalı wrıs qarsañındağı «Alapat zaman» tolğauın neşe qayıra oqıp, közimizge jas alğanımız bar. «El-jwrtımız apat aldında, bälkim, Köktiñ jarlığı osılay şığar, jarım älem üstimizden janıştap, birjola qwrtqalı kele jatır!..» – deydi ğoy, qazirgi qazaqtıñ jağdayı. Älbette, üyde twrğan barlıq kitap ekeuimizge ortaq paydada. Äbiş köbine-köp jazu üstinde, meniñ negizgi jwmısım – oqu, endi künige jüz elu bet, äytpese eki jüz bet klassikalıq proza ülgilerin oqıp şığıp, jiırma jasıma deyin älem ädebietiniñ eñ ozıq nwsqaların tügeldey zerdelep bitiru – parız siyaqtı. Komsomol – Töle bi köşesiniñ Dzerjinskiy – büginde Naurızbay köşesimen qiılısındağı äldebir kitaphanadan soñ, Panfilov parkiniñ işkeri, şığıs qaptalındağı, Çehov atındağı qalalıq kitaphanağa den qoydım. Kisisi az, äri qajet ädebietiñdi qağaz toltırmay, tezinen swrap alasıñ. Birden-aq Mopassannıñ on eki tomdığına tüsken edim. Keler jılı bukinisten tauıp aldım. Meniñ qalamgerlik jolımdağı eñ süyikti jazuşılarımnıñ biri. Al Ortalıq, Puşkin kitaphanasınan jaña bir qazınalardıñ betin aştım. Gerodot, Plutarh pen Svetoniy bastağan älemdik şejiremen qosa, resmi tanımnan tısqarı qalğan Resey jäne Ortalıq Aziya tarihı: Karamzin, Solov'ev, Klyuçevskiy, aqırı Bartol'd, Veselovskiy, Bahruşin. Jäne Batıs ädebietiniñ sovette tıyım salınğan özgeşe ülgileri: keyde jiırmasınşı, otızınşı jıldardağı basılımdar, köbine-köp soğısqa deyingi kezeñde jüyeli türde jariyalanğan «Internacional'naya literatura» jurnalı arqılı – Djoys, Prust, Andre Jid, Dos Passos jäne basqalar. Qadarınşa keñinen qamtuğa tırısam. Sonımen qatar, bwl kezde universitettegi arnayı pän nätijesinde, arab jazuın tanığam, osığan oray, qazaq tildi, eskilikti gazet, jurnaldar men jekelegen basılımdar. Ädette, üydegi Äbiştiñ de oquı tiyanaqtı. Drayzerdiñ «Amerikan tragediyasınan» bastadı. Sodan soñ «Djenni Gerhardt», «Siñili Kerri». Ol kezde bar jağınan jañalıqtı Hemingueyge den qoyıstıq. Kimniñ ne oqıp jatqanın tügendemeymiz jäne ädebi şığarmalardı talqılap, pikirlesu de ädetimizde joq, onsız da oyımız bir jerden şığatın siyaqtı. Äytkenmen, Äbiştiñ negizgi uaqıtı jazuğa ketetin. Üşinşi kurs – 1959 jıldıñ aqırına qaray, aqın retinde zor biikke jetti. Äzirşe jariyadan, ataqtan tıs. Tek jekelegen şığarmaları ğana «Leninşil jas» pen «Qazaq ädebietinde» körinis tauıp jür. Ädebi gazette özin alğaşqı kurstan bastap qanatınıñ astına alğan Qabdolov otır. Jastar basılımındağı bedeli de zor, tipti ştattan tıs qızmetkeri siyaqtı. Birde gazettiñ studentter qauımına arnalğan twtas bir nomerin dayındap berdi. Alayda, aqır soñına Äbiştiñ esim-soyı ısırılıp, azğana qatısı bar, esesine basşılarğa jaqın jürgen joğarğı kurs studenti Fayzolla Orazaevtıñ atımen şıqtı. Ekeulep keyidik. Äytkenmen, mänsiz pendelik dep tanığan edik. Sonday-aq, Äbiş är barğan sayın bir dorba hat-habar, äñgime, öleñ äkeledi. Jaramay qalğan dünieler eken, redakciya esebinen jauap jazuı kerek. Ondağılar üstinen qarap, blankti qağazğa mäşiñkemen bastırıp, tiesili avtorğa öz attarınan joldamaq. Äbiş keyde jaramsız deytin dünielerdi jaramdı, tipti, jaqsı dep tauıp, qayıra aparatın, bwdan qanşa ret, qanday nätije şıqqanın bilmeymin. Endi birde qattı şamırqanıp edi. Äldebir oblıs ortalığında twratın diplomdı däriger, esimi Şay… birdeñe, redakciyağa twtas bir hattama joldaptı. Söz mänisi – endigi, socializmnen ozıp, kommunizmge ayaq basqan özgeşe zamanda qazaq tiliniñ mülde keregi joq, bar qazaq jappay orıs tiline köşui qajet. Jay ğana jandayşaptıq emes, özinşe wlt bolaşağın oylağan tolğam. Tili joğalğannan qazaq qwrıp ketpeydi, deydi. Älemde äuelgi, tuma tilinen ayrılıp, basqa tilge köşken, biraq özinşe tirşilik keşip jatqan qanşama jwrt bar. Biz de qazaq qalpımızda qalamız, biraq ozıq zaman orayındağı orıs tildi qazaq bolıp şığamız, depti. Bwl sandıraqtı oqıp, men de küyindim. Bilimdi, özinşe aqıldı bola twra, mwnşama satqındıq qayran qaldırğan. Äbiş sol aşulanğan qalpı jauap jaza bastadı. Twtas tört-bes bet. Oqıp berdi. Bäri dwrıs. Ötkir, ötimdi, däleldi. Qazaq öziniñ tilimen birge jasaydı. Böten tilge köşse, ötkendegi barlıq ruhani qazınasınan ayrılıp, wlttıq sıpatın joyıp, basqa bir halıq bolıp şıqpaq. Adamnıñ wlttıq keypi – ana tilinde. Tügel jäne dälme-däl jadımda joq, şaması osınday. Öz tarabımnan bir söylem qostırıp edim. «Qwdiretti komediyadan» soñ Dantemen eligip, qalğan şığarmaların da parıqtay bastağam, «Pir» degen filosofiyalıq traktatınan maqal keyipti tolğam, ana tili – adamnıñ kisilik qasietiniñ ayğağı degen mağnada, büginde naqtı esimde joq. Aqırı, ekeuimizdiñ de renişimiz basıldı. Qoja-Nasırdıñ esegine nasihat aytqanday boldıq dep külisken edik. Sol beti, basqa da jauaptarmen qatar, redakciyağa aparıp berdi. Osınday, alıs, är şalğaydağı ärqilı jwrtpen habar almasatın qara jwmıstı Äbiştiñ özi de qızıq körse kerek. Sonşama qızmet jasap jürse de, jastar gazetiniñ mwnday darındı aqın, bilgir sınşını nasihattap kötergenin bayqamappın. Anda-sanda birdi-ekili düniesi jarıqqa şığadı. «Qazaq ädebieti» de ayrıqşa jarılqamadı. Qalay desek te, Äbiş ülken baspasözge jol aşqan edi.

Al meniñ azğana jazuımnıñ bar jol twyıq şıqtı. Qazaq jazuşılarınıñ jaña kitaptarı turalı sın maqalalarım eşqayda ötpeydi, «Abay tekstologiyası» «Qazaq ädebietinen» ülken ayqaymen qaytarıldı, on segiz-on toğız jasar bala, şırqau biikte qol sozğan, dämesi zor, otırısı mığım – däp solay oylaptı, men parıqsız pikirlerin moyındamay, daulasa bastağanda, ädebi-sın böliminiñ qızmetkeri: «Abayda ne aqıñ bar, Şäkärimdi qaydan bilesiñ!» – dep aqırğanı küni büginde qwlağımda twr. (Keyin, 80-jıldarda Ğılım Akademiyasında qızmettes boldıq, menimen auıldas esepti, Şıñğıstaudan şıqqan, osı jasında berekeli jwmıs tındırmağan, kişi qızmetker; birtoğa momın, tınış kisi eken, hronikalıq alqaş; älbette, ara-twra tildesip jürdik, ötkendi özi de wmıtqan, jañğırtıp körgem joq, mänsiz edi; aqırı, eki közi birdey su qarañğı tartıp, qorlıqta öldi.) Keler jılı, däp osınday aşu-ızamen: «Mwnday jazu bolmaydı, söylem bwlay qwrılmaydı!» – degen öşpendi ızamen, äuelgi äñgimelerim de barlıq gazet, jurnal redakciyalarınan toytarıs alğan. Osı rettegi eñ ülken ökiniş pen reniş – on toğız jasımda jazılğan, ol zaman üşin sonı pikir, jañalıqtı derekteri mol «Abay jäne Şığıs ädebieti» deytin, birşama kölemdi zertteu eñbegimniñ jolı kesilui boldı. Wlı wstazım Beysekeñ – professor Beysembay Kenjebaev, men ekinşi kurstamın, 1959 jılı köktemde, öziniñ ejelgi dosı, «Qazaq tili men ädebieti» jurnalınıñ bas redaktorı Töleutay Aqşolaqovqa telefondap, arnayı pikirmen, jariyağa wsınıp edi, Tökeñ meni ertip aparıp, bölimge tapsırğan. Alayda, mwndağı B. deytin ğılım kandidatı, ädebietşi jigit, meniñ tötenşe tolğamdarım basına sıymay, sozbalaqtap jürip, onşaqtı ay wstap, aqırı qwrdımğa jiberdi jäne köp wzamay, özi de dünieden ötipti. Bwl «Abay jäne Şığıs ädebieti» meniñ bolaşağımdı birjola ayqındamasa da, äuelgi şırğalañdar qarsañında jolımdı aşıp, jas zertteuşi retinde äjeptäuir ataqqa jetkizetin edi. Keyin, ärine, jarıqqa şığaru qolda twrdı, alayda, uaqıtı ötip ketken jäne endigi qalıbımnan tömen, äri osınıñ özinde jañadan jazılıp, bwrnağı maqala retinde wsınılğan degendey kümän tuuı mümkin. Äli künge sol qalpında, jeke arhivimde jatır, är kezdegi basqaday şimaylarmen birge jırtıp jiberuge qolım barmadı.

Äbiştiñ jolı basınan-aq oñ edi. Jiırmağa tolar-tolmasta taqau töñiregimizde ülken ataqqa jetti. Özinen göri men köbirek süyinsem kerek. Jalğız men ğana emes, aralas dostarımızdıñ bäri de qwrmet twtadı, osı rette eki-üş jas ülkender, mäselen oquı qatarlas, keyinde tanımal jurnalist, audarmaşı, baspager Nwrmahan Orazbekov ayrıqşa iş tartadı, tuğan inisindey köredi, ekeuimizdi böle-jarmay, «balaqan» dep erkeletip jüretin. Bwl Nwrmahannıñ ol zamanda qolğa tüspes «Fed» deytin qımbat fotoapparatı bar, äuesqoydan ötken, nağız professional, qanşama suretke tüsirdi. Birinşi kurstağı jaña jıl keşinde, ekinşi kurstağı jataqhana kezinde, keyinirek, päterde jekeley jäne birge tüsken äldeneşe suretimizdi şığardı, solardıñ üşeu-törteui büginge saqtalıp, Almatıdağı üyde twr. Mejeli bir uaqıtta jarıqqa jetuge tiis.

Aytqanımday, päterge şıqqan soñ, ekinşi kurstıñ soñına qaray, universitettegi lekciyalarğa sirek baratın boldıq. Onda da boy körsetu üşin. Apta aralatıp, ayğa taqau körinbesek kerek. Aqırı bir küni starostamız, keyinde filosofiya doktorı, professor Sonarbay Tañqaev arnayı izdep keldi. Bilemiz, gruppa jurnalında bizdi qaşanda bar, qatınastı dep belgilep jatqan. Biraq şekten şığıp kettik, äbden zapı bolğan siyaqtı. Qaşanğı jalğan körsetem, kelmedi, joq dep belgileymin, stipendiyadan qağılasıñdar, bälkim, universitettiñ özi qauip dep, doñaybat jasay bastağan. Ärine, jorta, bizdi qaytkende sabaqqa keltiru. Rası, oğan da oñay emes, ünemi jasırıp otıru, ötirigi şığıp, sögis estui äbden ıqtimal. Men ayttım: «Bäri jön, söziñniñ qatesi joq, biraq aldımen bizdiñ jağdayımızdı, däleldi sebebin, sabaqqa qatısuğa mümkindik joğın anıqtamaysıñ ba, mine, Äbiş qanşama klassikalıq öleñ jazdı, men neşeme tom kitap oqıdım, äueli şay işip alayıq, sodan soñ aqıldasamız», – dedim. Eki kesken kolbasa, jartı bölke nanımız bar, şay iştik, men qoymağan soñ Äbiş birer öleñin oqıdı. Aqırı, Sonarbay dosımız keterde ayttım: «Qol tigen kezde baruğa tırısamız, bara almağan künderi joq dep belgiley ber, stipendiyadan alıp tastasa, biri ğajayıp aqın, ekinşisi ğalamat oqırman eki klassiktiñ obalı seniñ moynıñda», – dep. «Tuu, senderge daua joq eken…» – dedi eşqaşan külmeytin, sol kezdiñ özinde artıqşa salmaqtı Sonarbay mülde tüñilip. «Endi baramız», – degen Äbiş, jaymaşuaqtap. Osıdan keyin, dosımızdıñ köñilin aulap birer kün, jarım kün boy körsettik te, qaytadan öz ädetimizge köştik. Äldeqalay jazğanım bar, üşinşi kurstıñ aqırı, filosofiya päninen mindetti emtihandı tapsıruğa barğanda, oqıtuşımız meni mülde tanımadı. Men esikten erkin kirgende üdireye qarağan. Zaçet kitapşasın aldına qoyıp, bilet alğanda, qolındağı vedomostige bir, sınaq kitapşasına bir, meniñ betime bir, qayta-qayta qarap, ayran-asır bolıp otırıp edi. Men bögelmesten, jauapqa äzirligimdi ayttım. Aldındağı baladan keyin şaqırdı. Birinşi swraqtı jarım-jartılay tıñdadı, ekinşi swraqtı kirispesinen üzdi, üşinşi swraqtı bastar-bastamasta «bes» qoyıp berip edi. Almabay Swrapbergenov degen ağay. Meniñ lekciya ataulığa qatınaspağanımdı añdadı, biraq jauabıma meylinşe riza bolğan. Mine, sol zamanda bizdiñ universitet mwğalimderi osınday keñ, meyirban, tötenşe tilektes ağalar eken. Äbiş te ärbir emtihanda osığan jaqın jağdayattı bastan ötkerse kerek. Qazir oylap otırsam, Batıs universitetterindegi tek bilim ğana swraytın oqudıñ biz öz betimizşe barğan  tötenşe ülgisi.

Äytkenmen, Äbiş ekeuimizdiñ qalmay, mindetti türde qatınasatın bir sabağımız boldı. Sabaq emes, salmaq. Äsker isi ataladı. Sovettik soğıs imperiyasınıñ qalıptı zañı boyınşa, on segizge tolğan ärbir er azamat äskeri mindetti. Onıñ işinde joğarğı mektep tülekteri ataulı maman retindegi diplommen qatar, äskeri oficer oquın da tämamdauı şart. Onsız beybit mamandıq diplomı da berilmeydi. Ärbir institut, universitette äskeri kafedra, arnayı oqu korpusı bar. Wstazdarı – otstavkadağı kadrlıq oficerler, köbine polkovnik şeninde, tügelge juıq keşegi soğıs-maydannan ötken, odan keyinde şet elderde, Odaq kölemindegi äskeri qwramalarda qızmet atqarğan, qatal kisiler. Bizdiñ äskeri oquımız jıl wzağınan emes, är kursta bir semestr, mindetti türde bir kün, segiz-on sağattan atqarıladı. Bir kündik bolsa da, twtas aptağa tatitın auır oqu, azaptı täjiribe. Jayau äskerdiñ qolğa şaq qaru-qwraldarınıñ jöni, äskeri strategiya men taktika. Äbiş Kalaşnikov avtomatın bölşektep bwza almay, bwzsa qaytadan qwray almay otırar edi. Polkovnigimiz aşulanadı, biz Akademik dep at qoyğan Baqıt Seytjanov pen sözi şwğıl Daukes Bazarğali Quatov, tağı bir balalar polkovnikti qostap, kömekke swranıp, mazaqtap küledi. Jigitter tabiğatına jat, jekkörinişti sabaqtıñ özin oyınğa aynaldırıp, jalpı jağdaydı jeñildetuge tırısar edi. Bir küni «Nastuplenie» – «Şabuıl» deytin mañızdı taqırıptı taldap jatqanbız. Sovet armiyasınıñ soğıstarındağı şeşuşi täsil dep. Jañılmasam, polkovnik Seregin, sıptay tığız deneli, qırıq bes-elu jastardağı, qazımır, asa qatal kisi edi. Sonda, qalt etken bir sätte, Bazarğali bolsa kerek, tötenşe swraq qoyğan: «Tovariş polkovnik, anau jaraqattı osınday şabuıl kezinde alğan bolarsız?» – dep. Orısşa ğoy. «Iä, – dedi polkovnik. Jaraqat emes, qısqa qayırlğan şaş astındağı töbel taz, tura qaraqwsında. – Wlı Otan soğısı kezinde, jeñisti şabuıldardıñ birinde». «Ä-ä, net, – dedi Bazarğali. – Şabuıl bolsa, qaq mañdaydan tietin edi, al mınau – basqaşa jağday…» Qıran-topan boldıq. Polkovnik aytqan sözine emes, mına qiqar studenttiñ qağıtpasına qıp-qızıl ıza bolıp, jer tepkiledi. Biraq tezinen basılğan. «Tınış! Şulamañdar! Qane, kezekti swraq. Pälenbay, sen jauap berşi…» Osı oqiğa bütkil universitetke jayılıp, qanşama kün mäz bolıp edik, keyinde ärkimge bir tañılıp, keñinen taradı. Bazarğaliğa eşqanday qısas bolmadı. Onıñ esesine basqa bir küni Äbiş ekeuimiz pwşayman jağdayğa tüstik. Seregin emes, kelesi bir polkovniktiñ qaharına ilingen edik. Popov degen. Ädette, äsker sabağı bolatın küni erterek qamdanamız. Sol küni älde wyıqtap qaldıq, älde trambay keşikti, Şevçenko–Masanşıdağı oqu korpusına äreñ jettik. Biz aptığa basıp, ekinşi qabatqa köterilgende, bizdiñ balalar keñ dälizdegi tañerteñgi sapqa jaña twrıp jatır eken. Assa bes-altı sekund qana keşigippiz. Bäribir qatarğa qospadı. Kuratorımız sanalatın polkovnik Popov bizdi qarsı qabırğada sileytip qoyıp, tüzem räsimi ayaqtalğan soñ kafedrağa aydap apardı da, «Dekan Amandosov joldasqa. Mına Kekil'baev pen Magaulin ünemi keşigip jüredi, sabaqqa sülesoq, tärtipteri naşar» degen twrğıda jazılğan bir japıraq qağaz wstatıp, qoya berdi. Dekan Tauman Amandosov ağamız äldenege qırısıp otır eken, sözge kelmesten, basqa sabaq bir bölek, äsker isi oyınşıq emes, bwl qalıpta oqudan şığıp qalu op-oñay, äzirşe stipendiyadan alamın, solay aytıp barıñdar!» – dep keri qayırdı. Wnjırğamız tüsip, kezekti sabağın atqarıp twrğan polkovnik Popovtıñ aldına keldik. Boyı ortadan joğarı, bet auzında tilim eti joq, tip-tik, arıq, qatqıl kisi edi. Jas şaması eludiñ üstinde. Eşqaşan jımiıp külmeydi, öñi jılımaydı. «Sender, bos söz quğan filologtarğa äsker isin oqıtu mänsiz, – deytin. – Soğıs jağdayında men senderdi tılğa, tankke qarsı or qazuğa jiberer edim, biraq onda da jarıtpassıñdar». Qaşanda talabı qattı. Biraq artıq sözi joq, bar isi naqtı bolatın. Bizge kekete qarap: «Al, ne boldı?» – dep swrağan. Äbiş swlıq twra berdi, men meylinşe saltanattı türde: «Polkovnik joldas, bayandauğa rwqsat etiñiz. Sizdiñ ädil talabıñız boyınşa, dekan bizdi stipendiyadan alıp tastadı!» – dep habarladım. Polkovnik, tärizi, mülde kütpegen jağday, dağdarıp qaldı. Sol sätinde bizdiñ balalar guildesip ketti. Köbine jorta: «Oy-oy-oy!..» «Ay-yay-yay!..» «Kak jalko!..» – Obal emes pe!.. «Poçemu tak jestoko!..» – Netken qataldıq!.. Polkovnik qıp-qızıl bolıp ketti. Jappay joqtau säl-päl sayabırlağanda Bazarğali: «Kekilbaevtıñ äkesi Wlı Otan soğısında erlikpen qaza tapqan!» – dep jariyaladı. «Artınan kömek beretin eşkim joq!» – dep bekitti Marat Nwrğaliev. «Käri şeşesi ğana bar, basqaday tuğan-tuıstan ada!» – dep tüyindedi Baqıt Seytjanov. Polkovnik qızıldan bozarıp, mülde qausap, şögip ketti. «A tı Magaulin?! – dedi sasqanınan mağan qarata, meniñ familiyama tili kelmeytin. Ädetimşe, «Magauin», – dep, kezekti tüzetu jasadım – «Meniñ äkem kontuziya alıp, aman-esen oralğan. Onıñ üstine deduşkam bar. Äytip-büytip künimdi ötkerem». Ärine, jıl ayağına deyingi üş-tört aylıq stipendiya – ülken şığın, alayda, ayttım, men ğana emes, Äbiştiñ de jağdayı köteredi. Bizdiñ balalardıñ guili men duılı – tötenşe oqu, qatal polkovnikke degen qırıs közqarastıñ orayımen sırtqa şıqqan bir körinisi ğana bolatın. Polkovniktiñ baqıtına qaray, qoñırau soğılıp, kezekti sabağımız bitti. Üziliste jigitter polkovnik Popovtıñ abırjıp qısılğan jağddayına bir jağınan qanağattanıp, ekinşi jağınan mınanıñ da sezimi, ar-wyatı bar eken dep tañırqap, qaytadan dabırlasıp ketip edi. Artınan mağlwm bolğanday, bizdi bir aylıq qana stipendiyadan tüsirgen eken. Polkovnik aralastı ma, älde dekannıñ äuelgi şeşimi de solay ma, bilmedik. Reniş emes, qızğılıqtı oqiğa retinde este qalıp edi.

Tağı bir jağday. Bizdiñ äskeri oquımız ğana emes, Almatınıñ bolaşaq qwrılımına qatıstı. Sabaq ünemi tört qabırğada jürmeydi. Keyde keñ dalağa alıp şığatın. Endi bir jolı, «Qala işindegi wrıs» taqırıbın taldau üşin, sol kezdegi 13-liniya, – qazirgi Gagarin jäne, bwrınğı atın wmıttım, Jandosov köşeleriniñ qiılısı, keñ alleyağa alıp keldi. Körikti, wzına boyına tört qatar ağaş egilgen 13-liniyanıñ tau beti bitelip, jer qazılıp, astı-üstine tüsip jatır eken. «Mine, – dedi äskeri taktikadan beretin polkovnik YAkuşev. – Köşeni bitep jatır. Nege?» «Aqımaqşılıq! – destik jamırap. – Tamaşa prospektini qaq ortasınan qiıp, birjola büldirdi ğoy!.. » «Joq, – dedi, erni maylaqı, bwlağı tüsiñki, tolıqşa polkovnik. – Mäjbürli qajettik». Söytsek, Almatınıñ ejelden qalıptasqan köşe qwrılımı – bügingi zamanğa säykes kelmeydi eken. Barlıq köşeler taqta keyipti, şığıstan batısqa, teristikten tüstikke qaray, tüpe-tüzu sozılıp jatır. Bir şetinen kirgen tankter, oğan jalğas jayau äsker, eşqanday bögetsiz, ekinşi şetinen bir-aq şıqpaq. Sondıqtan da, negizgi köşelerdiñ bäri är twstan bölinip, jaña üy, jaña qwrılıstar salınuı şart. Sonıñ äuelgi bir körinisi – aldarıñda twr. «Sonda qanday soğıs, qanday jau?» – dep swraydı balalardıñ biri qasaqana. «Qıtay! Almatıdan nebäri tört jüz şaqırım jerde twr. Al bizdiñ qalamız strategiyalıq jağınan öte älsiz, qorğanısqa qolaysız. Qıtaylar bir şetinen kirse, op-oñay ekinşi şetinen şığadı». Mine, keremet! «Sonda qalay, – deydi jigitter. – Narınqoldan şekaranı bwzıp ötken qıtay Almatınıñ tübine eşqanday bögelissiz jetip kele me? Bizdiñ aybındı äskerimiz qayda?» «Ärine, – deydi polkovnik, – Şekaranıñ arğı, bergi betinde talqandaymız. Alayda, bärine dayın bolu kerek. Qıtaydıñ äskeri ondağan million, qazirde tehnikası da jetilgen. Qajetti qorğanıs şaraların esten şığarmau kerek!» Mine, bizdiñ Akademiktiñ jazıla bir söyleytin jeri. «Dwrıs, – deydi, tamsana bas izep. – Danalıq şeşim. Ötken tarihta jaudı eki ret Moskvağa deyin jetektep äkeldik. Francuzdardı şığa bere, nemisterdi däl irgede talqandadıq. Almatını Qıtayğa beru de däp osınday wtımdı strategiya. Bwdan soñ, Qaskeleñde, nemese Wzınağaşta birjola qiratamız. Tek bwl qıtay sol beti Moskvanıñ bergi jağınan bir-aq şığıp jürmese…» «Molçat'!» – Toqtat! – dep aqıradı polkovnik, söz mänisin endi ğana añdap. «Qaladağı wrıs: qorğanıs jäne qarsı şabuıl» taqırıptı sabağımız odan äri jalğasadı. Mine, şaması 1960 jıldan bastap, Almatınıñ oqtay tüzu, bir qiırınan ekinşi şetine sozılatın dañğıl köşelerin biteu, aralıqta jaña qwrılıstar salıp, bütkil şahardı twyıqtau – äldebir arhitekturalıq qatelik emes, sovettik ozıq äskeri strategiyadan tuındağan, josparlı jwmıs eken. Bar qızığın endi körip otırmız. Sırttağı jau tügili, mına, maşina basqan zamanda, iştegi özimizdiñ erkin qozğaluımız qiınğa aynaldı.

Qıtımır äskeri oqudan soñğı, qiındığı odan kem tüspeytin auır salmaq – mindetti auılşaruaşılıq jwmıstarı. Ekinşi kurstı bitirgen jazda, auıldağı eki aylıq baraqat demalıstan soñ, amalsızdan Almatığa oraldım. Äbiş kelmey qalğan. YAğni, jalğız özim. Jalğız bolğanda, basqa balalar tügel. Baqıt, Twrğanbay, Marat, Didarbek… Avgust ayınıñ basında bütkil universitet studentteri qatarında Tıñ ölkesine attandırılğan edik. Basqalar siyaqtı, bizdiñ fakul'tetke de, tauar vagondarınan qwralğan twtas bir sostav bölindi. Ärbir vagon işinde eki qatar taqtay söreler ornatılğan. Qamalğan qoyday, qatarlasa, qabat-qabatımızben jatamız. Vagonnıñ orta şeni, sırğıtpalı qaqpa twsı azğana keñis, jeldep, topırlap otıramız. Jıljuımızdan twruımız köp, Almatıdan Kökşetaudıñ qalasına deyin bes kün jürdik. Men üşin Sarı-Arqanıñ törine boylay engen, özgeşe bir älem aşılıp edi. Sırlı, qasiretti. Jaña jerler, jaña bir uayım-qayğı. Moyıntıdan soñ, Balqaştıñ batıs qaptalın jağaladıq. Bwdan arı – salqar dala. Beket ataulınıñ bäri qaptağan orıs. Aqmola şegine ilingen soñ mwñ men şer qalıñday tüsken. Ejelgi jwrtıñnıñ elesi de qalmağan. Mülde basqa bir älem. Swltanmahmwttıñ «Jazğı qayğısı» oyğa oraladı

«Betiñdi qayıstırıp orıs basqan,

Titirep qaharınan jer men aspan…»

Swmdıq qoy. Otarlıq qıspaqtıñ eñ auırı bizdiñ basqa tüsipti. Jeriñ mınau. Jwrtıñ anau. Bolaşaqta eşqanday sañlau joq siyaqtı.

«Al endi, bizge kelgen zaman qanday?

Zamanğa qarsı twrar şamañ qanday?

Basqanıñ kökjelke bop tepkisinde,

Talaysız neden boldıñ, ah sormañday!!.»

Basın mwnarlı bwlt emes, kögiljim qayğı basqan Kökşetau körindi. Bwdan soñ,  orman, alastı, döp-döñgelek, körikti kölge tolı baytaq ölkeñ. Qolıñnan şığıp baradı. Bälkim, birjola ayrıldıñ…

Äseri auır edi. Eñse basqan, esten ayırğan. Sol jılı ğana emes, qanşama zaman boyı, tün balasında alağızıp wyıqtay almaytın edim. Qayran el, qayran jer!..

Almatığa oralğannan soñ, bwdan keyin de, ärqilı jaulau, otarlau, baqıtsız jağdayattar nätijesinde jer betinen joyılıp ketken halıqtar tarihına den qoydım. Sebep, saldarın teksergem. Osı, qwrıp bitken jwrttardıñ naşarlığınan emes, sırttan kelgen zorlıqtıñ ayausız öktemdigi, keneusiz qiyanattan eken. Küni keşe ğana, halqıñnıñ basım böligin jalmağan aşarşılıq wyımdastırıldı. Endi mine, üstiñe jüz mıñdap tögip jatır. Bizdiñ qazaq öli men tiriniñ arası, ajal qwzınıñ jieginde twr eken… Ne qayran bar?.. Sätimen wşırasıp, Kökşetauda qolğa tüsken özgeşe bir kitaptı neşe qayıra süzdim. «Indoneziya obvinyaet» – «Indoneziya ayıptaydı». Sukarno. Tuğan jwrtınıñ azattığı jolındağı küresker jäne erkindik zamandağı alğaşqı prezident. Danagöy, kemeñger kisi edi. El-aralıq sayasat jönimen, artın oylamağan ökimettik nwsqau boyınşa orıs tiline audarılıp basılğan bwl kitaptağı jürek-jardı tolğam, negizgi tüyinder – tügeldey wlttıq oyanu, jäne azattıq jolındağı küres täsilderi bayıptalğan bağdarlama bolatın. Bwdan soñ, osı jılı ötkerilgen Bükilodaqtıq halıq sanağınıñ nätijesine den qoydım. Birer jıldan keyin, bwrnağı zamandı qosa tarazılağan jinaqtı kitabı da şıqqan edi, endi älemdik demografiya ğılımına boyladım. Onıñ işinde tarihi demografiya. Adamzat şerui, ğasırlar boyğı halıqtar kerueni öz aldına. Aqırı, emeski ümit säulesi köringen. Äli de twzımız tausılmağan siyaqtı. Bügingi jalpı sanıñ qanşama kemise de, tım az emessiñ. Qazaqstan şeginde ğana üş millionğa juıq. Endeşe, ösemiz, önemiz. Osı baytaq jerdiñ bir pwşpağı, mäselen, Oñtüstik öñirde bolsa da, özimizdiñ näsilimizdi saqtap qalamız. Ol üşin… Qazirgi kezde sağan qarap twrğan eñ bastı mäsele – halqıña öziniñ tarihın tanıtu, ejelgi ruhın äygilep, wlttıq sanasın köteru eken. Osı jolğa bet bwrdıq. Bar ğwmırımızdı bäygege tiktik. Täptiştep, tipti, termelep ayta bergenniñ özinde äldeneşe kitaptıñ jügi. Sonıñ birazı ötken qalamgerlik qızmetimizde jüzege asqan da siyaqtı.

Bwl jolğı äñgime – Äbiş ekeuimiz turalı edi ğoy. Söz ayağın bwrmayın. Men orıs basqan Aqmola-Qızıljar-Kökşetaudan ata jwrtımnıñ aruağın arqalanıp, jaña bir mwrat tapqanday edim. Endigi maqsat ayqın, qaytkende jassıñ. Bar bolaşağıñ alda.

Qoñır küzde tağı da tauar vagondarına tielip, Almatığa oraldıq. Äbişpen jaña körgendey, quana tabısıp edik. Auılda anası auırıp, qasınan şığa almadı degen anıqtama ala kelipti. Tiyanaqsız ilgişek. Özine oñ qaraytın dekan Amandosovqa barıp, keñşilik alğan eken. Stipendiyası ornında, biraq jataqhana berilmeydi. Al men berip twrğan jataqtan bas tarttım. Oñaşa,jaylı, eñ bastısı – özimizge jaqqan päter üyimiz kütip twrğan.

Osı üşinşi kurs – 1959–1960 jıldar toğısındağı küz ben qıs jäne köktem – şın kämeletke jaña tolğan jiırma jas – Äbiş ekeuimizdiñ qalamgerlik bolaşaq ğwmırımızdağı tañbalı beles boldı dedim. Jäne şın mänisindegi kemel, kelisti däuren. Qalıptasqan saqa student qana emes, fakul'tet ayasındağı eñ körnekti jigitter sanalsaq kerek. Meniñ baspasözdegi jariya körinisim kemşin bolğanımen, keudem tım joğarı. Bütkil älem ädebietin jete tanıdım dep bilem. Öz wğımımda jazuım da  birşama därejege jetken. Ekinşi kurstıñ aqırında säuletti Samarqandqa, Orta Aziya, şın mänisinde jümlä Euraziya universitetteri studentteriniñ ğılımi konferenciyasına barıp, «Abay jäne Şığıs ädebieti» degen taqırıpta bayandama jasap, maqtau estip, ataulı gramota alıp, marqayıp qaytqam. Universitettiñ segiz fakul'tetinen irikti segiz bala barıp edik. Bärimiz de abıroylı boldıq. Onıñ işinde menen eki-üş jas ülken, ekonomfaktıñ törtinşi kursınıñ studenti, bolaşaqta Ğılım Akademiyasınıñ prezidenti, doktor, professor, akademik Kenjeğali Sağadiev bar. Üşinşi kursta jazu qalıptı jüyege tüsti, jariya jağdayım alğa baspasa da, eñsem köterilip, bar jağınan baysal tauıp edim. Al Äbiş bar taraptan ötimdi. Jazğandarı toqtausız şığıp jatır. Eñ bastısı – 1959 jıldıñ aqırı, qısqa qaray şağın kölemdi, tür-twlğası özgeşe, körkemdigi kelisti «Mahambet» attı poema jazıp şıqqan. Sol kezdegi wğım ğana emes, qazirgi senimim boyınşa da, bwl – qazaq ädebietindegi özgeşe qwbılıs edi. Swltanmahmwt pen Mağjannan – 1991 jılğı jeltoqsan, täuelsizdik künine deyingi kezeñde wlttıq sananı äygilegen, wlt azattığı ideyasın kötergen jalğız jır. (Mäjit bektiñ alıs şet elde qalıptanğan şığarmaları bizge keyinirek jetti.) Aynalası bir aptada tämam qılıp edi. Men üşin ülken quanış boldı. Qaşanda eñ jaqın, sırlas dosımnıñ bar tabısına özimnen ärmen mereylener edim. Mınau – kemel şığarma, klassika dedim. Qazaqtıñ ör ruhı körinis tapqan, qarulı zorlıq pen ruhani qısas – «patşanıñ jiren qolı» janıştağan otarlıq jağday äygilengen, tragediyalıq emes, qaharmandıq äuezdegi özgeşe serpin. Şağın kölemdi, biraq ayrıqşa salmaqtı, kemel tuındı.

Äbiş universitettegi «Ädebi birlestik» atalatın belsendi jas jazarmandar üyirmesin basqaradı. Men fakul'tet studentteriniñ Ğılımi qoğamınıñ törağasımın. Sonımen qatar, Birlestiktiñ «Şağala» atalatın qabırğa gazetiniñ redaktorı. Özimizşe Jazuşılar odağınıñ jastar bölimşesi dep biletin Birlestik ay sayın derlik qatarımızdağı talapker aqındardıñ öleñderin talqılap, qızu jiın ötkizedi. «Mahambetti» köp aldına tartpadıq. Äbiş äuelgi kezeñnen ötip ketken, öz ortamızda ülken aqın sanaladı. «Şağala» gazetiniñ kezekti sanına şığardıq. Tiesili mätinderi tügeldey mäşiñkemen basılğan, köldeneñi birer metr, wzındığı eki qwlaştan astam ädebi gazetimiz keñ däliz – dekanatqa qarsı, qazaq ädebieti kafedrasımen japsarlas qabırğağa ilinetin, bel ortası, eñ körnekti twsında jarqırap «Mahambet» poeması twrğannan soñ, bwrınğıdan da mändi, aydındı körinedi. Bütkil qazaq bölimi japırlay oqıp jatır. Äbişti bwrınnan biletin, ayrıqşa bağalaytın özimizdiñ jigitter tügel ğajap qaldı. Basqa kurs balaları da jappay tañırqap, köbiniñ aqılına sıymay, biraq meylinşe moyındap, jaqsı pikirge toqtağan siyaqtı. Ärine, älemge tanıluğa jaqın, ülken quanış. Alayda bwl – bizdiñ ğana wğım eken. Arada eki apta ötkende, «Şağalağa» qarama-qarsı qabırğağa fakul'tettiñ resmi «Filolog» gazeti ilinipti. Qaq ortasında, taqırıbı qara boyaumen qoldan jazılğan köldey maqala birden közge şalınadı. «Mahambet» poeması – wltşıl sandıraq» dep atalğan eken. Bastan-ayaq äşkereleu. Eşbir sözi este joq, biraq naqtılap aytpasaq ta belgili bolsa kerek. Ädebiettegi ideyasızdıqqa, jadağay ideyasızdıq emes, burjuaziyalıq pasıq wltşıldıqqa qarsı küreske ündeydi. Bizdiñ sovettik universitette osınday ziyandı, qasköy şığarma jazıluı – asa qaterli qwbılıs depti. Alıp twrğan kölemi taldanıp otırğan ziyandı poemadan äldeqayda ülken, zärli maqalanıñ soñına qırağı avtordıñ esim-soyı naqtı jazılıptı. Bir kurs tömen oqığanımen, bizden eki-üş jas ülken, alğaşqı öleñderi baspasöz betinde körine bastağan, arındı, bwzaqılau jigit, ilkide ğana, Karl Marks köşesindegi bukinistke bara jatqan jolım, zamanında abıroylı, keyinde işimdikke äues, aşañ-jarğaq qart aqınmen birge araq işip otırğanın körgem. Keyinde äjeptäuir atağı şıqtı, sodan soñ,  otbasındağı azğındığı üşin jazağa kesilip, tört-bes jılğı qapastan keyin, äldebir tuısı – qwziretti partiyalıq qızmetkerdiñ küşimen bostandıqqa şıqqan jäne beti bülk etpey, Jazuşılar odağı men baspalarda şalqaqtap jüruşi edi. Jiırmadağı balañ student, jaña bastağan talapker keziniñ özinde ädebiettegi «azğındıqqa» qarsı küresken kisiniñ aqiqat beynesin tanıta tüsu üşin aytıp otırmın.

Biz jaqsı bilemiz, sovettik qoğamda kez kelgen kisi sayasi baqılau astında. Äsirese jastar jağı. Universitette, ärbir oqu tobında bir, nemese eki-üş tıñşı bar. Äskerden ötken, nemese jwmıs istep kelgen, wstamdı, senimdi, saqa jigitter. Şaması belgili. Partiyalıq twğırı berik, jekelegen oqıtuşılar tağı twr. Jäne ärqaysı öz betimen desek te, joğarıda bärin biriktiruşi, bağıttauşı, basqaruşı mekeme twr. KGB. Ataulı maqala arnayı tapsırmamen jazıldı dep oylamaymın. Sovettik jalaqor qoğam qalıptastırğan äleumettik qwbılıs – şın azğınnıñ öziniñ ınta-jigeri. Bäkim, jalpığa ortaq, üyrenşikti täsilder arqılı, boyı ozıq twrğan Äbişti qazirgi jäne bolaşaqtağı baqtalası sanap, äu bastan sürindiru, aldına talqı qoyu. Qaytkende de, «Şağaladağı», şın mänisindegi otanşıl poema da, «Filologtağı» äşkere maqala da eskerusiz qalmasa kerek. Keyingi bir köldeneñ jazbalarda osıdan soñ Äbişti anda-mında şaqırıptı, dabıra Jazuşılar odağına jetipti degendey sözderge wşırastım. Jañsaq derek. Tärizi, poemanıñ kitapqa şığar twsındağı talqı bolar. Men aytıp otırğan kezde tötenşe äñgime tuğan joq. Birge twrıp, birge jürmiz, meniñ estimey qaluım mümkin emes. Äytkenmen, Äbişti sayasi policiyanıñ seziktiler esebine qosuı kümänsiz. Birinşi kurs, komsomol jinalısındağı wltşıldıq dau-damaydan soñ, jalğız Äbiş qana emes, sol hikmetti bastauşı bolğan meniñ özim de, däleldi, bayıptı söylegen Nwrmahan jäne tağı  birneşeuimiz sanatqa kirsek kerek. Ataulı, qatañ şara qoldanılmauı – zamannıñ birşama tınışınan jäne ülkenderdiñ jaba toquımen qatar, osınıñ bäri balalıq, uaqıt oza kele basılar jelik sanaluı der edim. Sonımen, «Mahambettiñ» dauı ayaqsız qaldı. Qarımta jauap berudi qajet tappadıq. Keseldi taqırıpqa nazardı küşeytu ğana emes, köpe-körneu aqımaqşılıq bolar edi. Jalalı gazetimiz de qısılıp-qımtırılmay, bizdiñ «Şağala»–«Mahambetimiz» de ayılın jimay, kelesi sandarı şıqqanşa, eki ay boyı öz ornı, sol qalpında twra berdi. Biz qanşa dürdisek te, Äbişti qwday qaqtı der edim. Osı orayda ayta keteyin, sol, älde kelesi jılı, orıs böliminiñ orısşa «Filolog» gazetinde Rapoport deytin student qazirgi zaman poeziyası turalı maqala jazadı, körkemdik ülgisi retinde «belgili sovet aqınınıñ» bir şumaq öleñi mısalğa keltirilgen eken; bwl, esimi atalmağan aqın osı kezde bar taraptan ayıptalıp jatqan Pasternak bolıp şığıptı. Al, ketti. Iyu-qiyu dabıl, oybay, attan. Älbette, KGB-nıñ tikeley qatısımen, universitet partiya wyımı jäne dekanat tarabınan qatañ ayıptalıp, Rapoport oqudan quıldı; keyinde, orıs filologiyasın bitirgen jigitterden estuimşe, eki-üş jıldan soñ keşirim alıp, äytip-büytip diplomın qorğağan eken, bwdan soñğı kezeñde Sibir, Bayqal jaqta oblıstıq gazetterde qızmet atqarıptı, älbette, quğın-sürgin toqtalmağan, aqırı, mezgilinen bwrın dünieden ötken siyaqtı. Mine, osınday zamanda ömir sürdik. Saqtıqpen qatar sätti tağdır bwyıruğa kerek edi.

Bwl kezde Äbiş birşama öleñ jazıp tastağan. Barın iriktep, şağın jinaq äzirledi. Körkem ädebiet baspasına wsınbaq. Baspa qabıldau üşin äueli Jazuşılar odağınıñ maqwlı qajet eken. Talqılau jäne oñdı pikir. Soğan oray, osı alğaşqı jinağı odaqtıñ poeziya sekciyasına tapsırıldı. Eki-üş apta ötti me, birer ay ozdı ma, talqılauğa şaqırıptı. Äbişpen birge Seytjanov Baqıt, Dildäbekov Twrğanbay jäne men – törteu bolıp bardıq. Bizdiñ üşinşi kursımız, 1960 jıldıñ alğaşqı, qıs ayları.

Poeziya sekciyasınıñ bastığı – aqın Sattar Seythazin eken. Sonımen qatar Şämil Mwhamedjanov jäne, esimde qalmaptı, tärizi, Odaq pen jurnal, gazet töñiregindegi üş-tört jigit bar. Häm jas peri Äkim Tarazi. Sattar ağamızdıñ köñili keñ eken.  Osı jaqında ğana Mäskeudegi Ädebiet institutın bitirip kelgen. Sol zamandağı jäne keyin de erekşe märtebe – ortalıq, Mäskeu baspalardıñ birinen «Berkutı» degen atpen audarma jinağı şıqqan. Bolaşağı tım jarqın siyaqtı edi. Köteriñki otırdı. Birer eskertpemen qanşama madaq söz ayttı. Qazaq ädebietine darındı, jaña bir jas aqın keldi, dep tüyindegen. Osıdan soñ älgi, meniñ esimde qalmağan jigitter, bastapqı lepesti qostağanımen, taptaurın, süreñsiz söylegen. Bwdan keyin endi ğana köterilip kele jatqan jäne täp-täuir öleñder jazıp jürgen Şämilge kezek keldi. Negizgi pikiri orınsız sınğa qwrılğan edi, alayda, jinaq jaramsız degen sözge barmadı. Äbiş osı Şämildiñ lepesine qattı keyigen eken, üyge kele salısımen, onşaqtı jol epigramma jazıp edi, sondağı: qanatı jetpeytin biikti qalay tanısın, tobılğıdan asıp wşa almaytın «Torğaydıñ ürpe-şürpe balapanı» degen tirkes esimde qalıptı. Äuelgi şeşender tınşığan kezde Äkim Tarazi sözge kirdi. Alğaş köruim. Keudesin kere, bayıppen, nıq, äri senimdi söylegen. Twtastay alğanda joğarı bağaladı. Alayda, soñğı oramdağı bir sözi meniñ jüregime zırq etip tigen edi. «Osındağı biraz öleñde aytılıp jatqan Afrika – şın mänisindegi Afrika emes, avtordıñ köñilinde basqa bir äuen bar…» – dep qayırıp edi. Mağan twpa-tura arandatu siyaqtı körindi. Aytuğa bolmaytın äñgime. Ärine, sözdiñ tüp törkini – neşe ğasırlıq qwldıqtan soñ, endi ğana azattıq alıp jatqan Afrika emes, otarlıq kepten qwtıla almay otırğan Qazaq eli. Arada bes-altı jıl ötkende jaqın tanıstım, köñilimde ünemi küdik twratın edi, bile kele seyildi, tarqadı, şındığında, bizden ülkenirek bolsa da, otızğa jaña kelgen, endi ğana jazuğa şındap bet qoyğan Äkimniñ lepesi – «Biz de aqımaq emespiz, bärin tanıp, añdap otırmız» degen işara töñireginde ğana bolsa kerek. Keyin de, äldenendey alalığın, wlt mäselesinde teris közqarasın, tirşilik keşuindegi arzan qwytırqısın körmedim, jaqsı jazuşı ğana emes, zayırlı azamat. Qaytkende de, Äkimniñ sol sättegi eki-wştı sözine talqığa qatısıp otırğan sınşılarımızdıñ eşqaysı boylamasa kerek. Biz – Äbiştiñ jauınger komandası, äuelde pätualasıp alğanbız, tarazı bası auıp, anıq teriske aynalsa ğana sözge kirisemiz, äytpese meylinşe beybit otıramız dep. Birer sağattan asqan talqıdan soñğı qorıtındı sözinde Sattar ağamız: «Kelisti, jaqsı jinaq. Sın pikirler eskerilsin, biraq osı qalpında barlıq talapqa jauap berip twr. Jazuşılar odağınıñ poeziya sekciyası atınan «Körkem ädebiet baspasına» wsınamız», – dep tüyindedi,

Äbiş «sın pikirlerdiñ» eşqaysın eskergen joq, tağı birneşe öleñmen tolıqtırıp, mäşiñkeden qayıra ötkizip, baspağa tapsırğan edi. Şaması – 1960 jıldıñ naurız-kökegi. Bizdiñ wğımda Jazuşılar odağı maqwldağan jinaq tez arada kitap bolıp şığuğa tiis. Olay emes eken. Baspanıñ özindik räsim,  qwqwğı bar. Äbiştiñ jinağı arada üş jıl ötkende, universitetten keyin ğana jarıqqa jetti. İlkide, «Mahambet» qalay boldı dep swrağanımda, Äbiş meylinşe küyinip söylegen. «Büldirdi,  köleñkesi ğana qaldı, – dep edi. – Eñ aqırına «Şaşağın qızıl tudıñ jelbiretti» degen şumaq qostırdı». «Nege kelistiñ?» – dep edim añtarılıp. «Onda mülde basılmay qalatın boldı», – dedi küyzelip. Barın joqqa şığarğanşa, baspay-aq qoysa qayter edi dep ayta almadım. Söz – twtas jinaq emes, ataulı poema turasında ğana bolatın. Qanşama zamannan soñ, alpısqa tolğan şağında Äbiş bizdiñ qatarımızda alğaşqı bolıp, bwrınğı-soñğı şığarmalarınıñ on eki kitaptıq jinağın bastırdı. «Mahambet» poeması Birinşi tomğa ense kerek. Äuelgi qalpında keltirdi me, jañadan üsteme, ayırımı bar ma – bilmeymin. Bwl kezde auıldarımız alıstap ketken. Mağan arnayı sıylamadı, öz betimmen aluğa – kitap dükenderine de tüspegen. Keler jılı ğoy deymin, men on üş tomdığımdı şığardım. Zäuimen Almatıda bas qosa qalsaq, tartu qılar edim. Söytip, Äbişti bilmeymin, men özim on eki tomdıqtıñ naqtı qwramı men mazmwnınan beyhabar qalğan edim. Eger «Mahambet» qalpına kelse, qazirde üñile oqığan keybir ädebietşi, sınşılar: «Bastapqısı bwlay emes edi, cenzurasız zamanda tüzetip, täuelsizdik wranına säykes ikemdepti», – dep, jazbasa da, oylap qaluı mümkin. Joq, Äbiştiñ bwl şağın poeması äuel bastan-aq wlt wrandı, özgeşe sarındı, ğajayıp tolğau bolatın. Aytpaqşı, öleñ jinağın baspağa ötkizgennen soñ Äbiş mäşiñkege basılğan qoljazbanıñ üşinşi bir danasın mağan sıylap edi. Jazda auılğa ala kettim. Üy işi, dastarqan basında «osınday darındı dosım bar» dep maqtanbaymın ba. Biraz öleñderin oqıp berdim. Äjem basın şayqap, tamsanıp otırdı. Ağa, yağni tuğan äkem (men şaldıñ qolında öskem) bastauış mektepte mwğalim, soğıstan bwrın QazPI-diñ ädebiet fakul'tetine tüsken, qazirgi tanımı da täuir, bar men joqtı qadağalap otıradı, Äbiştiñ öleñderine äbden riza boldı. Sodan soñ swrağan: «Al, dosıñ osınday eken, seniñ öziñde ol maqtağanday ne bar?» – dep. Tosılıp qaldım. «Men öleñ jazbaymın, – dedim. – Sın maqala, zertteuler. Qazir körkem prozağa den qoydım. Birer apta demalıstan soñ qaptal otıram…» Arada tura jiırma eki jıl ötsin. 1982, qañtar. Tätem, yağni tuğan anam oqısta dünieden ötti, äli alpısqa da tolmağan edi. Sonda auılğa barıp, bar räsimin atqarıp, endi jalğız qalğan äkemizdi köşirip äketerde, bayağı qoljazba kitap äjem marqwmnıñ şay jinaytın, kamzol, köylektik täuir matalar saqtaytın sandığınıñ tübinen şığıp edi. Eskilikti Qwran kitabımen birge. Jwqaltañ, qatırma, sarğış papkağa salınğan, ärqaysı jeke betke basılğan öleñder toptaması. Äbiştiñ öz qolına äkep berdim. Ökinişke qaray, bwl qoljazbalardıñ işinde «Mahambet» joq bolıp şıqtı. Dağdarıp barıp esime tüsirdim. Ol zamanda mäşiñkege bastırudıñ özi birşama maşaqat, däl keterimde qayıra swrap alıp edi, äldebir qajetine qaray. Endi eski jädigerge aynalğan sarı papkanı özine tapsırıp twrıp: «Mahambet» äuelgi nwsqasında saqtaldı ma?» – dep swrap edim. «Özimde de qalmaptı», – dedi. Bayqauımşa, Äbiş avtorlıq arhivine tım ıqtiyattı bolmağan siyaqtı. Qoljazbası joğalsa, qanşalıq därejede qalpına keldi, älde äuelgi nwsqa sol beti qwrdımğa battı ma – tağı da anığın ayta almaymın. Qazir qonısım mülde alıstap ketti, atalmış on eki tomdıqtı kitaphanadan bolsa da tauıp alıp, naqtılauğa mümkindik joq. Meniñ osı oraydağı bar sözim – Äbiştiñ wlttıq mwrattı äygilegen, eñ alğaşqı klassikalıq şığarması turalı riyasız kuälik beru ğana.

Universitettegi bizdiñ kursımız öte küşti edi. Til men ädebiet böliminde – elu, qatarlas jurnalistikada – jiırma bes, jiını jetpis bes student. (Aqırı til-ädebietten otız bes bala bitirdik, jurnalistikadan jiırma ğoy deymin.) Altı-jeti qız, qalğanı – wldar, basım köpşiligi – on jeti, on segizdiñ töñireginde. Keyingi zamanda jappay qalıptasqan bılıq-şılıqsız, adal sınaq negizinde iriktelgen tañdama balalar. Tek öz aramızda bir jigit pen bir qız ğana jaqın tuıstarınıñ arqasında ötti dep aytılatın, qızımız – öñdi, äri täuir oqıdı, wl – ilinip-salınıp jürip, universitettiñ aqırında mülde qwlap, eki jıldan soñ äreñ bitirgen. Filologiya fakul'teti bolsa, öz qalaularımen tüsse, – tügeldey jazğış. Oqu jaña bastalğan kezde bäri de dür. Ädebiet teoriyasınan däris oqitın, ol kezde otızdıñ işindegi, jap-jas, bilgir, äri äsem, äserli söyleytin Zeynolla Qabdolov, arada bir jarım-eki ay ötken soñ, kezekti sabağında jalpığa qaratıp swraq qoyıp edi. «Bäriñ de bolaşaq ädebietşi, al endi anıqtap alayıq. Aqındar, qol köteriñder?» – degen. Til-ädebiet bölimindegi elu balanıñ älde otız, älde otız besi qol köterdi. «Proza jazatındar?» – altau-jeteu. «Ädebi sın?» – üşeu-törteu. «Dramaturgiya, p'esa jazatındar?» – bir bala. Zekeñ basın şayqap, kişkentay balalardıñ oyının qızıqtağanday, jımiıp twrdı. Eşbir janrda joq tört-bes-aq student qalıp edi. Bizdiñ biyazı qızdar jäne men. Qızdarğa talap joq, al mağan qadala qarap, azğana bögeldi. «Al siz?» – degen sodan soñ. Türimdi tanıp alğan. Seminar sabaqtarında asa belsendi bolsam kerek. Osı ötken aptada ğana, «Syujet jäne kompoziciya» degen taqırıp boyınşa bayandama jasap, Lermontovtıñ «Bizdiñ zamannıñ qaharmanı» romanın taldap, Isa Bayzaqovtıñ «Qwralayı», «Aqböpe» men «Qoyşınıñ ertegisin» bayıptap, soñğı bölimde twtas öleñ şumaqtarın jatqa aytıp äreñ toqtağam. Jalpı, Şortanbay men Dulattıñ qanşama jır-tolğauların, Mahambet, Şäkerim, Isa, Qasımdı, Puşkin men Lermontov jäne basqa da älem aqındarınıñ twtas öleñderi men jekelegen üzikterin jadıma twtqam. Retine qaray sırtqa tögiledi. Zekeñ bwl kezde universitet wstazdığımen qatar, «Qazaq ädebieti» gazetiniñ bas redaktorı. Äbişke üyirilip tüsip, birden qamqorına alğan. Kerisinşe, meniñ mwnşama bilgirligim mülde wnağan joq. Älde basqa bir minezderim. Äyteuir ömir boyı teris qarap ötti. Ol – keyin. Al qazir twpa-tura saual salğan: «Poeziya ma, proza ma. Älde sın ba?» – äuestik qana emes, kekesin añdadım. «Men ädebiet tarihınan zertteuler jasap jürmin», – dedim. Zekeñ bir sät añırap qaldı. «Mäselen?» – degen sodan soñ. «Abay tekstologiyası turalı. Jäne 30-jıldar orayındağı ädebi baspasöz». Zekeñ iegin köterdi. «A-a… solay ma…» Bolaşaq jazarmandar töñiregindegi bar äñgime osımen bitti. Sabaq äri qaray jalğasqan. Tek birimizdi birimiz tani tüskendey bolıp edik.

Şınında da. Manağı otız aqınnıñ on-on besi respublikalıq, nemese ärqilı oblıstıq baspasözge jol aşqan. Qalğanınıñ da ümiti zor, senimi küşti. Alayda, jaña jılğa jetpey-aq bäygeniñ ayağı sozılıp ketti. Sozılğan joq, birjola derlik toqıradı. Bizdiñ aramızdan suırılıp, eki joyqın aqın şıqqan. Birinşisi – ärine, Äbiş. Ekinşisi – Orazbek, äuelde aqın esebinde tanılıp, keyinde prozaşı retinde qalıptanğan Orazbek Särsenbaev. Bwlar jazıp jürgen öleñder, sol kezdegi bizdiñ wğım ğana emes, qazirgi deñgeyden qarağanda, qazaq poeziyasınıñ aldıñğı qatarında. Äbiş öleñderi oylı, suretti, sırlı bolsa, Orazbek öleñderi äserşil, beyneli. Birinşi kursta ol da päterde twrdı. Tastaq qoy deymin. Birde lekciyada körinbegen soñ, auırıp qaldı ma dep, Äbiş ekeuimizdiñ izdep barğanımız esimde. Äldebir wyğırdıñ üymen japsarlas, jatağan, quıqtay bölmesinde twradı eken. Qıs küni. Bölmesi jaylı, äri jılı körindi. Orazbek şınında da az-maz tımau tigen, jazılıptı. Jeydesi şolaq, tizeden tüsken qazaqı keñ dambalmen otır eken. Ärine, öleñ jazıp. Jaña ğana tämamdağan, üstinen qarap jatqan siyaqtı. Amandığımız aytılıp bitpesten oqıp berdi: «Alaqay, tañ keledi, tañ keledi…» Bwdan äri: «Betke alıp, öñşeñ bala Mıñbwlaqtı, – Ketuşi ek minip alıp bir-bir attı…» Esimde qalğan jır joldarı osınday. Balalıq şaqtı añsau, alısta qalğan auıldı sağınu. Ädebiet birlestiginde öleñderin talqıladıq. Mwndayda men sınşı bolıp ketem. Qalğan bilgişter de meylinşe twşınıptı. «Jetip twrğan aqın», – dep bağalastıq. Orazbek osınday bolğanda, Äbiştiñ öresi tipti biik. Älgi, bizdiñ otız aqın, talabınıñ küştiligi, parasat, tanımınıñ moldığı kesirge şığıp, tügeldey derlik öleñ jazudı doğardı. Keyinde mülde atausız ketti. Keybiri, tolısqan şağında poeziyağa qaytıp oraldı. Mäselen, türkstandıq Ahmet Töreqwlov pen tarazdıq Arğınbay Bekbosınov. Aytbay Ramazanov – ärqilı maqala, äñgimeler jazıp jürdi. Öte jaqsı bastağan Idırıs Däribaev ekinşi kurstan soñ jağdayı kelispey sırtqa auısıp, sol beti habarsız ketti. Jäne Nwrbatsin Mülik degen tağı bir azamatımız. Aqını bar, özgesi bar, biraz jigitterimiz basqa salalarğa oyıstı. Ädebiet sınşısı Sonarbay Tañqaev filosofiya doktorı boldı, professor retinde köp jıldar wstazdıq jasadı. Jalğız dramaturgımız Seyilbek Isaev – belgili lingvist esebinde tanıldı, qazaq tiline qatıstı mändi ğılımi eñbekter jazdı, doktor, professor, institut rektorı därejesine jetti. Saparhan Mırzabekov – ol da filologiya doktorı, professor, qazaq tili, onıñ tuma erekşelikteri töñireginde qwndı kitaptar şığardı. Bazarğali Quatov Batıs öñirde bayırğı jurnalist retinde mağlwm. Mwhitdinov Mirasbek – tanımal metodist pedagog boldı. Fadli Fazli-oğlı Äliev – keyinde türik tilinen wlttıq ruhqa qatıstı birtalay audarma jasadı, zerdeli maqalalar jazıp jariyaladı. Men belgili bir därejede ataqqa şıqqandarın aytıp otırmın. Dese de, universitet bitirgen kezde är tarapqa bölinip, ärqilı jwmıs soñında, twrmıs pen jağday tozdırğan jigitterimizdiñ birazı – aqın, jazuşı bolmasa da, ğılım qumasa da, qazaq azamatı retinde öz ortasında igilikti qızmet atqarsa kerek. Äytse de, bwlardıñ işinde Wlıtauğa ketken Baqıt Seytjanov, Qızılordağa qaytqan Twrğanbay Dildäbekov, aqmolalıq, keyin baspada otırğanda men balalarğa arnalğan bir kitapşasın şığarıp bergen Marat Nwrğaliev, universitetten soñ köp wzamay, Sarışağan poligonı aymağında mwğalim bolıp jürgende «aq qan» – leykemiya dertine şaldığıp, mezgilsiz dünieden ötken, jazuşılıq jaqsı talabı bar Didarbek Ramadanov – qay-qaysı da, qoğamdıq ömirden ülken orın aluğa layıqtı jigitter edi. Sätsiz ğwmır keşti demeymin, äytkenmen, talayları tolımdıraq boluğa tiis-ti. Äñgime arnasınan auıtqıp, eske alıp otırğanım – jaña bastağan qalamger kezindegi Äbiştiñ ösken, qalıptasqan ortası, yağni meniñ de taqau töñiregim turalı aqpar bere ketu.

Universitette bwrın «Üyirme», biz «Birlestik» dep köterip atağan ädebi wjımdastıq boldı dedim. Üyirme bastığı – alğaşqı bir äñgimeleri baspasözge, onıñ işinde aydındı «Ädebiet jäne iskusstvo» – keyingi «Jwldız» jurnalına da şıqqan Marşal Äbdihalıqov eken. Zamanında birşama tanımal jazuşı boldı. Ol kezde soñğı kursta oqitın. Kelesi küzde Birlestik bastığı mindeti Äbişke köşti. Filologiya fakul'teti ayasındağı ülken märtebe. Keyingi jäne aldıñğı kezeñde qazaq ädebietine belsene aralasqan ataqtı qalamgerlerdiñ basım köpşiligi universitet qabırğasınan şıqqanın eskersek, filologiya fakul'tetiniñ Ädebiet birlestigi, şınında da alğaşqı ädebi mektebimiz esepti. Ümiti zor, keudesi biik, talapker jas aqındardıñ öleñ toptamaları talqılanadı. Äuelgi bir jiınımız joğarğı, törtinşi, älde besinşi kursta oqitın Räşit Säbitov degen jigittiñ şığarmaşılığına arnaldı. Öleñderi täp-täuir, ara-twra respublikalıq gazetterde basılıp twratın. Aqırı ünsiz ketti, keyingi tağdırın bilmeymin. Bizden eki jıl keyin kelgen Baqtıbek Qozıkeev degen, qarşaday bala boldı. Ol da ortalıq basılımdarğa jol aşqan. Minezi şiraq, qimılı şalt, darındı jigit edi. Aqırı, tolıq örkendey almay, erte qiıldı, universitetten soñ köp wzamasa kerek. Fakul'tette, Äbiş pen Orazbektiñ soñın ala, tanımal talapker retinde, bizden eki kurs tömen oqitın Ğarifolla Köşenov degen jigit boy körsetken, bir top öleñi ol kezdegi dabıldı, ülken aqın Tayır Jarokovtıñ alqau sözimen «Qazaq ädebietinde» basılğan. Onı da talqıladıq, köteriñki bedeline qaramastan, birtalay min tağıldı. Şını da solay bolsa kerek, keyinde mülde körinbedi, batıs oblıstardıñ birinde gazet redaktorı qızmetin atqardı dep estigenim bar. Bwl kezde bizden joğarı kursta Qayrat Jwmağaliev közge tüse bastağan. «Qazaq ädebieti», «Leninşil jas», tipti «Jwldızda» jariyalanıp jür. Sözge sarañ, sımbattı, kerbez jigit. Özin Birlestikten joğarı sanasa kerek, öleñderin talqığa salmadı jäne bizdiñ töñiregimizben eşqanday baylanısı joq. Bwl Qayrat keyinde belgili aqın, Äbişpen aqırına deyin etene aralastı, menimen de wzaq jıldar boyı dos-jar, jaqsı qatınasta boldı. Iä, Ümbetbay Uaydin bar. Türi balañ, jası ülken, öleñdi jaña bastağan. Ol kezde sıqaqşı emes, lirik. Keyinde jaqsı aqın bolğan jäne ärqilı janrda jazıp jürgen Ayan Nısanalin de tanımal edi. Öz öleñderiniñ talqısı ma, älde basqa bir reti me, äldekimdermen kelispey qiqırayıp otırıp alğanı esimde. Ötejannıñ öleñderi ortağa salındı. Atağı zor. Biz birinşi kursta jürgende toptama öleñi Quandıq Şañğıtbaevtıñ alğısözimen ädebiet jurnalında jariyalanğan edi. Äuezi basqa, özgeşe twrpattı jırlar. Bar bitimi sonı, sezimi kirşiksiz, tolğamı tabiği. Qazirgi ülkendi-kişili aqındardıñ eşqaysına wqsamaydı, tıñnan türen tartqanday. Arada ay ötpey, Birlestik nazarına tüsken. Bwrnağı, Marşal Äbdihalıqovtıñ basşılığı kezinde. 1958, kökteme bolsa kerek. Keşke arnayı şaqırılğan Quandıq Şañğıtbaev elbirep twrıp, wzaq söyledi. Osıdan keyin talqı bastalğan. Bireu süyindi, aldıñğı ülken aqınnıñ sözin qostadı, endi bireu naqtı taldauğa tırıstı, birer jigit mwnday, qalıptı poeziya auqımınan tıs, bwza-jarğan öleñderdi äuesqoy däldüriş dep, mülde teriske şığardı. Sodan soñ Qabdeş söylegen. Qıtaydan kelip oqıp jatqan student, bolaşaq ataqtı jazuşı Jwmadilov. Eñ mändi, eñ närli lepes bolıptı. Madaq orındı, küstana da tüsinikti, dedi. Öytkeni bwl – qazaqtıñ jaña poeziyası. Özi auılda traktorist eken. Jası on segizge endi kelgen. Ömirdi, tabiğattı tanuı, qabıldauı basqaşa, şınayı, naqtı. Olqı sanaudıñ jöni joq. Tañırqasaq ta, senimsizdik körsetu orınsız. Puşkin men Lermontov özderiniñ ğajayıp öleñderin on altı-on jeti jasında jazğan. Özimizdiñ Swltanmahmwt jiırmağa tolmay-aq önerdiñ zañğar biigine şıqtı. Mine, qazaq ädebietine Ötejan Nwrğaliev deytin ülken aqın kelipti. Bärimiz üşin merey, quanış boluğa tiis, dep tämamdadı. Naqpa-naq emes, biraq wzın-ırğası osınday. Sol Ötejan arada jıl ötkende universitetke kelip tüsken. Bwl eki aralıqta «Qazaq ädebieti» gazetinde tağı da birneşe öleñi şıqtı. Endi Äbiş bastağan Birlestiktiñ talqısına tartıldı. Bwrınğıları belgili, onıñ üstine mäşiñkege basılğan, älde otız, älde qırıq bet jaña öleñderin wsınğan. Bärimizdiñ de nietimiz oñ edi. Alayda, jigitter joğarı bağadan bastap, birte-birte qatañ talapqa köşti. Äuelgi, däripti jırlarınan soñğı kezeñde jazılğan dünielerinen qanşama min tapqan. İzdenis joq, tabısqa mastanıp, toqırap qalıptı, desti. Men söylemegen siyaqtımın. Keybiri artığıraq ketkenimen, jigitterdiñ mini men sını orındı edi. Ataqtı Ötejan moynın twqırta, alara qarap otırdı da qoydı. Basılıp qalıptı. Men özimşe jazam, sender özderiñşe ayttıñdar, qaysımız da öz ornımızda qalayıq, dedi jauap lepesinde. Aqır tübi bwl talqı Ötejannıñ paydasına şıqtı ğoy deymin. Biraz jılğı dağdarıstan soñ, jañaşa serpilip, ülken biikke bet qoyğan, aqırı, öziniñ erekşe minezine say, qazaq poeziyasınıñ auqımın keñeytken özgeşe öleñder jazıp jürdi.

Eñ belsendi, äri köp jazatın aqınımız – Dükenbay bolatın. Keyinde belgili prozaşı Dükenbay Dosjanov. Öleñderi keñinen talqılandı, minsiz emes, biraq öte jaqsı dep bağalanğan. Dükenbay poeziyasındağı negizgi bir taqırıp – Äbiştegi siyaqtı, azattıq alıp jatqan Afrika eken. Qaytqan qwstarğa qatıstı bir öleñinde öz atınan: «Jetkiziñder jigerli eldiñ sälemin!» – deytin tüyindi sözi bar edi. YAğni, biz de azattıqtı añsap otırmız, aqır tübi küresemiz, alamız degen emeurin. Bwl öleñniñ de saqtaluı, basılımı turalı deregim joq, biraq sonday bir, jürekjardı tolğaudıñ boluı anıq. Bwl Afrika äuezi aqır tübinde Dükenbaydıñ öziniñ basın joya jazdadı. Bwrnada jazğan siyaqtımın, birge oqitın, birge jüretin Swltan Orazalin ekeui, mına, azattıq alıp jatqan negr jwrtı siyaqtı, bizdiñ qazaq ta öz aldına el bolıp, tu köterui kerek degen twrğıda listovka – ündeu qağazdar dayındap, üy-üyge taratadı. Arada eki kün ötpey Dükenbay wstalğan. Eñ ğajabı – KGB-da isteytin tergeuşi, tekseruşi jigitter arı qaray uşıqtırmay, mwnday aqımaqşılıqtı qoyıñdar, dep, aqıl, keñesin aytıp, mäseleni birjola jauıp tastaydı. Al Swltanğa mülde qozğau tüspepti. Keyinirek aytuınşa, onımen jäne Dükeşpen naqtı qatınasımız bar Tölek ekeuimizdiñ de izimiz kesilgen. Biraq eşqanday kümän tabılmağan. Qaytkende de, wlttıq sanası joğarı jäne, söz joq, tilektes, sonımen qatar, janaşırlıq sezimi, adamdıq qasieti kämil jas jigitter şataqtı mäseleni orta joldan üzipti. Qisınsız desek te, aqiqat, bolğan jağdayat. Bwl zamanda bärimizdiñ tilegimiz ortaq, bärimiz de jaspız, talabımız joğarı jäne bolaşaqqa senim zor – qaytkende de jarasımdı mäjilis, otırıstar eken. Birlestik jiındarına ädette jiırma-şaqtı bala qatınasıp, sonıñ teñ jarımı belsendilik tanıtadı. Belgili bir aqınımızdı bağalau ğana emes, bügingi ädebi ahual, ärqilı körkemdik tanım men közqaras, qalamgerlik qızmet, oqu men eñbek töñiregindegi tolğamdar. Birlestik jiındarın ädette Äbiştiñ özi qorıtındılaydı. Tauıp aytadı, naqtı aytadı, eñ soñğı, tüyindi toqtam bolıp şığatın. Ataulı jiındağı qanşama söz, özimizşe bajaylı talqıdan keyin, osı jäne basqa da jigitterdiñ ärqilı öleñderi – Birlestik üni «Şağala» gazetinde qabırğağa şığadı. Qatañ irikteuden soñ, tañdamanıñ tañdaması. Biz üşin aqındıq sapar, ataq-abıroydıñ bastaması körinetin.

Birlestikte  öz  ortamızben  ğana  şektelmeymiz,  resmi, ülken ädebiet mäselelerine qol sozatın edik. Belgili jazuşılarmen kezdesu. Özimizge senimimiz sonşalıq, aqıl, ğibrat tıñdau üşin emes, jaña bir şığarmaların talqılau üşin. Osı üşinşi kurs, 1960 jılı ğoy deymin. Tiri klassikter sanatındağı Ğabiden Mwstafinniñ «Közkörgen» attı şağın, estelik kitabı şıqqan. Ülken ümitpen oqıp, eşqanday qanağat tappadıq. Arnayı kezdesuge şaqırğan edik. Aqsaqal keldi, otırdı. Äuelgi, birşama kölemdi taldau sözdi kim aytqanı esimde joq. Tärizi, Äbiş emes, basqa bir jigitimiz. Sodan soñ, qatar-qatarımen jeti-segiz bala. Men köpşiliktiñ soñın ala söylep edim. Ülken jazuşınıñ jaña kitabınan ilip alar eşteñe tappadıq. Zaman da joq, adam da joq, bolaşaq jazuşınıñ özi de joqqa jaqın. Ğabekeñ tüñilmedi, tünermedi, öñin bermegen baysaldı keyipte bastan-ayaq, ünsiz tıñdap otırdı. Soñğı sözin de jarıtıp aytpadı. Ayağı bar dedi me, äli de tolıqtıram dedi me, qısqa äri mänsizdeu söyledi. Äbiş öziñiz de bilesiz, ädebiette ärqilı pikir boladı degen twrğıda az-maz jaymaşuaqtap, student jäne qalamğa talapker jastardıñ şaqıruın qabıldağanı üşin raqmet ayttı. Aqsaqaldı sırtqa, maşinasına şığarıp saldıq. Basqalardı bilmeymin, aqır soñında Äbiş ekeuimiz de ıñğaysızdanıp qalğan edik. Jigitterdiñ sözinde jañsaq joq,  biraq osınıñ bäriniñ qajeti qanşa edi degen twrğıda. Aldıñğılar qaytkende jaña bir, sonı öriske şığa almaydı, şaqıruımız qate boldı degen ökiniş. Eñ bastısı – aqsaqaldıñ sonşama sırbaz wstamdılığı äser etken. Büginde özimiz de birazğa keldik, sol jastan astıq, qanday ortada da däp osılay otıruımız neğaybıl. Osı sözderden soñ oylana qarasam, aqsaqal biz aytqan olqı men kemisti, jetimsiz ben mükisti tügelge juıq moyındağan, osı qazir emes, bwrnada, tipti, jazu, sızu üstinde bilgen, añdağan, alayda, qıspaq zamanda keñinen kösilip, erkin aşıluğa mümkindik tappağan. Şın mänisinde biz jastıq ausar, añğal serpinmen, biteu jaranıñ auzın tırnağan siyaqtımız.

Ğabiden aqsaqaldan soñ, jaña qazaq ädebietiniñ aldıñğı qatarına wmtılıp twrğan Äbdijämil Nwrpeyisovtı şaqırdıq. Kelesi, 1961 jıldıñ bası ğoy deymin. «Qan men ter» attı, älde dilogiya, älde trilogiyanıñ birinşi kitabı şıqqan. Jiliktep beru, naqtı bağasın ayğaqtau qajet siyaqtı köringen. Ädebiet teoriyasınan däris oqitın Zeynolla Qabdolovpen birge keldi. Bwl jolı, ötkenniñ sabağı bar jäne kürdeli taqırıpqa arnalğan, ayaq alısı köpke wnağan roman, jappay oqıp, jwmıla dayındalsaq kerek. Äbiş arnayı bayandamaşı boldı. Joğarı bağalağan, tübegeyli taldağan jäne şığarmanıñ jetimsiz jaqtarı, alda eskeriluge tiisti jağdayattar jönin de meylinşe qamtığan edi. Bizdiñ köp biletin, öz pikirinde betke, jüzge qaramaytın jigitter bwl jolı da toqtay almağan. Barın bağalay kele, birtalay minin de aşıp körsetkendey. Äbekeñ külimsirey otırıp, äuesqoy jüz, aşıq köñilmen qabıldadı. Eñ soñında kelesi kitaptar jetige tüsetinin aytıp, Äbiştiñ bayandamasın swrap aldı, bärimizge de keñbeyil rizaşılıq bildirdi. Keyinde Zekeñnin auzınan äldeneşe märte estidik, ülken jazuşı Nwrpeyisov jas bala Äbiştiñ bar pikirin qabıl alğan eken, kemistik jaqtarın moyındap, şığarmanı jaqsarta tüsu jäne aldağı bağıt-bağdar tarabındağı pikir, wsınıstarın tügel maqwl körgen siyaqtı. Ärneni äsireley, ädemiley söyleytin Zekeñniñ: «Äbdijämil Äbiştiñ bayandamasın aldına qoyıp jazıp jatır», – degeni esimde. Ärine, aqır tübinde ärkim özinşe, öz mümkindiginşe jazadı, biraq sol bir kezdesude student Äbiştiñ aytqan barlıq tolğamı – qalıptasqan, jasamıs qalamger Nwrpeyisovke ayrıqşa äser etui anıq.

Bwl – bizdiñ törtinşi kurs, 1961 jıldıñ basqı toqsanında ötkerilgen jağdayat dedim. Alğı jıl, osıdan üş-tört ay bwrın qazaq ädebieti şejiresindegi özgeşe bir oqiğa boldı. Bastı keyipkerleri – wlı Mwhañ – Mwhtar Äuezov pen tağı da jañağı bala – universitet studenti Äbiş Kekilbaev eken.

Älbette, bizdiñ Ädebiet birlestigi üşin eñ ülken nısana – Mwhtar Äuezov bolatın. Wlı jazuşı ğana emes, özimizdiñ universitet professorı, aydındı wstazımız. Äuelgi bir-eki jılda eşbir orayı kelmegen. Aqırı säti tüsti. Endi, ötkendegi jazuımdı qayıra bayandap jatpas üşin, däp sol küni, 26 dekabr', biraq otız bes jıldan soñ, Jazuşılar odağında, Mwhañnıñ jüz jıldıq mereytoyı qarsañındağı estelik keşinde ekspromtpen söylegen, magnitofon jazbası boyınşa on üş tomdığımda basılğan ataulı lepesimniñ bir üzigin keltireyin.

«Birde Äbiş “Birlestik Mwhtar Äuezovpen kezdesu ötkizse, soğan oray, aldın-ala swraqtar dayındap bersek” degen wsınıs ayttı. Saualdarın özi oylap qwradı. Men birer üsteme jasadım ğoy deymin. Keybirin naqtılauda Qabibolla Sıdıqov keñes qosqanı esimde.

Dayın swraqtardı Äbiş korpustağı jurnalistika bölimindegi maşbyuroğa äkelip, türtip otırıp bayau basıp, bir bet qağazğa tüsirdi. Endi mwnı Mwhaña tapsıru  oñay emes. Onday kisimen auızba-auız tildesip, qağazdı beru üşin ülken jürek pen batırlıq kerek edi. Aqırı täuekelge bel baylap Äbiş Mwhaña barıp söylesti. Kafedrağa soğa qalğan bir jolı. Swraqtardı tapsırdım, jauabın da aldım dep keldi. Biz wstaz öz jauabın oylanıp-tolğanıp asıqpay aytadı dep oylanğanbız. Alayda, Mwhañ swraqtarğa jauabın sol arada, qolma-qol jazıp qaytarıptı. Bizdiñ Äuezovke swraq bergenimiz, ol kisiniñ jauap qaytarğanı astana basılım orındarında tez tarap ketipti. “Leninşil jas” gazetiniñ qızmetkeri Äbiş ekeuimiz twratın 2-liniyadağı päterimizge arnayı izdep kelip, Äbiştiñ qolındağı Mwhañ toltırğan qağazın swrap äketti. Arada eki-üş kün öter-ötpesten Äuezovke Äbiştiñ dayındap bergen swraqtarı, oğan Mwhañnıñ qaytarğan jauaptarı gazet betinde jariyalandı. Ärine, bwl – ülken oqiğa edi. Biz üşin ğana emes, ädebiet üşin. Az-maz renjigenimiz, “Leninşil jastıñ” öte köp biletin qızmetkeri, bälkim redaktorı eki jerde Mwhaña tüzetu jasaptı. Biri – “Lev Tolstoy men Şekspir” degen sözde Şekspirdiñ esimin ayğaqtağan: “Lev Tolstoy men Vil'yam Şekspir…”  Söylemniñ äuezi bwzılğanı öz aldına, Arıstan Tolstoymen qatar ataluğa tiis wlı Şekspir bireu-aq qoy; onıñ üstine Mwhañ eşqaşan da Vil'yam dep, orısşa jaydaqtap aytpaydı, ğılımi ädebiette jäne akademiyalıq basılımdarda ağılşınşa dıbıstaluına säykes – Uil'yam. Ekinşisi – stil'dik büldiris edi, qazir naqtı esimde joq, Mwhañnıñ interv'yuin qadağalap oqısam, tabar edim. Gazet qızımetkeri qağazdı qaytarıp äkep berdi, qazir wlı Mwhañnıñ bwl qoltañbası Äbiştiñ jeke arhivinde saqtalsa kerek.

Äuelgi äreket osımen bitti. Biz retin tappadıq pa, Mwhañnıñ orayı kelmedi me, kezdesudiñ säti tüspedi. Bwl – 59-jıldıñ köktemi bolsa kerek. 60-jıldıñ küzinde, biz törtinşi kurstamız, Äbiş universitette Äuezov keşin ötkizsek degen oyın jüzege asıruğa kirise bastadı. Universitetti bitirgen Qadır Mırzaliev biz kelgen jılı tanılıp qalğan aqın bolatın. Äbiş ekeuimiz onımen jaqsı aralasıp, päterine jii-jii barıp twratınbız.  Üydiñ şäyin işip köñilimiz jaylanatın. Dämdi basılğan palau jeytinbiz. Aqın üyiniñ bir qabırğasına twtas kitap jinalğan. Biz köptigine tañdanamız, özimiz de kitap jinap jürgenbiz. Endi keñes swray bardıq. Wzın-ırğası esimde joq. Qadır biraz aqıl qostı. Kezdesudi wyımdastıruda ädebi Birlestiktiñ jetekşisi Zeynolla Qabdolov ta birtalay kömek jasadı.

Dükenbay men Orazbektiñ, tağı basqa aqındarımızdıñ, äli kitabı şıqpağan universitet jastarınıñ öleñderi Mwhañ auqımına azdıq etetindikten, bwl kezde tanımal bolıp qalğan, alğaşqı jinaqtarı şıqqan eñ mıqtı aqındardıñ, işinde Qadır da bar, öleñderin jinastırıp Mwhaña tabıstadıq. Äbiş pe, Mwhaña jaqın oqıtuşılardıñ biri me – naqtı kim aparğanı esimde joq. Äbiş özi bayandamağa dayındaldı. Ol kezde qazirgidey tabaq qağaz bizdiñ qolğa tüse bermeydi, Äbiş tor köz däpterdiñ qos betine wzınınan jazıp, kölemdi bayandama äzirledi.

Sonımen, universitet jastarınıñ ömirindegi tarihi kün – 26 dekabr' de kelip jetti. Tarihi ğana emes, dästürli kün der edim. Öytkeni, Mwhañ dünieden köşkennen soñ, şaması jiırma-jiırma bes jıl boyı sol küni Qazaq universitetinde wlı jazuşınıñ qwrmetine arnalğan ädebi keş ötkizu saltqa aynalıp edi. Bälkim, bizdiñ bügingi, däl sol künge jinalğan estelik keşimiz bağzıdağı wlağattı isti qayta jañğırtar.

1960 jılğı ataulı keşke universitettiñ bükil wstazdarı men studentter, astanadağı aqın-jazuşılar tügel jinaldı. İlkide Ükimet üyi bolğan, qazir Öner institutı, Bas poştamt qasındağı Bas korpustıñ bwrın memlekettik mäjilister ötkizilgen säuletti, akt zalı lıqa toldı. Därejesi joğarılau degen qalamgerlerimiz Mwhañdı ortağa alıp, aldıñğı qatarğa ornalasıp jattı.  Därejesi tömendeuler olardıñ artın ala, jan-jağın qorşay ornalasuda.

Keşti wyımdastırıp jürgen bizder asıp-sasıp qattı äbigerge tüstik. Meni közimen izdegen Äbiş jan-jağına qarğıştap: “Mwhtar, Mwhtar!” – dep qaytalap şaqıra beredi. Mwnı özi dep bilmese de, tüyeden tüskendey qılıp atap twrğan soñ, Mwhañ qattı qısılğan körinedi. Onı bayqamağan Äbiş atımdı qaytalay aytıp, meni izdeuin qoymaydı. Bwl ıñğaysızdıqtı birden añğarğan Qadır: “Mwha, Äbiştiñ Mwhtar dep şaqırıp twrğanı öziniñ dosı. Ol da student. Bügingi keşti wyımdastırıp jürgen jigitterdiñ biri,” – dep tüsindiripti. Mwhañ da sasqanınan: “Familiyası kim?” – dep swraptı jalma-jan. “Mwhtar Mağauin”. “E, bäli, atı da familiyası da jaqsı eken”, – dep qalıptı Mwhañ öziniñ qısıluın juıp-şayıp. Bwl äñgimeni biz keş bitkesin, Qadırdıñ öz auzınan estidik.

Özi aqın, özi sınşı, talantı erte tanılğan Äbiştiñ jaqsı, mazmwndı bayandaması twsında, jalpı bükil keş barısında Mwhañ öziniñ işki rizalığın jasıra almay, jan tolqınısın, şäkirtterine meyirimdi ıstıq sezimin ayqın bildirip otırdı. Bar bolğanı jiırma jastağı Äbiş Kekilbaev ta Mwhañ nazarına osı jolı ilinip edi. Keyin birneşe jerde, türli basqosularda: “Ötkende jaqsı keş ötti; sonda Birlestik atınan bayandama jasağan bir student – asa talanttı jigit eken”, “bolayın dep twrğan bala eken” dep Äbişti qayta-qayta esine alıp maqtaptı. Bizge äuelde wzınqwlaqtan jetip edi, keyin ğılımi jetekşim, professor Beysenbay Kenjebaevtıñ auzınan naqtı estidim. Mwhañnıñ osı kezdesu keşindegi qorıtındı sözi köp wzamay-aq “Leninşil jas” gazetine basılıp şıqtı. Jäne şağın aqpar berilse kerek. Äbiştiñ esimi atalğan, atalmağanı jadımda joq. Alayda, sondağı bayandaması mändi, mazmwndı, dayın twrğan sın maqala bolatın.  Joğalıp ketpese, baspasöz betinen äli de jarıq körgeni jön bolar edi.

Sol keşte Mwhañ ädebiet aqsaqalı retinde öz şäkirtterine, qazaqtıñ jaña ädebietine bata bergendey edi. Mwhañ öner salasınıñ jügin arqalağan qazaq jastarınan Şämşi siyaqtı jas kompozitor, Qanapiya Teljanov siyaqtı jas suretşilerdi atay kele, alğaşqı kitaptarı ğana şıqqan Twmanbay, Saği, Qadır aqındardıñ şığarmalarına jeke-jeke toqtalıp, olarğa taldau jasadı. Olardıñ bolaşağına ülken senim bildirdi. Mwhañ atın atağan jas esimder keyin ülken twlğalarğa aynalıp,  mädeniet pen ädebietimizge sübeli üles qostı. Arada qanşama jıl ötse de, wlı wstazdıñ sonda söylegen sözi öz kezeñinde qalıp qoymay büginge kelip jetti. Qayıra oqıp körsek, biraz mäseleni jañaşa bayıptar edik. Mäselen, Mwhañ qazaq suret-öneriniñ bastauı turalı aytqanda, Oral Tañsıqbaevtıñ esimin ataydı. Al biz XX ğasırdağı wlı suretşimizdi tarihımızğa engizuge  äli künge oy-sanamız, tanım-bilimimiz jetpey keledi. Mwhañnıñ söziniñ eñ soñında: aldıñğı buın aldıñğı zamannıñ köp jamanşılığın ala keldi degeni bar. Bwdan artıq qalay aytpaq. Sol jamandıqtan endigi jas  buın aulaq bolsa, ädebietke adaldıq, ädildik äkelse deydi. Bwl sözderdi aytqan kezde Mwhañnıñ jartı-aq jıl ğwmırı qalğan eken. Bası – bata, soñı – ösiet, baqwl söz».

Bwl lepestiñ Äbişke qatısı ayrıqşa. Baspasöz betinde körinis tappasa da, onıñ ülken darının ayğaqtap, bütkil ömir jolın belgilep ketkendey edi.

Universitet – bizdiñ jastıq jıldarımız. Negizgi maqsat – oqu, izdenu, däp biz üşin bolaşaq qalamgerlik wzaq dürbeleñniñ alğaşqı bir, bastauış kezeñi. Eñ ülken arman da, eñ negizgi eñbek te osı bağdarda. Äytkenmen, ömirdiñ pändäui, özindik körinisteri de bar. Sonıñ eñ negizgisi – jastıq jelik, mahabbat äuresi. Biz bes jıl birge oqıp, birge jürgende Äbiş öz betinşe eşqaşan eşbir qızben tım qwrsa bir ret kinoğa barmaptı. Mwrşası kelmeydi, onıñ üstine, mekteptiñ soñğı jılında bası baylanğan siyaqtı. Öz auılında, bir mektep qabırğası, toğızınşı klasta oqitın bir qızdı qattı wnatıp qalğan eken. Birinşi kurstan soñ elge barıp qaytqannan keyin sözderi bekip, hat alısa bastadı. Bizdiñ köñilde päk, taza, alğaşqı mahabbat romantikası bar. Suretin körip, keybir hattarın oqığan soñ, men de bwl qızdı Äbişke layıq dep taptım. Jäne negizgi qamqorı, jat közden saqşığa aynalsam kerek. Äbiş hat jağına salaq bolıp şıqtı. «Muzadan hat keldi», – deydi. Qızdıñ Klara esimin özgertip alğan. Aqın ataulınıñ şabıt qaynarı – aq-adal piri Muza. Jön-aq. Hat kelipti. Arada onşaqtı kün ötkende ekinşi hat. Keyde üşinşi. Äbiş äuelgisiniñ özine jauap qayırmağan eken. «Bwl qızdı şın süyesiñ be?» – dep swraymın. «Jaqsı körem». «Onda nege uaqtılı jauap jazbadıñ? Sen östip, kündelikti şaruañnan aspay, kerenau otırğanda köñili qalıp, mülde suınıp… Sol kezde äldebir şiraq jigit köldeneñnen söz salıp…» Arğı jağı belgili. Äbiş hat jazuğa otıradı. Jäne söz soñında, oqudan qolım bosamay, ayaqsıratıp alıp edim, Mwhtar wrıstı dep, äzilge süyep qoymaq. Muzası meniñ jönimdi, Äbiş ekeuimizdiñ ara qatınasımızdı jaqsı biledi, endi arnap sälem aytadı. Bir jolı ğana emes, ärbir hatında. Bwl – bizdiñ ekinşi kurs. Klara sol jılı mektebin bitirip, qiırdağı Almatıdan äldeqayda jaqın Aqtöbedegi medicina institutına oquğa tüsti. Hat almasu odan äri jalğasqan. Jazda auılğa barğan kezderinde körisip, sırlasıp twrsa kerek. Mağan aytıp keledi. Ağayın-tuıstarı da bayqap qalıptı, anasına da wnaydı eken. Ärine, Almatıda ädemi boyjetken köp. JenPI tügelimen. QazPI jarım-jartılay. Universitet te qızsız emes. Äbiş bwl jağına qanşama sülesoq bolğanımen, erekşe köz tartatın. Tanitındar darındı jas aqın ekenin biledi. Tanımal emester tağı da wnasımdı qasietin añdasa kerek. Biraq Äbiş eşqaysına köñil bwrmadı. Onıñ üstine, Muzanıñ qalt etkizbey bağıp otırğan aq-adal saqşısı bar. Äytkenmen, özgeşe birer jağday. Oquğa jaña tüsken kezimizde Äbiş kurstas L. deytin  qızımızdı wnatsa kerek. Asa öñdi bolatın. Jäne minezi biyazı, jwğımdı. Tärbieli otbasınan şıqqan. Bwl qız da teris körmes edi, alayda, birge oqitın, äri tım jaqın, dos-jar B. degen jigitimizben jarasıp qoyğan. (Aqırı oğan da bwyırmadı.) Keyinde Nwrmahan aytadı. Äbiş tım täuir körip edi, meni sıltau etip, bizdiñ auılğa deyin izdep keldi. Qız da ket äri bolmaytın edi, Äbiştiñ özi tartınıp qaldı, B. dosınıñ aldın kesu – opasız ayarlıq köringen siyaqtı, dep edi. Mağan aytılmağan hikayat. B. – Äbiş ekeuimizdiñ ortaq dosımız, ıñğaysız körse kerek. Tağı bir qız boldı, Äbişti ayrıqşa jaqsı körgen. Ol da köriksiz emes-ti. K. degen. Meniñ jerlesim, semeylik. Men jalpı, qızdar jağına jaqın edim. Tilin tez tabam. Sıylas qana emes, sırlas. Aqırı, Äbişke degen, onsız da bayqalıp twrğan ıntızarın mağan jetkizdi. Onıñ mektepten tabısqan qızı bar, dedim. Ärine, jwbatıp, eppen aytıp. Qaytkende  adam jas kezinde meyirimsiz boladı ğoy. Jaqsı qız edi. Közin şıladı. Jalğastırıp jiberu qiın emes-ti, biraq amal ne. Söytip ümitin üzdi. Biraq ekeu-ara, üşeu-ara riyasız dostığımız  bwzılğan joq. Soñğı kursta bwl tärbieli, aqıldı K. özine neşe jıl boyı öle ğaşıq bolğan auıldas jigitine küyeuge şıqtı. Er köñildi azamat edi. Äbiş ekeuimiz toylarına qatınastıq, päter üylerine barıp, äñgimelesip, şay işip twruşı edik. Arada otız jıl ötken soñ kördim, baqıttı twrmıs keşken siyaqtı, jwbayı oblıstıq deñgeyde jaqsı märtebege jetken eken, 1989, Oljas Süleymenovtıñ SSRO Joğarğı Keñesine wsınılğan deputattıq saparımen el aralağan kezimiz, audan basşısı retinde ayrıqşa qwrmetpen qarsı alıp, iltipatpen öz üylerinde dastarqan tartqan. Mine, sonday hikaya. Kinäsiz päk, äri ötken is bolğan soñ aytıp otırmın. Äbiştiñ öz ortasındağı süykiminiñ bir körinisi retinde.

Qaytkende de, student jastar arasındağı, oqudan keyingi, baz-bazında alğa da şığıp ketetin özgeşe bir mäsele – qız-qırqın jayı. Negizi – uaqıtşa qızıq emes, bolaşaq jar tañdau jolındağı maşaqat. Bizdiñ kurstağı eñ ötimdi jigit – Twrğanbay Dildäbekov. Boyı ortadan wzınıraq, bar bitimi sımbattı, jap-jaqsı dausı bar, qazaq änderimen qatar, Verdidiñ operalarınan ariya aytatın. Jäne tamaşa bişi eken. Biraq twraqtı qızı joq. Birde jataqhanağa Şet tilderi institutınan eki bala izdep kelipti. Twrğanbay osıdan üş ay bwrın, sonda, bi keşine barğan eken. Äldebir qızben birneşe ret bileydi. Ärine, äzil-qaljıñ, beysauat, jeñil äñgime. Sol beti ketken. Al bayğws qız Twrğanbaydı qattı wnatıp qalğan eken. Tipti, qayrılmastay ğaşıq bolğan. Ünsiz azap şegip, uayım, qayğı basıptı. Äueli qasındağı qızdarı biledi. Jwbata almaydı. Sodan soñ amalsızdan, birge oqitın, senimdi eki-üş balağa aytadı. Jigittiñ bar deregi – Twrğanbay degen esimi jäne universitette oqitını. Jäne Qızıl-Orda oblısınan. Jañağı janaşır eki jigit ay boyı izdep, swrastıra jürip, aqırı tapqan eken. Twrğanbay jigittermen birge şığıp, sodan soñ qızdardıñ jalğastıruımen qayıra tanısadı. Aldağı demalıs keşke kinoğa şaqırıptı. Jataqhanadağı jigitterimiz, esti salısımen, ertegilik oqiğağa tañırqap, Twrğanbaydı ügittey bastaydı. Bayqap köreyik, depti nemqwraydı qalıpta. Marat Nwrğaliev pen Didarbek Ramadanov, olar da bayqap köru üşin, dostarına aytpastan, sol sağatqa, sol kinoğa art jaqtan bilet aladı. Alıstan baqılaptı. Säl-päl tolıqşa kelgen, orta boylı, ädemi aqsarı qız eken deydi. Qattı wnaptı. Artınan Äbiş ekeuimiz de estidik. Twrğanbay – bizdiñ eñ jaqın dosımız. Köbine üşeumiz, keyde Baqıttı qosıp törteu bolıp, oñaşalanıp jürer edik. Biz de jañağı, körmegen qızdıñ tilekşisine aynaldıq. Janı taza, qwlay süyip twr, tamaşa qız, sen üşin tuğan, endi ayrılma destik. Twrğanbay tağı birer ret kinoğa barıp, sodan soñ mülde qaramay ketip edi. Jürekke ämir jürmeydi dedi, taptaurın bolğan jaydaq sözdi qaytalap. Şın mänisine öziniñ ülken baqıtınan ayrıldı ğoy deymin. Keyin şın wnatıp, tañdağan jarına üylengen de şığar. Qabileti zor, bilimdar ädebietşi bolatın. Basqa bir salada qızmet atqarıptı. KGB. Universitetten keyin, altı-jeti jıl orayında mağan kelip ketkeni bar. Äbişpen de qayıra habarlaspağan. Bälkim, twrmıs jağdayına baylanıstı auısqan tötenşe qızmet räsimi, bizge köringisi kelmegen. Osıdan on bes jıl bwrın estigen emis habarım boyınşa, auır sırqatqa şaldıqtı, sal bolıp, tösek tartıp jatıp qaldı degen. Bälkim, äuelgi jolınan tayqığan, tek täuir tirşilik qamındağı äreketiniñ aqırğı nätijesi. İşiñ aşidı. Keudesi biik, minezi jaysañ, jaqsı jigit edi. Bälkim, sauığıp ketken şığar, äyteuir aman bolğay. Ayttım, Äbiş ekeuimizdiñ studenttik jıldardağı eñ jaqın dosımız. Obal eken.

Minez ornıqpağan jastıq kezeñ, qızdar auısıp jatadı, birli-jarım bolmasa, äuelden til tabısıp, qosılıp ketu sirek. Äytkenmen, universitet qabırğasında jürgende üylenip jatatındar da boladı. Lina degen, bizdiñ tobımızdağı menen basqa jigitter tügeldey derlik ğaşıq bolğan swluımızdı joğarğı kurstağı er minezdi, ausar, Marat Toğataev degen jigit alıp ketti. Senderdiñ qoldarıñ jetpegen dep, toyına bizden eşkimdi şaqırmağan eken. Bwdan soñ da eşkimmen qatınaspadı, tek keyinirek, äldeqalay wşırasıp qalğanda, köñili köteriñki eken, qoyar da qoymay, «jalğız adal» meni üyine aparıp, qonaq qılıp edi. Universitetke bizden keyin kelgen Ötejan Nwrğaliev kelesi, älde arğı jılı üylenip tınğan. Bizdiñ jigitter külip jürdi, Ötejan toy aldında qalıñdığına arnap: «Bolsa da köziñ qitar, betiñ ayğız, – Ekeumiz Qozı-Körpeş, Bayandaymız», – dep öleñ jazğan eken. Toyğa şaqıru şumaqtarı da özgeşe. Ol kezde şaqıru biletteri fotografiyada jasaladı, bäriniñ bitimi wqsas: bir japıraq foto-qağazdıñ joğarğı jağında qız ben jigittiñ birge, nemese jekeley tüsken suretteri, astıñğı jağında – şaqıru mätini jäne adres. Ötejannıñ şaqıruı öleñmen jazılğan eken, tağı da qisıq-qıñır: «Şampan, şärbat, şaraptar, aq araqtar, – Köseler, kök twqıldar, saqalı aqtar, – Tezirek bizdiñ toyğa jinalıñdar, – Bizderge mahabbat bar, mahabbat bar!» Toy – Komsomol, Amangeldi köşeleriniñ qiılısı, şet tilderi institutınıñ bas korpusına taqau jerdegi äldebir ministrliktiñ ashanasında boldı. Dästürli jağdaydağı studentter toyı. Öziniñ kurstas, auıldas balalarımen qosa, Äbiş ekeuimizdi şaqırıp edi. Qalıñdığı – közi ülken, aqqwba qız eken, betiniñ az-maz sekpili bar siyaqtı, «ayğız-ayğızı» osı. Iä. Teksere qarağanda, köziniñ bir jaq qiığında eleusiz däneküsi bayqaladı. Twtastay alğanda öñsiz emes. Jarastıqpen qosılğan ekeui aqırına deyin jwptas bolıptı.

Ol zamandağı studenttik toylardıñ öz räsim, jüyesi bar. Ortalarınan üylenbek qız ben jigit şıqqan gruppalas balalar – aldı on som, artı bes somnan aqşa jinaydı. Toydıñ bar qarajatına jetip jatır, jetpese de taqau. Toydıñ özi daraqı dırdusız, sıpayı, äri mädenietti ötkeriler edi. Dastarqan ortaşa ğana, jwpını, biraq jetimdi körinetin. Şampan atıladı, stolğa araq-şarap qoyıladı, biraq asta-tök, keneusiz emes. Eñ ülken qızıq – bi: tango, fokstrot, val's. Ol kezde europalıq, erkin qimıldı biler ädetke ene qoymağan, jalpı jwrt pikirimen eseptespeytin, birli-jarım qız ben jigitter ğana şetin öner körseter edi. Ötejannıñ toyı da osınday, jastardıñ özgeşe bas qosu merekesi qatarında ötip jattı. Äuelgi wzağıraq otırıstan soñ muzıka oynap, jappay ıñ-jıñ bastalğan. Äbiş te, men de qanday bir bige joqpız, alayda sauıqşı jwrttı tamaşalap, jañadan tanısqan jigittermen äñgimelesip, köñildi otırdıq. Biden soñ tağı da dastarqan. Aralıqta Ötejan öziniñ mahabbat emes, tabiğat jäne alıstağı auıl turalı birneşe öleñin oqıp, ädebi sıpat bergen köñildi toy tün ortasınan aua äreñ tarqadı.

Äbiş qaşanda jaqsı kiinip, taza jüretin. Ayttım, ol kezde jalpı jwrt jarlı-jaqıbay, studentter qauımı da kedeyşilikte ğwmır keşedi. Bizdiñ jigitterdiñ birazı demalıs künderinde temirjol vokzalına barıp, vagon tüsirip, bir keşte on som aqşa tauıp qaytatın. Köpşiligi jarım ayda aşqwrsaq jüredi. Kiim de tügel emes. Äbiş ekeuimizdiñ jağdayımız basqaşaraq boldı dedim. Alğaşqı jılı kündelikti sabaqqa jäne kitaphanağa ol zamandağı student, jastar arasına keñinen tarağan, vel'vetka atalatın, ıqşam, ıñğaylı, barqıt keudeşe kiemiz. Äbiş ekinşi kurstıñ basında Komsomol men Furmanov köşeleriniñ qiılısındağı sän atel'esinen eleusiz qoñır jolağı bar, swrğılt, qımbat matadan qonımdı tigilgen kostyum aldı. Men kitaphanada jürsem kerek, ekeuimizge de qamqor ağa esepti Nwrmahan bastap aparıptı. Meniñ Almatığa kelgen bette, qisınsızdan säti tüsip, Kök bazardağı äldebir şağın dükennen satıp alğan, keyinirek, Universitettiñ birinşi küni suretke tüsken kökswr kostyumim bar edi. Endi sol Nwrmahannıñ nwsqauımen, älgi atel'eden jañasın aldım. Kelisti qara-kök. Ekeuimizdiñ de kostyumderimiz eñ soñğı modamen tigilgen. YAğni, jalpı jwrttan ala-böten. Keudesi tarta tüymelenip, tırsiıp twrmaydı, şalbarınıñ balağı tar. Ol zamanda sovettik ülgi – qınama, tar penjek, dalañdağan keñ balaq şalbar bolatın. Studentter qauımınıñ arasında «tar balaq pen keñ balaqtıñ», yağni «eskişilder men jañaşıldardıñ» qızu aytısı jürip jatqan. Ol kezdegi jastar da aqımaq emes, biraq köpşilik qauımnıñ qalıptı pikiri boyınşa, jañaşa ülgidegi kiimge äuestik – burjuaziyaşıl azğındıq körinisi sanaladı. Universitette, instituttarda twtas bir keşter ötkizilip, «tar balaqşılar» men «keñ balaqşılardıñ» arasında bitispes aytıstar  jürip jatadı, onıñ keybiriniñ tolıq esebi «Leninşil jas» gazetinde twtas bir bette jariyalanıp, tar balaq şalbar – kapitalistik, burjuaziyalıq jat ideyalar salqını retinde äşkerelenedi. Soğan qaramastan, birtalay jastar taza europalıq  ülgige köşken. Äbiş ekeuimiz öz ortamızda eldiñ aldı bolıp bwzıldıq. Basqa jigitterimiz de kertartpa emes, biraq köbiniñ jağdayları kelmey jatır. Aqırı, keler jazda Tıñ ölkesine barıp, azdı-köpti aqşa tauıp qaytqan soñ bäri de bir-bir kostyumdi bolıp edi. Äbiş ekeuimiz jaña kostyum ğana emes, üyrenşikti moda boyınşa, balağı qırıq-qırıq eki santimetrden keletin, äyelderdiñ yubkasınıñ etegindey daliğan, şwbala süyretilip, jer sıpırıp jüretin repeteysiz şalbar ataulınıñ balağın tügeldey qayta piştirip, tarıltıp kidik. Men tipti, artığıraq siltep ketsem kerek, on segiz-jiırma santimetrdiñ ornına on bes-on altı. Asığısta ökşemdi äreñ ötkizip jatam. Erteli-keş köşege şıqpay twrmaysıñ. Tar balaqqa qosa, ayağımızda tabanı barmaq eliden astam, şet eldik qımbat tufli. Jalañaş jürgeniñdey, jwrttıñ bäri tañırqay, üdireye qaraydı, keyde, etajdı üylerdiñ aldınan ötkende, balkonda twrğan orıs mwjıqtarı: «Stilyaga! Darmoed!..» – aramtamaq azğın dep balağattap jatatını bar. Basında tiksinetin edik, aqır tübinde aynalayın esepti qabıldaytın boldıq – bizdiñ jañaşıldığımız, ozıqtığımız äygilenip jatqanday. Qazirde mülde senimsiz, tañ köringenimen, ömirden ötken jağday. «Keñ balaq» pen «tar balaqtıñ» tartısı – şınında da, qanday bir jañalıq pen uaqıtı ötken eskilik arasındağı qayşılıqtıñ eñ bir jabayı, jwpını körinisi. Zaman oza kele, büginde bizdiñ qazaq qauımı boyğa siñire almay jürgen keybir ğwrıptar men oy-tolğam, şetin wğımdar da sol «keñ balaqtıñ» kebin qwşpaq. Äuelgi, dayın ülgiden soñğı kezeñde Äbiş ekeuimiz birine-biri jalğas jaña kostyumderdi boyımızğa şaqtap, arnayı tiktiretin boldıq. Model'erimiz – Harlamova deytin, jası qırıqtı ortalağan, tolıqşa, ädemi joyıt äyel bolatın. Keyingi Äbişti bilmeymin, meniñ özim europalıq pişimdegi ärqilı kostyumder dükenderde köptep jäne erkin satıla bastağan 70-jıldarğa deyin osı atel'e, sol Harlamovanıñ qızmetine jüginip jürdim. Jäne, studenttik, aspiranttıq jıldarımda, ara-twra, är tüsti kostyumderdiñ şalbarı men penjegin auıstıra kiip, özgeşe keyipte sän qwrar edim. Maqtanıp aytayın, mwnday moda Europada onşaqtı jıldan soñ ğana qalıpqa endi.

Qazir oylap twrsam, Äbiş ekeuimizdiñ studenttik kezeñdegi, bälkim, jas şağımızdağı eñ üzdik jılımız – üşinşi kurs eken, 1959–1960 oqu jılı. Bilim, tanım, jazu ğana emes, köñil-küy, uayımsız, baraqat tirşilik jöninen alğanda da. Köktemde mindetti emtihandı tağı da mezgilinen bwrın tapsırıp, auılğa kettik. Bwl jolı Tıñdağı şaruaşılıq jwmıstarına belgilengen mejeli uaqıtında emes, avgustıñ ortasında ğana qaytıp kelmekpiz. Fakul'tet balaların artınan quıp jetemiz, birer ay qırmanda, nemese qwrılısta jwmıs atqarıp, jalpı jwrtpen birge sanatqa qosılamız degen esep. Äytse de men mezgilinen keşigip, Almatığa aydıñ ayağında äreñ jettim. Aytqam, bizdiñ üy – Semey men Jezqazğan oblıstarınıñ şegindegi alıs otarda, äkem mwğalim, şalğay aymaqta aqşası täuir, onıñ esesine audan, sovhoz ortalığımen qatınas qiın, kezdeysoq bolmasa, ayına birer ret qana maşina qatınaydı, osığan oray poşta qatınası da üzdik-sozdıq, äuelde Äbişpen birer ret hat almasqan edik, bwdan soñ baylanıs üzildi. Qırsıqqanda, qaytar jolda kölik kütip tağı bögeldim. Onıñ esesine, üş aydan astam qımız işip, atqa minip, tauğa şığıp, eñ bastısı – biraz qağaz şimaylap, arqalap aparğan qanşama kitabımdı tügel töñkerip, köñilim toğayıp qaytqam. Almatı tamıljıp twr. Köşesi tap-taza, auası kögildir. Bas poştada Äbişten eşqanday habar joq eken. Dekanattan bizdiñ balalar Aqmola oblısına ketkenin estip, poyızğa otırdım. Atbasarda, studentter ştabına jetken bette, aldımnan suıq habar şıqtı. Pälen sovhoz, şöp jinap jürgen kezinde bir bala aşağa tüsip ölipti. Qazaq filologiyası, bizdiñ kurs. Jüregim zırq ete tüsti. Äbiş auılınan şıqpağan boluğa tiis. Bälkim, äuelgi sözimiz boyınşa, mezgilinde jetti me. Qol jwmısı ataulığa qırı joq edi. Tumısınan aqsausaq menen de soraqı. Balalar külip jüretin. Arğı jılı, birinşi kursqa tüsken soñ jigitter jemşöp jinauğa jegiledi ğoy. Äbiş üyilgen şömelege aşasın boylata şanşıp, kötere almay, mıqşiıp twradı deydi. Köteru mümkin de emes, twtas bir köpene. Azıraq alu kerek deydi ğoy ülkenderdiñ biri. Äbiş aşasın jwqalay salıp, bar küşimen köterip qalğanda, nebäri eki-üş uıs qana şöp ilingen, ekpinimen şalqasınan tüse jazdaydı deydi. Tım köp biletin jäne köbirek söyleytin, sondıqtan da «Akademik» Baqıt Seytjanov, bar qimılın keltire, naqtı beynelep beredi. Bir emes, äldeneşe ret qaytalanğan körinis. Mäz bolıp külemiz. Al Äbiş qaşanda bwrtiıp, ökpelep qalatın. Endi mine, külkiniñ soñı swmdıqqa wlaspasa igi edi… Degbirim qaştı, mazam ketti. Astıq tasığan köldeneñ maşinalardıñ birimen ataulı sovhozğa kelgen bette studentterge bölindi degen jataq üyge qaray asıqtım. Keşkirip qalğan kez. Esik aldına jeter-jetpeste Didarbek Ramadanovqa wşırasqan edim. Qaydan, qalay keldi degendey, mağan tañırqay qarağan. Amandıq joq, «Kim? Kim?» – dep swrappın. Didarbek qalıñ qabağınıñ astınan tünere qarap, qarsı keldi de, meni qwşağına aldı. «Beysen…» – degen, twnşığıñqı dauıspen. Bir sät oqıs jeñileyip, keler mezette özegim örtengendey boldı. Qisınsız qaza ras eken. Beysen… Orta boylı, tağırşaqtay sarı jigit edi. Jası otızğa şıqqan atpal azamat. Biz üşin mindetti äskeri oquğa qatınaspaydı, arnayı uçilişe bitirgen oficer eken deytin. Asa wstamdı, biyazı. Qanday da joğarğı mektepke mümkindigi bola twra, filologiyanı tañdağan. Jazu jağın bilmeymin, qaytkende de qatañ äskeri qızmetten jerip, beybit tınış mwğalimdik jolın qalasa kerek. Endi mine… Maşinağa şöp tiesip jürgen eken. Üstinen alıp twradı. Bir mezette, jiekten ısırılğan şömelemen birge, tayıp qwlaptı. Qolındağı aşası bir büyirinen qadalıp, büyregin qaq jarıp, işek-qarnın talqandap ketken. Öz qolımen jwlıp tastap, betin basıp, etpetinen tüsip jattı deydi. Köp wzamay jan tapsırğan. Jigitterdiñ bäri de qaşan qaytqanşa esterin jinay almay jürdi. Men barğan künniñ aldında ğana qalbalaqtap jetken tuıstarı mäyitin alıp ketken eken, erteñine keşke ashanada jetisi dep nan auız tiip, eresek jigitterdiñ biri ayat qayırıp, eske alıstıq. Keyin de oydan ketken joq. Äsirese, universitetti bitirip, twtas kursımızben ataulı eskertkiş suret jasatqanda.

Şet jağasın ayttım, aldıñğı jılı Tıñğa barğanda bwdan da ötken swmdıq bola jazdağan. Bir emes, äldeneşe jigitke zäbir, jaraqat, bälkim qaza, al qızdarğa bılapıt zorlıq. Äbiş ekeuimiz til-fol'klor ekspediciyasında jürgende. Bärimizdi de qwday qaqtı der edim. Aqmola, Kökşetaudıñ biri. Bizdiñ balalar demalıs küngi kino, oğan jalğas bi keşinde körşi brigadadan kelgen orıs mehanizatorlarımen baylanısıp qaladı. Aynaldırğan üş-tört qızımızdı kezegimen şaqırıp, bilep qana qoymay, anayı, ospadar minez körsetedi ğoy. Aqırı, qızdardıñ birin dalağa süyremek boladı. Älbette, töbeles şıqqan. Orıs jigitteri tayaq jep, keyin qaytadı. Arada üş kün ötkende, tapa-tal tüste bir maşinağa tielip kelipti. Jiırma şaqtı sodır. Qoldarında şınjır, kastet jäne temir tayaqtarı bar eken. Bizdiñ balalar tüski üzilisten soñ, qırman basında otırğan. Analar maşinadan tögile tüsip, kädimgidey wrandap, twra wmtıldı deydi. Bizdiñ jigitterdiñ sanı şamalas, taysalmay kirisip ketedi. Abıroy bolğanda, biday küreytin, sabı wzın, bası jalpaq ağaş kürekteri bar. Bastauşı, wyıstıruşı kösemderi – Nwrmahan. Qarsı wran saladı. «Attan, Aruaq!…» Wzın boylı, iıqtı, qayrattı Saparhan Mırzabekov: «Kürektiñ qırımen!..»– dep ayqaylap, şabuılşı bwzıqtardı moyınnan, iıq pen siraqtan wrıp jaypay bastadı deydi. Universitettiñ auır salmaqtağı çempionı Marat Toğataev degen bokser jigitimiz, qwr qolmen wrıp qwlata berdi deydi. Qalğan jigitter de qarap qalmağan. Qolda kürek, qarımdarı wzın. Aqırı, bes-on minutta şayqas tämam boladı. Orıstar tım-tıraqay şeginedi, törteu-beseui jığılğan, swlağan küyi orındarınan twra almay qalıptı. «Biz jeñdik, jaralı bwzıqtarıñdı alıp ketiñder!» – deydi Nwrmahan. Alayda, bar şarua osımen bitpesi anıq. Almatığa qaytuğa bir apta ğana qalğan. Jigitter ünemi saq, jiın otıradı. Aqırı, erteñ ketemiz degen jeksenbide, tün tüse, üş taraptan birdey añdızdağan üş maşinanıñ jarığı körinedi deydi. Bas qolbası Nwrmahan tügeldey ağaş, temir kürektermen qarulanğan äskerine quat berip, taymay soğısuğa ündeydi. Bärin kürgeyley qatarğa twrğızıp, eñ aldığa Fadli Fazli-oğlı degen qoñqamwrın türigimizdi şığarıptı. «Sen jer-älemdi jaulağan er türiktiñ tikeley wrpağısıñ, qalğanımız sağan qarap soğısamız!» – deytin körinedi. Qater üstindegi qaljıñ. Al Fadli momın jigit, qorqıp dir-dir etetin körinedi. Aqırı, tım taqau tws, jarığı öşpegen maşinalarınan tüsip, üş taraptan birdey uralağan, kemi jetpis-seksen orıstıñ ayqay-süreñi şıqqanda, jigitter türşige bastaydı. Şınında da, qızıl qırğın kele jatır. «Al kettik, mınalar tört ese köp!..» – deydi äldekim, şepten şığıp. Qatar bwzıldı. Jiırma şaqtı jigitimiz, artta ürpiisip twrğan tört-bes qızdı jeteley süyrep, jau şapqınınan tısqarı qarsı bet – jılğalı özen jaqqa tım-tıraqay qaşıptı. Tipti, odan ärmen ketedi. Orıs bwzıqtarı brigada twrağın basıp alıp, üy-üydi, bwqpa-qaltarıstı tügel tekserip, eşkimdi taba almaydı. Qazaq studentteriniñ qalay qaray ketkeni añdalıp twr, jardan tüsip, jılğanıñ jağasına jetip, odan ärirek bes-on qadamda toqtaladı. Tüngi tımıqta bar dausı estilip twrdı, deytin edi Marat Nwrğaliev. Tizeley keşip, sudan ötken aldıñğıları: «Jüriñder, wzap ketken joq, tez!» – dep qanşa aytsa da, keyingi köpşilik attap baspadı, «Ub'yut, na h…» – ayamaydı, öltiredi dep, tınımsız balağatpen şekteldi, bwl orıstıñ beti bir qaytsa, mülde sağı sınıp, ekinşi qaytara baspaydı eken, der edi. «Ötkendegi tayaqtı wmıtpaptı, belgisiz qarañğıda boylap izdeuge qorıqtı», – deydi, osı oqiğanıñ bası-qasında bolğan Orazbek Särsenbaev. «Seni bilmeymin, bälkim, qaşudıñ özin namıs körgen, qapelimde arı emes, beri jürgen epeteysiz Äbiştiñ qolğa tüsip qaluı äbden ıqtimal edi», – deytin. Keyinde, arada qırıq-elu jıl ötkende, tıñ igeruşi erler men jergilikti qazaq arasındağı köp qaqtığıstıñ biri retinde, sol, naqtı, derekti qalpında qağazğa tüsirem dep jüruşi edi. Büginde marqwm, jazıp ülgerdi me, älde biz estigen auızeki äñgime esebinde qaldı ma, bilmeymin. Bizdiñ jigitter twtas bir jıl boyı, tipti, odan keyin de, osı, ülken tragediyağa wlasuı mümkin oqiğa töñireginde qanşama äzil äñgime aytıp jürdi. Kimniñ bastap, şepten şıqqanı. Älde Bazarğali. Älde Baqıt. Joq, Fadli. Qalğanınıñ qalay qorqıp, qalay zımırağanı, aulaqtap barıp, saban üygen mayağa jasırınğanı, birinen biri ürkip qaşqanı, endi bir jigitterdiñ tabanı jerge timey zımırap, erteñine Atbasardıñ irgesinen äreñ qaytqanı… Jastıqta bäri qızıq, bäri külki.

Küzde, bütkil kursımızdıñ bası qosıldı. Mindetti nauqannan tıs qalğan Äbiş dekanatta «jataqhana berilmesin» degen jarlıqqa ilinipti. Onsız da jataqhana swramaytın. Meni de, twrmıs-jağdayı täuir dep, tek tiesili stipendiyamen qaldırğan eken. Tipti jaqsı boldı. (Kelesi jılı jazda ekeuimiz de azat, birjola auılda qalğan edik.) Qajetsiz jataqhanamen qatar, osı 1960, qoñır küz, törtinşi kurstıñ basında Äbiş ekeuimiz bir jarım jıl twrğan jaylı päterimizden ayrıldıq. Balaları keldi me, älde basqa jaqqa köşpek pe, qabıl almağan. Taqau mañ, 1-liniyadan jaña päter taptıq. Qabat-qabat eki terezesi de küñgirt, jetim bölme. Temir bolsa da jaysız tösegi joq, eki bwrışında eki maqta matras. Ortada japırayğan jaman stol, jalğız orındıq. Onıñ üstine, keş batıp, sağat on bolar, bolmasta işki dälizdegi tetigin basıp, jarığımızdı öşirip tastaydı. Ol az bolğanday, qandala şıqtı. Eki-aptağa tolmay, azıp-toza bastadıq. Men taqau töñirekten jağalay esik qağıp, jaña päter izdep körip edim, eşbir qisını kelmedi, artıq-auıs bölmesin jaldaytın orıs köp, birli-jarım tatar men wyğır da bar, biraq eşqaysı bos emes. Bir küni kitaphanada Tölekke wşırasıp qaldım. Büginde belgili jazuşı Tileuhanov. Jağdayımdı aytqam. Özim de izdep barayın dep jür edim, Rımğali ekeuimiz Panfilov parkiniñ irgesinde, tamaşa päter taptıq, bayağıda Furmanov twrdı degen taqtası bar, sonıñ ekinşi qabatı, endi bir orın sıyısadı, bizge köş dedi. Rımğali Nwrğaliev, Tölek üşeuimiz mektepte birge oqıp, birge bitirgenbiz, bwl ekeui bolaşaq jazuşı eñ aldımen ömirdi tanuı kerek dep, auıl şaruaşılığı institutına tüsken, aqırı ondağı oquları wnamay, ilgerindi-keyindi universitettiñ filfagına jetip edi. Men Äbişti tastap kete almaymın ğoy, dedim. Arada birer kün ötti, ötpedi, Äbiştiñ mekteptes dosı, matematik Oraz Telemgenov degen bala keldi. Ötkende ortamızğa alıp, biraz uaqıt birge twrğanbız. Minezi keñ, darqan jigit. «Jağdaylarıñ naşar eken, – dedi. – Biz üş adamdıq täuir päter taptıq. Leben ekeuimiz». Bwl Leben de mañğıstaulıq bolatın. «Mwhtar ekeuimizdi sıyğıza alasıñdar ma?» – dedi Äbiş. «Bir-aq kisilik orın bar… Tösek sıymaydı». «Eki kisilikten qoysa şe?» – Oraz qısıla bastadı. «Men şeşpeymin ğoy. Üy iesi…» «Men şeşeyin», – dedim. Äbiştiñ özi de jaqsı tanitın Tölek pen Rımğalidıñ jağdayın ayttım. Men sonda keteyin, sen mwnda bar. Basqaşa amal joq, dedim. Äbiş ekeuimiz osılay bölindik. Älbette, tek jatın ornımız ğana. Äytpese, jwbımız jazılğanımen, aramız ajırağan joq. Barısıp, kelisip, özara qatınasıp, universitette jäne basqa da jağdaylarda ünemi wşırasıp, bwrınğışa äñgime, keñes qwrıp jürdik.

Osı törtinşi kursta, 1961 jıl, naurızdan bastap eki aylıq täjiribe kezeñine şıqtıq. Bizdiñ ataulı mamandığımız – filolog häm qazaq tili men ädebietiniñ oqıtuşısı. Endigimiz – pedagogtıq därister. Bwl kezde sanımız azayğan – qırıq bala tüp köterilip, Wzınağaşqa bardıq. Sondağı orta mektepte oqu ürdisin wğınıp, özimiz de kädimgidey sabaq berip, bolaşaq mwğalim retindegi äuelgi qabiletimizdi tanıtuğa tiispiz. YAğni, naqtı ömirlik täjiribe. Alğaşqı küni bıtıray jayılıp, jatın orın izdep kettik. Äbiş, Sonarbay üşeuimiz älde boydaq, älde äyelinen ajırasqan, orta jastardağı jalğızbastı tatardıñ üyinen täuir bir bölme taptıq. Taza, keñ. Äuelgi keşti köñildi, jaqsı ötkizdik. Üy iesi şaqtaulı bolsa da, dämdi dastarqan jasadı. Ol zamanda bizdiñ ortada äldebir toy, jiın keşter demesek, işimdikke äuestik wşıramaydı. Tatar ağamızdıñ da şetin minezi joq eken. Jadırap otırıp, tatarşa öleñ, jırlar ayttı, aqırı jüykesi bosap, közine jas alıp toqtadı. Sonarbay jwbatıp jatır, Äbiş ekeuimiz ıñğaysızdanıp qalğan edik. Ömirden qiındıq körgen kisi siyaqtı. Biraq tez jadıradı. Jalpı, bwl päterdegi jağdayımız jaman bolmaytın siyaqtı, eñ bastısı – tınış.

Erteñine mektepke jinaldıq. Söytsek, bizden eki-üş kün bwrın JenPI – Qızdar institutınıñ bir top boyjetkeni kelip tüsken eken, bwlardıñ täjiribe sabaqtarı bastalıp ketken. Bizdiñ dekanattıñ şalalığı, nemese, mektep basşıları eki jaqqa qatarınan kelisim bergen. Qaytkende de bir mekteptke sıymaytın edik. Bastap kelgen oqıtuşılarımız mäseleniñ män-jayın anıqtamaq bolıp, Almatığa attandı. Bizder äzirşe eşqanday şaruasız qaldıq. Qol bos, mindet joq. Tipti jaqsı boldı. Bwl Wzınağaşta, Resey isperiyası Qazaq Dalasın şetinen türe, birjola otarlay bastağan zaman – 1860 jılı qırğın soğıs bolğan. Qoqan handığınıñ Almatını jäne bütkil öñirdi käpirlerden op-oñay tazartpaq jelikpen şwğıl attanğan jiırma mıñdıq qosını orıstıñ nebäri segiz jüz äskerinen qirap jeñilip, tügelge juıq harap bolğan. Bwdan soñ Qazaqstannıñ baytaq tüstigin, odan äri jümlä Orta Aziyanı tübegeyli jaulauğa jol aşılıp edi. Auıl irgesi, biik qırqa basında sondağı qolbası podpolkovnik, keyinde infanteriya generalı, Jetisu ölkesiniñ gubernatorı Kolpakovskiyge arnap ornatılğan biik obelisk andağaylap twr. Bizdiñ jigitter basına barıp, tükirip, tepkilep qaytpaq edi, qiya betkey ezilip jatqan balşıq eken. Köterilu mümkin emes. Wzınağaştıñ öziniñ Almatı–Taşkent trassasınıñ ötkelegi sanalatın ortalıq dañğılına ğana ensiz, jolaqtı asfal't töselgen, qalğan barlıq jer – köşelerdiñ bütin boyı, üylerdiñ arası jalqın batpaq, maşina tayğanaqtay jürip ötken jol boyı kölkigen laysañ. Soğan qaramastan, bizdiñ jigitter jaña qızdarmen tanısıp, tipti, kelesi künderde kinoğa şaqırısıp, äjeptäuir japırlasıp qaldı. Eñ bastısı – ärqilı, tausılmas qaljıñ, jeñil oyın. Wldar birin biri qağıtıp jatadı, qızdarğa qırındap, ekiwştı äzilder aytadı. Jigitterdi sırttay tanıstırıp, qilı-qilı minezdeme jasaydı. Twrğanbay ekeuimiz ğoy deymin, Sonarbaydı nısanağa aldıq. Bolaşaq filosof Sonarbay Tañqaev. Qaşanda salmaqtı keyipte, sözi az, minezi auır. Bwl Sonarbay degen üylenip qoyğan jigit, destik. Mına mañğaz türine qarap, aldanıp qalmañdar, nağız donjuan. Qızdar soğan sendi. Al biz özimizdiñ jigitterge de aytıp, mäz bolamız. Jäne basqa da qızıqtar. Keyinirek, Almatığa barıp qaytqan jeksenbi künderiniñ birinde men «Jañılısu» degen jeñil äñgime jazdım. Bas keyipkerdiñ äuelgi qaribi özgergen – Omarbay. Biraq bäri kerisinşe. Äuelde qızdar mañğaz, salmaqtı jigit dep, sırtınan maqtaydı, tipti, bir boyjetken jaqsı körip qaladı. Aqırı, bwl mañğazdıñ üylenip qoyğan jigit ekeni mağlwm boladı. Bwdan soñ jañağı qızdar «aqımaq, sezimsiz topas» dep söguge tiis. Bizdiñ balalardıñ arasında özara qaljıñ, keyde minez erekşeligine qwrılğan, köbine-köp äldeneden kötermeleytin, nemese mazaqtap qağıtatın qızğılıqtı äñgimeler mol bolatın dedim. Sonıñ kezdeysoqta qağazğa tüsip qalğan bir körinisi ğana. Alayda, bizdiñ Wzınağaşta iş pısqan, solqaqtağan bos jürisimiz köpke sozılmadı. Törtinşi, älde besinşi küni qızdardı sol bastapqı qıstaqta qaldırıp, tüp köterildik. Äbiş, Sonarbay üşeuimizdiñ az-mwz ökinişimiz bar. Erkin äzildeskenmen, mülde jwğıspağan qızdar emes. Päter iesine bir aylıq jatın orın jäne tañğı şay, keşki asımız üşin on somnan otız som bergen edik. Endi bärin emes, üşten ekisin qaytarudı ötingende, manağı ağamız tügeldey azıq-tülikke jwmsap qoydım, qolda qalmadı dep bezerdi. Ol kezdiñ esebinde äjeptäuir aqşa desek te, Äbiş ekeuimiz üşin ornı tolmas şığın emes, al Balalar üyinde tärbielengen, artınan eşqanday kömek kelmeytin Sonarbayğa obal boldı. Bükil kursımızben Qaskeleñge tüsip, onda da jatın päter tapqan soñ, bar şığının köterip almasaq ta, qadarınşa kömek jasauğa tırısqan edik. Bwl jolı bizge Baqıt pen Twrğanbay qosılğan. Mektepte bastauış klasta sabaq beretin mwğalimalardıñ biriniñ, aldı aşıq, biik şatırlı ülken üyiniñ keñ bölmesi. Wyañ, aşañ jüzdi, öte mädenietti äyel eken. Oqu jasına jetpegen eki-üş balası bar, küyeui – taqau töñirektegi sovhozdıñ birinde täuir qızmet atqaratın siyaqtı, ertemen ketip, keş keledi, demalıs künderi bizdiñ balalarmen «doraq» karta oynaydı. Biyazı mwğalima bizdi mektep direktorınıñ aytuımen qabıldağan, eşteñe almaymın, dedi. Almağanı twrıptı, orayımen, ara-twra asqa şaqıradı. Al bizdiñ böten-bastaq isimiz joq. Öte jaylı, tınış boldı. Aqırı, keterde apayğa äldebir suvenir sıyladıq qoy deymin.

Men üşin kündelikti tirşilikte Qaskeleñ öte qolaylı bolıp şıqtı. Almatımen aralıq jaqın – jol qatınası bögelissiz, jartı sağatqa jetpeydi, avtobustıñ bir tarap bileti älde otız bes, älde qırıq tiın. Demalıs künderin, naqtı täjiribe sabaqtarınan böten barlıq uaqıtımdı Almatıda ötkerdim. Oqu jäne jazu. Bir jolı kelsem, jalpı jwrt mäz-mäyram, adam – onıñ işinde sovet adamı alğaşqı bolıp kosmosqa şığıptı. Gagarin ğoy bayağı. Masat pen maqtanda şek joq. Men öz auılımda quattı atom, sutegi bombalarınıñ bastapqı jarılıstarına da kuä bolğam, odan küşti ne bar, eşteñege tañırqamas edim, jön eken, ğılım-bilimniñ damu jolındağı bir kezeñ, sonşama es şığarday ğalamat emes. Bizdiñ balalar da jwrt qatarlı masayray qoyğan joq. Bwl uaqıt, bwl jerde de eñ bastısı – pedtäjiribeni tezirek ötkeru, odan da mändisi – jadap-jüdemey, üyrenşikti Almatığa oralu bolatın. Ol zamanda studenttiñ qarnı aşpay twrmaydı. Bireui emes, bäri derlik jäne qatarınan äldeneşe kün. Osınday jağdaydı bayqağan Zekeñ – kezekti saparımen studentterin körip, sabaqqa qatısıp, bayqastap qaytu üşin arnayı kelgen Qabdolov, avtobusqa şığarıp salğan balalarğa bes somdıq kök qağaz wstatıptı. Qarnı aşıp jürgen bes balanıñ bir kündik, eki retki tamağı. Jäne qaltamda kelgen barı osı ğana dep, keşirim swrağanday bolıptı.

Qaskeleñ qıstağı da Wzınağaş siyaqtı audan ortalığı. Biraq mwnda bäri basqaşa. Köşelerge tügelge juıq tas töselgen. Twrğın üyleri de kelisti – ret, tärtibimen ornalasqan, tügeldey derlik şatırlı. Şığıs şette äsem, aydındı Mädeniet sarayı bar, ötken, älde arğı jazda Qazaqfil'm osı ğimaratta «Bizdiñ süyikti däriger» degen kinokomediya tüsirip äketipti, negizgi rol'de Ermek Serkebaev oynağan, basqa da belgili artister, eñ ülken jañalığı – Şet tilder isntitutınan Raya Mwhamediyarova deytin qız qatısqan eken, keyinde Ğabit Müsrepovtıñ jarı bolğan belgili aktrisa. Mädeniet sarayınan basqa da eki, üş qabattı ğimarattar bar. Onıñ işinde audan basşılığınıñ keñse üyleri. Mine, osınıñ bärine kerisinşe, orta mektep üyi tım qoraş eken. Audandağı eñ bastı, ortalıq mektep qoy. Aulası şağın, jer jetpegendey, qısıp salınğan. Bütkil mektep üyinde keñ, jarıq jalğız-aq bölme bar – direktordıñ kabinetine jalğas mwğalimhana. Oqu twtasımen eki kezekte, sonıñ özinde balalar sıyısa almay, köbine-köp bir partada üşeuden otır. Är klastağı oquşılar sanınıñ artığınan ğana emes, oqu bölmeleriniñ mölşerden kemis tarlığınan. Eñ keremeti – ärbir klass jeke-dara emes, birine biri jalğas eki bölmeli, yağni, bir esikten kiresiñ, japırlap, pälenbay bala otır, qaq jarıp, törge, ekinşi bölmege ötesiñ, onda basqa bir, sen izdegen klass. Balalardıñ dabırı, mwğalimniñ sabağı, – bäri-bäri eki tarapqa birdey, anıq estilip twradı. Äuelde köp päterli twrğın üy bolğan ba dersiz. Meniñ tuğan auılım Şwbartau – artta qalğan şalğay audan esepteletin, audan ortalığı Barşatas – şiki kirpişten qalanğan, şatırsız, toqal tamdar, köbine eşqanday köşe tärtibin saqtamay, irkes-tirkes, üyme-jüyme ornalasqan, aula arasında mal örip jüretin nağız tükpir, biraq aşıq, ör jaqta, keñ alañnıñ qaq törinde ornalasqan mektep üyi – aumaqtı, eñseli, äri aydındı; osı, audan şegindegi jeti-segiz jüz bala tañerteñ – bir kezekte ğana oqitın eñ negizgi mektep qana emes, kolhoz, sovhoz ortalıqtarındağı bastauış, jeti jıldıq mektepterdiñ üyleri de töñireginen oqşaulanıp, andağaylap twrar edi. Al mwnda – eñ qadirsiz mekeme siyaqtı. Jalğız men ğana emes, Qazaqstannıñ är qiırı – şığıs pen batıs, tüstik pen teristikten kelgen jigit-qızdarımızdıñ bäri de qayran qalğan.

Täjiribe däristeri bastalıp ketti. Äuelde osı mektep mwğalimderiniñ til, ädebiet sabaqtarına qatınastıq. Sodan soñ, kezek-kezegimen, özderimiz de segizinşi men onınşı klastar arasında sabaq ötkize bastadıq. Pän mwğalimderi birneşeu. Ornıqtı, bayırğı oqıtuşılar. Bizdiñ balalar, ärine, tügelge juıq bilimdar, asau. Sonımen qatar, mädenietimiz, qazaqı ğana emes, zamandıq ruhani bitimimiz de kelisti bolatın der edim. Älbette, pändi bilu men sabaq ötkizu – eki basqa närse. Qiındıqtar bolmay qalğan joq. Alayda, bäri oñımen ötip jatqan. Aqırı, toğızınşı, onınşı klastar sabağında şataq şıqtı. Ädebiet oqıtuşısı – qırmasaqal, qartañ kisi eken. Joğarğı bilimdi, «Respublikağa eñbegi siñgen», älde «Halıq ağartu qızmetiniñ üzdigi» degen twrğıdağı atağı bar. Äuel bastan-aq bizdiñ örkeude jigitterdi wnatpay, anau-mınau, böstekti aqıl ayta beretin edi. Onısı sol eskişil sarın – sovettik patriotizm men otanşıldıq, partiyalıq äuezge ayrıqşa män beru. Jäne qanday jağdayda da bekitilgen programma, mektep oqulığınıñ şeginen asıp ketuge bolmaydı. Bwların elegen eşkim joq. Aqırı, biz naqtı därister ötkizip, pedtäjiribeden ataulı bağa aluğa köşkende, mülde qarıstı. Eşkimniñ eşbir sabağı wnamaydı. Bizdiñ wğımda kemistigi bolar, kemtigi joq, bäri de jaqsı, tipti joğarı därejede. Alayda, jetekşi mwğalim eşqanday dälel, uäjge toqtamaydı. Baqıtqa üş qoydı. Twrğanbayğa üş qoydı. Meni de solay qaray süyremek edi, ülken dau şığıp minus törtke köterdi. Aqırı Äbişke kezek kelgen. Öte jaqsı, qızğılıqtı ötkizdi. Al talqı kezinde bwrınğı äuen. Bwrınğıdan da tömen. Äbiş aytar sözi tausılıp, qızara twqırıp otırıp qalıp edi. Biz talasa kezektesip, kirisip kettik. Mipazdap söylegenimiz şamalı, biraq eşkim ädepten aspağan. Twtas bir ay boyğı barlıq qıjıl sırtqa şıqtı. Aqırı, siz – ana zaman, biz – mına zaman, qaytkende til tabısa almaydı ekenbiz, endeşe, sizdiñ pedagogtıq täjiribe jetekşisi retindegi qızmetiñizden bas tartamız degen tüyinge toqtadıq. Bizdiñ qatañ şeşimdi Baqıt pen Twrğanbay mektep direktorına habarladı. Jäne däp sol küni, daudan soñ kele qalğan Manasbaev deytin tanımal docentimizge mağlwm qıldıq. Dekanatqa habarlasıp, bizge basqa bir mektep, nemese osı mekteptiñ özinen basqa bir mwğalim tapsın. Momın adam edi, şoşıp ketti. Mektep direktorına kirip, barlıq jağdaydı bilse kerek. Jäne sol küni bizdiñ bar sözimizdi tiesili jerine jetkizgen eken.

Erteñine tüs aua filologiya fakul'teti professor-oqıtuşılar qwramınıñ teñ jarımına juığı Qaskeleñge kelip tögildi. Fakul'tet dekanı Tauman Amandosov, qazaq ädebieti kafedrasınıñ meñgeruşisi Mästura Sarmurzina, til kafedrasınan Ibırayım Mamanov pen keşegi Manasbaev, ädebietşiler – Belgibay Şalabaev pen Zeynolla Qabdolov jäne tağı eki-üş oqıtuşı. Mekteptiñ mwğalimder bölmesine ülken jinalıs şaqırıldı. Direktor, zavuç, tilşi, ädebietşi häm basqa da bedeldi mwğalimder. Bizdiñ qırıq bala tügel sıymaydı, bülik bastağan jäne ayrıqşa belsendi onşaqtı bala bardıq. Dekanımız Tauman Amandosov ötken soğısta bir ayağın bergen, täjiribeli maman jurnalist, ädil, äri qatqıl kisi edi, öñi swrlanıp, dauıs kötermese de, tım auır söyledi, universitetke, fakul'tet atına söz keltirippiz, pedagogtıq praktika üstinde bolaşaq mwğalimniñ minez, etikasımen sıyıspaytın basbwzar äreketke jol berilgen. Mwnday degen bolmaydı. Täjiribe sabaqtarın osı mektepte ayaqtau şart. Ol üşin biz respublikağa eñbegi siñgen qart wstazdan jäne mekteptiñ bütkil mwğalimder kollektivinen keşirim swrauğa tiispiz. Al osınşama bülikke kimder wyıtqı boldı – anıqtaymız, tiesili şara qoldanıladı… dep tämamdağan. Bizdiñ aytarımız äzir edi, endi ökpe emes, ıza-aşuımız qabındap, äreñ şıdap otırmız. Alayda, söz timedi, bwdan äri Mäsken apay jalğap ketken. Tolıqşa kelgen, körikti äyel edi. Bwl kezde jap-jas, otızdıñ işinde. Keyinirek JenPI-de rektor boldı, mädenietti, parasattı kisi. Biraq osı jolı apayımız aldıñğı äuenmen ketti. Este qalğan bir sözi: «Sender törtinşi kursqa şıqtıq, endi jetildik, jettik dep oylaytın şığarsıñdar. Biraq bwl – ömirdiñ bası ğana. Qaşanda asıp-taspay, şekten şıqpay, ömir sürgen ortanıñ talap, tärtibine say jürip-twruğa üyrenu kerek», – dedi. YAğni, äuelgi eki wstazımızdıñ äuezine qarağanda, bizdiki – basbwzarlıq, ülkender ne qılsa da köne beruimiz kerek eken. Endi söz tospay söyleuge tura kelgen. Aldınala kelisimimiz boyınşa, eñ äueli – Baqıt Seytjanovtı şığardıq. İşimizdegi eñ wstamdı jigit. Bwrnada atap aytqanımday, öte köp biledi, biraq keyde köbirek söylep ketetini bar, soğan oray öz ortamızda «Qırtologiya ğılımdarınıñ akademigi» degen qwrmetti ataqqa ie bolğan. Bwl jolı birşama qısqa, naqtı, äri däleldi söyledi. Sodan soñ qızu qandı Bazarğali. Odan keyin däyekti Twrğanbay. Bayıptı Saparhan. Salmaqtı Sonarbay. Bizdiñ jigitterdiñ bäri de alğaşqı eki wstazımızdıñ barlıq ayıptau sözin negizsiz dep tauıp, osı mektepke kelgennen bergi kertartpa jağdayat ataulını, äsirese, bizge jetekşilik jasağan qart mwğalimniñ bügingi ülken ädebiet turalı tüsinigi eskirgeni jäne bizdiñ bärimizge degen teris közqarası men sabaqtarımızdı ädiletsiz bağalaytını turalı qattı ayttı. Äbiş ekeuimiz eñ soñğı, şeşuşi rezerv retinde artqa qalğanbız. Endi söylemesek te bolatın edi, alayda, bitimsiz maydan beri töñkerilip, bizdiñ paydamızğa oyısqan kezde men de, barlıq sözdiñ qorıtındısı esepti, tüyindi, qısqa twjırım jasadım. Mektep mwğalimderi ğana emes, arttan jetken wstazdarımız da dağdarıp qalğan. Qateligin tüsinip, keşirim swraydı, osınşama auır desanttan soñ qorqıp basıladı degen studentteri mülde köterilip ketti. İs ayağı şataqqa aynalıp, bitispes jağdayğa oyısıp bara jattı. Mine, osı kezde… Zeynolla Qabdolov sözge kirisken. Äueli bwl, Abay atındağı Qaskeleñ orta mektebiniñ respublikadağı eñ ozıq, eñ üzdik mektepterdiñ biri ekeni, bizdiñ fakul'tet tañdap tapqan, jıl sayınğı sätti täjiribe wyıtqısı ekeni, mwndağı mwğalimderdiñ bäriniñ joğarğı deñgeyi turalı oyqastap ötti. Sodan soñ bizdiñ jigitterdi, äzirşe söylemey, biraq twnşığıp, äreñ otırğan Äbişten bastap, jaña ğana söylegen, Baqıt, Bazarğali, Twrğanbay, Saparhandı, tipti eşqaşan eşbir lepesimen wnamağan meni de qosıp, tügeldey bilimdar, oqımıstı, erteñgi qazaq ädebietiniñ aytulı twlğaları bolatın jas aqın, jazuşılar dep, jağalay madaqtap şıqtı. Endeşe, azğana dau, dau emes, erkin pikirtalas neden tuındadı? Täjiribe sabaqtarınıñ bügingi zaman talabına say, eñ joğarğı deñgeyde ötui üşin. Bwl twrğıdan alğanda, respublikanıñ eñbek siñirgen mwğalimi Pälenşe-ekeñniñ qatañ talap qoyuı orındı. Bizdiñ jigitterdiñ bilim deñgeyi joğarı, sabaq ötkizu ürdisi de oydağıday, mäni men qwnı, ötkennen özgeşeligi – jaña deñgey, jaña biikke wmtıluında. Sonımen qatar, jañalıq ataulınıñ jolı kürdeli, jäne jastardıñ ösu jolında balalıq ausarlıq, azdı-köpti kinärat bolmay twrmaydı, biraq twtastay alğanda, örşil talap qaşanda maqtauğa, maqwl ğana emes, meylinşe qoldauğa layıq. Endeşe, kim de kimniñ bwra tartatın jöni joq, kelispeytin, kerisetin, qiıs, qiğaş jağdayattı körmey twrmın… Ne kerek, tüyelini şögertip, attını jerge tüsiretin şeber tildi, äri tapqır psiholog Zeynolla ağamız bar daudıñ tüyinin tarqatıp berdi. Qırıs mwğalimniñ de, oğan qarsı tentekterdiñ de buındarı bosaptı. Eki tarap ta özderiniñ artıq ketkenin moyındadı. Äueli qart mwğalim biz siyaqtı darındı balalarına tek qana jaqsılıq tileytinin aytıp, elbirey söyledi, aqırı köñili bwzılıp toqtadı. Biz de juasıdıq – jappay bitim. Bar şarua ornına keldi. Köp wzamay Qaskeleñmen de quana-quana qoştasqan edik.

Arada az-kem emes, tura qırıq jıl ötsin. Biz äuelde bas tiregen, äzil-qaljıñdı tört-bes kün ötkergen Wzınağaşta otırmın. Ärine, köşeler tazarğan, üyler körneki, bayağı jwpını qıstaq endi kişi-girim kentke aynalğan, tek qır basındağı Kolpakovskiy eskertkişi ğana qaz-qalpında twr. Tipti, bwrınğıdan da eñselene tüskendey. Qazaqstandağı orıs qauımınıñ ayrıqşa qamqorlığında, oñdap, öñdep, jañartıp, jaqsartıp qoydı desedi. Mümkindik bolsa da, baruğa zauqım soqqan joq. Tağı qırıq jıl, elu jıl öter, özinen-özi tozıp, jermen-jeksen bolar. Qazir bwl kenttegi twrğılıqtı jwrttıñ basım köpşiligi, tipti tügelge juığı – qazaq. Meniñ mwnda kelisim – bağzıdağı Qwnanbay qajı äuletiniñ kelini, Arğın-apa degen ataq alğan, balaları bar jağınan jetilgen ülken jeñgemizdiñ auıldas ağayın-tuğandı şaqırğan ülken dastarqanı qwrmetine. Menimen qarama-qarsı otırğan, intelligent keyipti, iman jüzdi aqsaqalğa üy ieleri tarabınan ülken iltipat jasalıp jattı. Nwrswltan Nazarbaevtıñ özin oqıtqan wstaz eken. Taqauda äldebir kezdesude altın sağat baylaptı. Men köñili jarastı ülken aqsaqaldarmen äzildese beretin ädetimşe, ärneden qağıta bastadım. Nege kök töbeli üy salıp bermegen. Ayaz bidiñ ertegisine wqsap ketken joq pa… Bäri bar eken. Sonday, zor märtebeli kisiniñ elep-eskergeni üşin raqmet. Jaqsı oqıdı ma, dep swradım. Öte jaqsı oqıdı. Onda institutqa nege tüse almay qalğan? Aqsaqal şınımen qısıla bastadı. Oquğa tüsken, sodan soñ, ömirbayanında jazğanday, özi bas tartqan. Ol zamanda partiyanıñ aldımen eñbek täjiribesinen ötu kerek degen wranı boldı… Eger partiyalıq nwsqaudı tıñdamay, birden oqıp ketse, ne bolatın edi? Onda bügingi jağdayımız qazirgiden ärmen örlep ketui mümkin be?.. Aqsaqal mülde abdıradı. Aqırı, salauat swrağanday boldı. «Mwhtar şırağım, men seniñ ağañ bolamın, – dedi. Tuğan auılım – Şwbartaumen şektes, Aqtoğay audanı, dadan tobıqtı. Al seni bala keziñnen bilem. 1961 jılı köktemde sol mektepke, pedagogtıq praktikağa kelip ediñder. Äbiş Kekilbaev ekeuiñ, tağı biraz balamen. Sonda mektepti töñkerip kete jazdadıñdar. Dau talaptarıñ orındı bolatın. Men – tarih mwğalimi, sabaqtarıñdı körgem joq, biraq soñğı talqısına qatıstım. Basqa jigitterdiñ qaysı kim bolğanın bilmeymin, bäriñ de iri, al Äbiş ekeuiñniñ erekşe talaylarıñ birden tanılıp edi…» – dep toqtadı. Men jeñildim. Ağamnıñ qolın alıp, rizaşılıq tanıtqan edim.

Sol pedagogtıq täjiribe kezeñine jalğas, Äbişke tikeley qatıstı, özgeşe bir oqiğa. Biz joğarğı klastarğa sabaq bergenbiz. Teteles sınıpta ayrıqşa ädemi bir qız boldı. Balalıqtan ketpegen, boyjetkenge jetpegen, biraq bar twrpatı özgeşe, uıljıp twr. Sirek swlu. Ayrıqşa bekzat. Jürgen jürisi, otırğan otırısı, wyañ bolsa da, sabaq kezindegi erkin jauaptarı, köz qarası men zifa boyı bwl balanıñ özgeşe peşenesin äygilegendey. Bärimiz de – ülken ağa, tilektes äpke retinde süyine qaraytın edik. Osı bala, säbilik jas köñilimen Äbişti jaqsı körip qalıptı. Qazaq on üşte – otau iesi degen, al on tört – qaytkende baliğat jası. Bizge qanşama balañ körinse de, alğaşqı mahabbat seziminiñ oyanar mezeti. Äbiş äuelde añdadı, añdamadı, bizdiñ qızdarımız bayqap qalıptı. Tañırqay qızığıp, jeñil qaljıñdap jüretin. Aqırı şınğa aynaldı. Arada azğana uaqıt ötken soñ Äbişti özi izdep kelipti. Jalğız Äbiş emes, tağı da bir ağaların körgisi kelgen. Qasında eresekteu, älde tuıs, älde dos qızı bar. Qaydan tapqanın bilmeymin, äyteuir wşırasqan. Äbiş eki balanı zooparkke aparıp, balmwzdaq äperip, sodan soñ demalıs parkinde, künwzaq aldandırıp jürip, avtobusqa şığarıp salıptı. Elbiregen bala, adamnıñ janı aşidı dep edi, bar jağdaydı aytıp. Älbette, mağan ğana. Men qattı tolqıdım. Şığıs dastandarı, qazaq eposındağı qız ben jigit hikayaların eske salıp, eşqanday oğaşı joq, desem kerek. Alayda, arada üş jıl ötkende bwl bala mektebin bitirip, boy jetip, teñdessiz qalıñdıq bolıp şığadı dep ayta almadım. Meniñ özimniñ kandidaturam bar. Jastıq şaqta, tipti, eresek zamannıñ özinde üş jıl – öte wzaq uaqıt, dünie neşe märte qwbıluı mümkin. Onıñ üstine, ülken jigittiñ kämeletke jetpegen mektep oquşısımen beykünä jağdayda bolsa da, sonşama uaqıt boyı ara-twra kezdesip jüruiniñ, tipti, hat-habar almasuınıñ özi eşqanday qalıpqa sıymasa kerek. Dese de, ömirde ne bolmaydı. Düdämal, biraq ıqtimal jağday. Nebäri üş jıl. Äzirşe bärimizdiñ de basımız bos. Bügin-erteñ üylengeli jatqan eşkim joq. Ras, ilkide Twrğanbay aytqanday, jürekke ämir jürmeydi. Kerisinşe, Äbiş sol jürekke özi ämir bergen siyaqtı. Qaytkende de romantik bolmay şıqtı. Keşegi Twrğanbay da, bügingi Äbiş te. Sonımen, bar hikaya tämam bolğan. Qız, ärine, köp wzamay-aq birjola jetildi, boy tüzedi. Biraq taqaudağı üş-tört jıl orayında qayıra kezdespegen siyaqtı. Arada jiırma-jiırma bes jıl ozğanda, alısta qalğan zaman, bwrnağı, jaña bastau kezimizdi eske alıp otırğanda, äldeqalay swrap edim. Sol qızdıñ tağdırı ne boldı eken dep. Äbişke mağlwm şıqtı. Qazir Almatıda twradı, küyeui – birşama tanımal aqın, dedi. Esimin ayttı. Biz qwralpas, köldeneñ jwrtpen aralası joq, birtoğa jigit edi. Eptep işetinin bayqağam, biraq salınğan maskünem emes. Ülken ataqqa jetpese de, balalar ädebieti tarabında mändi, paydalı eñbek etip jürgen qalamger, mektep oqulıqtarına engen… Odan beri de şirek ğasır. Jigitimiz jeti-segiz jıl bwrın dünieden ötken siyaqtı. Al qızımızdı bwrnada, bir ret qana äldeqalay, sırtınan körgem. Keşkilik, qatarlas üylerden qonaqtan şığıppız. Eki jaqta eki maşina kütip twr. Aqınımız meni körip, bwrılıp kelip sälemdesti. Al qızımız – boyı ortadan biik, täkappar beyneli, tür-twlğası kelisti äyel bolıptı. Alısıraq jäne qırın twrğandıqtan bet-beynesin añday almadım. Biraq wzaq zaman öziniñ jastıq öñin saqtağan şığar dep oylaymın. Jäne aqırına deyin äuelgi twrmısınan aynımağan. Qaytkende de, qalam iesin izdep tauıp, küyeuge şığuı – bayağı balalıq şaqtağı armannıñ eles-köleñkesi siyaqtı körinedi mağan. Keyin kökireginde qanday qayau, dıq qaldı – bilmeymin. Bügin Äbiştiñ özi de joq. Ötkendegi beykünä, biraq tolqımalı, mwñdı äñgimeniñ eñ soñğı kuägeri – men ğana. Birjola wmıtılmasın dep, qağaz betinen irikpedim.

Äbiş universitettiñ soñğı, besinşi kursında küzge salım «Qazaq ädebieti» gazetine jwmısqa twrdı. (Keyingi ğwmırbayandıq, resmi anketalarda jazılmağan.) Bwl kezde ataulı kitabı şıqpasa da, birşama tanımal aqın. Jäne äluetti, bilimdar ädebiet sınşısı. Bizdiñ bir dosımız, aqın Orazbek Särsenbaev üşinşi kurstıñ basında qattı sırqattanıp, auır operaciyamen bir büyregin alğızıp, ekiday qalıpta aulına qaytqan. Hal-jağdayı öte tömen, äldebir tuısı alıp ketip edi. Jarım kursımız bolıp poyızğa şığarıp saldıq. Şara, Nwrğayşa, Rauşan, Nesip, Sara deytin qızdarımız közderine jas alğan. Jigitter de qattı tolqıdı. Onıñ işinde men äsirese. Endi aman-esen köremiz be, körmeymiz be degen qaterli sezim. Sol Orazbek bir jılda es jiıp, keler jılı oñalıp, biz besinşi kursqa ötkende oquğa qaytıp keldi. Älbette, üzilip qalğan üşinşi kursına. Ne stipendiya joq, ne jataqhana joq. Äke-şeşesiniñ twrmıs jağdayı tipti naşar bolsa kerek. Artınan kök tiın kelmeydi. Jwmıs jasap jürse de studentter esebindegi Äbiş özine tiesili stipendiyasın berdi. Bir ay, jarım ay emes, twtas bir jıl boyğı. Starostamız – Sonarbay. Mejeli küni Orazbek bizdiñ kurstıñ basqa balalarımen birge alıp twradı. Jatın ornı da oñay şeşildi. Bwl kezde Tölek ekeuimiz Stroitel'naya – qazirgi Mwratbaev, Komsomol-Töle bi köşesinen bir jarım kvartal tömende, eñseli, kök töbeli üydiñ keñ bölmesinde twramız. Päter iesi – wyğır äyeli bar, balaları wyğırşa söyleytin, orta jastardağı qazaq. Aylıq aqımızğa ol kezdiñ esebinde äjeptäuir aqşa – jiırma bes som töleymiz, endi sonı otızğa köterip, tağı bir joldasımızdı alayıq dep köndirdik. Biz Tölek ekeuimiz on eki jarım somnan, al Orazbek Äbiştiñ stipendiyası esebinen bes som şığaratın boldı. İşip-jemi tügeldey derlik bizdiñ esebimizden. Auıldan jäşik-jäşigimen sauqat alamız – sürlengen et. Ötken jazda üylenip ülgergen Tölek jaña jılda üyine barıp qaytıp, twtas bir serkeniñ etin qaqtap äkeldi. Orazbek lekciyağa sirek qatınaydı, quırdaq quırıp jep üyde jatadı. Onısı salmaq emes. Basqası. İşki ağzası tolıq oñalmasa kerek, qısqı suıqtıñ özinde bölmeniñ auasın jii tazartuğa tura keletin. Tıpırlap jazatın, äri qadalıp köp oqitın Tölek ekeuimiz üşin qosımşa qiındıq tuğan. Tınıştıq, oñaşalıq twrğısında. Äytse de, bizdiki – änşeyin närse. Bwl arada aytpağım – Äbiştiñ joldasqa adal, märt minezi, keñdigi. Adam balasında artıq aqşa degen bolmaydı. Äbiş gazettegi jwmısına jalaqı häm qalamaqı aladı – qanşa tapsa da, tiesili, aylıq stipendiyanıñ jiırma segiz somı – äjeptäuir qarajat. Alıs auılda käri şeşesi bar, basqanı bılay qoyğanda, eki aylığına tamaşa kostyum satıp alar edi. Jomart qoldı, darqan Äbiş äzirşe baspasöz betin körmegen Orazbektiñ ülken ädebiet maydanındağı jolın aştı. Äuelde «Jwldız» jurnalın basqarıp otırğan Äbdijämil Nwrpeyisovpen jalğastırdı. Osı kezde «Qazaq ädebietinde», keyinirek özi auısıp barğan «Leninşil jasta» öleñ, jırların üzdiksiz jäne molınan jariyaladı. Önerdiñ qay salasında da bireudi bireu qoldaydı, köteredi, qadarınşa kömek jasaydı. Äsirese, bastapqı serpilu kezeñinde. Tabiği jağday. Alayda, mağan osınıñ bärinen studenttik stipendiyanıñ salmağı basım körinedi. 80-jıldardıñ işinde ğoy deymin, birde Orazbek mağan öziniñ Äbişke degen ökpesin ayta bastadı. Ökpe emes, reniş. Jäne qanşama kinä artpaq. Tipti, joqtan arazdasıp qalğan siyaqtı. Men aqırına deyin tıñdamadım. Seniki dwrıs emes, dedim. Kezinde sağan dañğıl jol aşqanı, süyegeni, qoldağanı öz aldına, auıldan arıp-arşıp kelgen keziñde jıldıq stipendiyasın baylap bergeni esiñde me? Eşqaşan wmıtuğa bolmaytın, eşqaşan esesi tolmaytın jaqsılıq. Orazbek tosılıp qaldı. Köp wzamay Äbişpen qaytadan tabısqan. Meniñ özim de, twtas on bes-jiırma jılğa sozılğan renişten soñ Orazbekpen jañadan jalğasqan kezim edi. (Arazdıq sebebi – qanşama dau-damaydan soñ, ejelgi jıraular turalı eñbegimdi resmi türde qorğau qarsañı, tura üş kün bwrın, «Leninşil jasta» etektey, jalalı maqala basılğan. Bwl jastar gazetiniñ tiesili böliminiñ meñgeruşisi – Äbiştiñ, odan soñğı Jwmekenniñ ornına jaqında ğana kelgen Orazbek bolatın. Ospadar maqala tikeley ädebiet tarihı turalı emes, meniñ «solaqay sınşılıq» eñbegim, «Qazaq ädebieti» gazetiniñ men basqarıp otırğan sın böliminiñ «ğadiletsiz, büldirgiş äreketi» turalı. Maqsat tüsinikti edi. «Ürit-soq, mına jigitti jibermeu kerek!..» Biraq oydağıday nätije bermegen. Men sol küni qattı tüñildim, keyinde, jıldar boyı renişim tarqamadı, Orazbek joğarıdan tüsken jalaqor maqalağa toqtau sala almadı dep. Söytsem, bwl – kiltipannıñ bergi jağı eken. Arada tağı da jiırma jıl ötkende, osı arandatqış maqalanı basqa emes, Orazbektiñ öziniñ jazğanı jäne jekeley ınta-jigerimen ötkelekten ötkizgeni mağlwm boldı jäne ilgeri, keyinde men turalı tağı qanşama wnamsız söz – keleñsiz jağdayat ejelgi dosımnıñ öz qolımen jariyağa şığarğan Kündelik kitabınıñ qırtıs, bwqpasınan tanılıp qalğan edi.)

Äbiş ädebiet gazetinde bir jılday ğana jwmıstap, «Leninşil jasqa» auıstı. Universitet tämamdalğan. Men aspiranturağa tüskem. Äuelgi jılım – kandidattıq minimumdar tapsıru maşaqatımen, berekesiz ötti. Kelesi jılı eñsem jazıldı, ğılımi izdenister belgili bir bağıt-bağdar tapqan. Endi Äbişpen keyde körisip, köbine telefonmen habarlasıp twrdıq. Küzde, tärizi, redakciyağa arnayı izdep barğanımda, bizge ülken sın maqala jazuğa qalaysıñ, dep swradı. Qazirgi qazaq äñgimeleriniñ jinağı şığıptı. «Zamandastar» degen atpen. Ğabit Müsrepovten bastap, Sayın Mwratbekovke deyingi aralıqtağı közi tiri jazuşılardıñ tañdama tuındıları. Meniñ uaqıtım tapşı edi. Alayda, qızğılıqtı taqırıp. Arada bir apta öter-ötpeste aparıp berdim, on üş bet qoljazba. Bögelissiz basıldı – 20.Hİ.1963. Sol qalpında derlik. Tek Safuan Şaymerdenovtıñ äñgimesine min tağılğan twsı äjeptäuir jwmsartılğan eken. Jäne maqalanıñ taqırıbı kitap atına säykes özgertilgen. Men Äbişke reniş aytıp edim. Kümiljuine qarap, redaktor qalamınıñ tabı ekenin añdadım. Keyin kemisi qalpına keltirildi, äuelgi taqırıbı «Qazirgi qazaq äñgimesi» bolatın, endi osı taqılettes tağı bir maqalalar qatarlasqannan soñ, 1999 – «Tasqa basılğan qoljazbalar» jinağında jäne 2002 jılğı On üş tomdıqta öz auqımına säykes «Äñgime örisi» degen jaña at qoyıldı.

Osı jazda, men auılda jürgende Äbiş alıs Mañğıstaudan käri şeşesin köşirip äkelipti. Astananıñ tau beti, Gornıy gigant aumağınan päter jaldağan eken. Ol zaman üşin äjeptäuir säuletti mädeniet üyinen tömenirek, sol jaq qaptaldan. Äbiştiñ qızmetine telefon soğıp, adresin bilgem, Akademiya arhivindegi kündik jwmısımdı tämamdap, ekinti şamasında bardım. Aulası keñ, aldı aşıq, şatırlı, ıqşam ğana qazaqı üy eken. Äbiş te jwmıstan jaña ğana kelgen. Şeşemizge sälem berdik. Kimeşegin oqşırayta tartqan, salqın jüzdi kisi eken. Ömirde körgen tauqımeti köp, tilek-armanı – jalğız wlın jetkeru, aqırı bar mwratı orındalğanday, baysal sabır bar. Äbiş tanıstırğanda mağan qwldırap tüspedi. Kimge bolsın sın közimen qaraytın kisi siyaqtı. Üyde Jwmeken de jür eken. Äbiş arqılı sırttay tanıspın. Jaña bastağan jaqsı aqın. Bolaşaqta äygili Näjimedenov. Şayğa otırdıq. Äñgimemiz onşa öristep ketpedi. Men ğana söylesem kerek. Tärizi, Mañğıstau jayın swrap, öz auılımnıñ jağdayın aytıp. Käkir-şükir äñgime. Naqtı esimde joq. Äbiş jımiya külip, ara-twra jauaptasıp otırdı. Şeşemiz ünsiz. Jwmeken sözge aralaspadı. Aqırı, şaydıñ ayağı jinalıp bitpesten, Äbiş ornınan twrıp, anasın asıqtırdı. Üydegi, älde qız, älde wl tağı bir-eki balamen Mädeniet üyine ketken. Qızıqtı oyın, nemese koncert. Meni de şaqırıp edi, ermedim. Jwmeken ekeuimiz qaldıq. Esik aldında oşaq köterilip, qazan asılğan. Jwmeken astına ot salıp, ettiñ köbigin alıp, küybeñdep jür. Menimen söylesuge qwmarlığı bayqalmağan. Özara äñgime tumadı. Men azğana bögelip barıp, esen-sau aytıp, avtobus ayaldamasına bettedim. Köp wzamay habarlasqanda, Äbiş meni qayıra şaqırmadı. Meniñ uaqıtım da, ıqılasım da joq edi. Keyinirek bir kezdeskende külip aytqan: şeşemiz üyge kelip-ketken jigitterdiñ ärqaysına minezdeme berip otıradı eken, anau – alay, mınau – bılay, al seni sopı siyaqtı eken, öziniñ mwrtı da bar dep sıpattadı dep. Bwl söz mağan wnağan joq.

Keler jılı qıstıñ bası, älde köktemde memlekettik päterge qolı jetken. Jaz ortasında üylenipti. Bayağı Muza – Klarasına. Ol da oquın bitirgen eken. Aldıñğı jılı Äbiştiñ özi Aqtöbege barıp qaytqan. Mağan tiesili äñgimesin bayandap edi. Bolaşaq qalıñdığına qanday siyapat jasağanı naqtı esimde joq, tärizi, älde alqa, älde jüzik, birge oqitın eñ jaqın eki qızına eki qolşatır äperdim dep edi. Endigi jılı otau köteruge söz baylasıptı. Altı-jeti jılğa sozılğan mahabbat hikayası öziniñ aqırğı tüyinin tapqan. Ärine, meniñ dostıq peyil, tilektes quanışım riyasız edi. Eldegi, es jiıp, qımız işken jazğı demalısımnan kele sala izdep bardım. Äbiştiñ Jazuşılar odağınan alğan päteri – Panfilov köşesiniñ Kalinin, qazirgi Qabanbay batırmen qiılısqan twsı, tüstik-şığıs qaptaldağı parfyumeriya dükeniniñ sırtı, birinşi qabatta eken. Äbiş körer közge qauqalaqtap qarsı alğanımen, özimniñ bwl üyde onşa qalaulı kisi emesimdi birden añğardım. Şeşemiz salqın qabaqpen qarağan, jas kelinşek, bwrın suretinen tanıs Klara da, äldenege abırjığan keyipte. Bälkim, üy-işi bolıp, basqa bir jaqqa qonaqqa, nemese teatrğa barğalı jatır ma. Älde meyman kütip otır. Men tize büktim be, bükpedim be, ülken kisige kelini qayırlı bolsın aytıp, kelinge baqıt tilep, Äbişti qwşaqtap, arqasınan qağıp, asığıs jağdayımdı bildirdim. Osı, jäne ötkendegi – eki retki de qazaqı qolaysız, pendelik jağdayattan soñ, Äbiş ekeuimizdiñ twrmıstıq qatınasımızğa sına qağılğanday edi. Otbasındıq aralas bolmadı – otbası deytindey, men äzirşe boydaq aspirantpın, Äbiştiñ üy-işimen qayıra jalğaspadım. Tek twrmıstıq jağdayat emes. Keyinde oylap qarasam, äldenendey köldeneñ ilgişek joq, bwl kezde jaña orta, jaña dos, mansaptı, ataq-därejeli, janaşır ağayın tapqan Äbiştiñ özi menen alıstağısı, bala kezden bergi azdı-köpti ıqpalımnan birjola qwtılğısı kelgendey eken. Endi ğana emes, bwrınıraq bastalğan tüytkil. Alayda, sırttay qarağanda, özara ıqılas, peyilimiz özgermegen siyaqtı. Tım jii bolmasa da, habarlasıp twramız. Habarlasqanda, meniñ meken-twrağım da, basqa jağdayım da tiyanaqsız, zäude telefon şalam. Maqalañ bar ma? – deydi. Joq. Ülken zertteumen otırmın. Twtasımen bitirgen soñ. Äldebir üzikterin, nemese jaña sın maqalalar. Teatrğa barasıñ ba? – degen bir küni. Qazaq dramasında jaña bir spektakl'diñ qabıldanuı. Bardım. Keyinde tağı eki-üş qaytara. 1963–1964 jıldıñ qısqı sezonı. Tärizi, jaña p'esalar, anığı – jaña qoyılımdar. Asqar üşeuimizdiñ basımız qosıldı. Asqar Süleymenov. Ortasınan jarıp şıqqan jas peri, ötkir sınşı, bilgir ädebietşi. QazPI-diñ aspiranturasın jaqında ğana bitirgen, «Jwldız» jurnalında ädebi sın bölimin basqaradı. Sol jolı ma, odan bwrınıraq pa, Äbiş arqılı ma, öz betimizşe me, qalay tanısqanımız esimde joq. Äyteuir Äbişpen birge, Äbişsiz de jii kezdesip twratın edik. Endi äldebir spektakl'derdiñ resmi qabılı. Jaña p'esa, nemese eski p'esanıñ jaña qoyılımı. Sahnada – artister, tolıq oyın, sıni, resmi körinis. Parterde nebäri jiırma şaqtı kisi – körermen emes, sınşı, sarapşılar. Oyınnan soñğı talqılı jiındı Äljekeñ – zamanındağı belgili jazuşı ğana emes, ataqtı dramaturg Äljappar Äbişev basqaradı. Eki-üş auız kirispe söz aytadı da, «Al, jigitter – Äbiş, Asqar, qaysıñ bastaysıñ?» – degen saual tastaydı. Bögelis joq. Ne Asqar, ne Äbiş tögile söylep ketedi. Äueli dramalıq şığarmanıñ özi, erekşeligi men jetistigi, kemşiligi, sodan soñ akterlar oyını. Äbiş bayıppen, jan-jaqtı talday, asa sıpayı, äri wğınıqtı, ötimdi söyleydi. Asqar birden tereñge ketedi, madağı – sarañ, sını – ötkir jäne eşqanday talas, dau-damayğa orın qaldırmaytınday däleldi. Ekeui de şeşen edi. Birinen biri ötken. Alayda Äbiş baz-bazında kisiniñ köñiline qaraytın siyaqtı. Al Asqar eşkimdi ayamaydı. Bir jolı täp-täuir ataqqa şığıp jürgen, osı rette bastı rol'de oynağan akterdiñ bar minin, bar kemşiligin däl tauıp, batırıp aytqanı sonday, keudesi köteriñki, täkappar minezdi jas jigitimizdiñ wnjırğası tüse sümireyip, jılarman bolğanı esimde. Büyregi bwrıp twrsa da, Äljekeñniñ özi bastap, eşqanday uäj keltire almadı. Spektakl' qabıldanğan, biraq negizgi rol'den bastap, bükil truppa äli de birtalay izdenui qajet eken. Älbette, Asqar men Äbiş bastap beredi, bwdan soñğı dramaturgter men teatr sınşılarınıñ barlıq sözi osı auqımnan şığar edi. Köldeneñ qonaq retinde meniñ de köñilge tüygenderim bar, jaspız, keyde delebeñ köteriledi, nege söyleydi dep eşkim tejeu salmas edi, biraq meniñ mindetimnen tısqarı, eñ bastısı – mändi, mazmwndı söz tügeldey aytılıp ketken. Üşeuimiz basqa jağdaylarda da kezdesip jürdik. Ädebiet töñiregindegi tausılmas äñgime. Ädette Asqar ekeuimiz daulasamız. Köbine batıs ädebietiniñ jaña ülgileri töñireginde. Äbiş küle tıñdap jüredi de qoyadı. Äuelde, Äbiştiñ boydaq kezi, üşeuimiz Kirov pen Mir köşeleriniñ qiılısındağı pel'menhanağa, nemese Glavpoçtamptıñ irgesi, KazGU-diñ bas korpusınıñ sırtındağı şınılı kafege baramız. Asqar ädette äuelgi mäzirine bir staqan – eki jüz gramm qaymaq aladı, üstine eki şay qasıq qant salınuı kerek. Tım toyımdı eken. Bwğan men de üyrendim. Jalpı, as-su jağına üşeuimiz de kirpiyaz ekenbiz. Birge bas qosqan kezderimizde, ara-twra äldebir restoranğa bas swqqanda da, araq-şarap degen atımen bolmaytın. Äbişpen qatarlas Asqar da Jazuşılar odağınan üy alğan. Komsomoldan tömenirek, Mir köşesiniñ batıs qaptalınan, bwl da auası keñ eki bölme. Aldağı jazda ol da şeşesin köşirip alğan eken. Ekeuimiz köbine «Jwldız» jurnalınıñ redakciyasında kezdesemiz. YAğni, men izdep baram. Äbiş meni «Leninşil jasqa» jalğastırıp jazdırğan maqalada qazirgi qazaq äñgimesi töñireginde aytılmay qalğan söz birtalay eken. Endi ornımnan qozğalıp ketken soñ, ülken jwmısımdı eki-üş aptağa toqtata twrıp, 1963–1964 jıldar toğısında «Janr tabiğatı» degen atpen kölemdi maqala jazğam. Asqarğa meylinşe wnadı. Alıp-qosarı, eskertpesi joq. Alayda, kezegi keşikken. Men ay asırıp, arnayı baram. Bwrınıraq tüsken maqalalar da irkilip twr, deydi. Sodan soñ däp irgedegi üyine ertip aparadı. Aytotı şeşemiz äzirlep qoyğan ekeuara şağın, dämdi dastarqan. Köbine lağman, nemese salma. Tağı da tausılmas äñgime. Aqırı, jazğa qaray jurnal basşılığı auısıp, Asqardıñ özi de jwmısınan ketti. Meniñ maqalamdı qol qoyıp, jurnaldıñ kezekti sanı – bas redaktordıñ orınbasarınıñ qolına tabıstağan eken. Aqırı ötpey qaldı. Bir jarım jıldan astam uaqıt ozıp, negizgi şaruamnan bosañsığan kezimde ejelgi dosım Qaldarbek Naymanbaevtıñ ıqılasımen «Leninşil jasta» ıqşamdalğan nwsqasın şığardım, keyinde tolığımen jariyalandı. Bwl kezde Asqardıñ özi de qiyameti köp, qayırı az ädebi sınnan birjola aulaqtağan edi. Esimin jañğırtıp otıruım – Äbiş ekeuiniñ eşbir ädebi jazba, şejire tañbağa tüspegen özgeşe qızmetine baylanıstı. Bälkim, Asqar turasında keyinirek, arnayı jazarmın. Bwl jolğı kuälik – ekeuiniñ toptan ozğan bilgir şeşendigimen qatar, özara ejettes, ayrıqşa dostıq qatınasına baylanıstı. Asqar Äbişke bir kezdegi menen de jaqın bolıp ketken eken. Minezderi mülde üylespes edi. Ruhani tuıstıq, közqaras birliginiñ nätijesi.

Osı bir jıl – qatarlas ädebietşi jigitterdiñ şañıraq köteru nauqanı bolıptı. Jazda Äbiş üylendi dedim. Jaz soñı, älde qara küzde Asqar da qosağın taptı. Qalap qosılğan Altınşaşın ilkide Aqmolada körip edim. Bwl kezde äuelgi bir äñgimesi «Jwldızda» şıqqan. Bilimdar, ör minezdi qız eken. Qıstıñ bası, jeltoqsanda Rımğali şañıraq köterdi. Jaña jıl, qañtarda men de üylendim. Älbette, Äbiş aldımen şaqırılğan; Asqar men Altınşaş ta sanaulı dostar qatarında toyımızğa qatınasıp edi. Keyin Qwrmanğazı köşesindegi Jazuşılar auılında, tım qattı aralaspasaq ta, sıylas, tatu körşiler boldıq. Balalarımız es bilgennen birge oynap östi. Asqar men Altınşaş, äjeleriniñ demeuimen mäpelegen eki perzent – aqıldı, swlu qız ben parasattı, darındı wl – qatarınan ozıp, jetildi. Sol kezdegi bizdiñ jasımızdan bayağıda ötip ketken.

Aytılmış kezeñ – 1964–1965 jıldar toğısında meniñ Qazaq handığı däuirinde jasağan aqın, jıraular turalı zertteuimniñ mändi, salmaqtı negizgi böligi jazılıp qoyğan. Sol kezdegi jüykeniñ beriktigi me, älde özime artıqşa senim be, anığı – jırmıştamay, alañsız köñilmen, twtastay bitirip alğannan soñ ğana baspasözge wsınğan wtımdı dep sanasam kerek, Qaztuğan, Dospambetti de, Şalkiiz ben Şal aqındı da, «Leninşil jasta» otırğan Äbiştiñ aldına tartpadım. Qay-qaysı da apta ötpey basılıp şığuı anıq edi. Iä, ädebiet tarihındağı mülde belgisiz twlğalardıñ bir-ekeui jariyağa şıqqanan soñ-aq tınışım bwzıladı, keyingi jwmısqa keseli tiedi dep şamalasam kerek. Esep dwrıs edi. Qatesiz. Alayda, men jwmısımdı tügelge juıq eñserip, endi basılımdar jayın qamdamaq bolğan kez – köktemge qaray Äbiş jastar gazetinen ketip, Mädeniet ministrligine jauaptı qızmetke auıstı. Äbiştiñ ornına Jwmeken kelgen. Bwl kezde tım jaqındap ketpesek te, etene tanıspız, jaqsı aqın ğana emes, abzal azamat ekeni añdalğan. Äytkenmen, tartınıp qaldım. «Leninşil jastı» ekinşi, üşinşi kezekke qoyğan edim. Aqırı, tamız ayınıñ basında jolım aşıldı. Bitken ülken jwmıstıñ qorıtındı bir ayğağı – ejelgi zaman jırauları turalı jinaqtı, kölemdi maqalam bas redaktordıñ orınbasarı, Nığmet Ğabdullinniñ alqauımen «Qazaq ädebieti» gazetinde jariyalandı. Aldında ğana äldeqalay kezdesken Jwmekenge  şaruamnıñ şet-jağasın aytqan edim, ülken ıqılas bildirgen. Endi ädebiet gazetinen soñ ile-şala, osı tamızda jäne qırküyektiñ basında eki maqalamdı qatarınan jarıqqa jetkizdi. Men qaytkende de qarañğıda, twyıq jağdayda jwmıs istegen adammın, aqırı, jañalıqqa tolı, asa mändi zertteudiñ alğaşqı körinisteri jariyağa şıqqanda Äbiş qattı quandı. Qadarınşa kömek jasamaq. Sonıñ äuelgi bir körinisi – Qazaq teledidarınıñ ädebiet bölimimen jalğastırğanı. Ömirbayandıq «Men» dilogiyasında  atap jazğam, 1965, 14 oktyabr', Twñğışbay Smağwlov deytin jigit jasağan mädeniet programması boyınşa kögildir ekranğa şığıp, Qaztuğan, Şalkiizden bastalıp, Aqtamberdi, Bwqar jırauğa jalğasatın ejelgi jıraular – qazaq ädebietiniñ tüp tamırı turalı, keñinen tolğağan edim. Bwl on bes minuttıq däyekti söz – meniñ ömirimdegi eñ bir sätti, betbwrıs oqiğa bolıptı. Qazaqtıñ handıq däuirdegi wlı jıraularınıñ ayrıqşa qwmarlıqpen dabıldağan, jetkere taldanıp, jatqa aytılğan ğajayıp jırları, osı habardı kezdeysoqta tıñdap otırğan Ğabit ağa Müsrepovke ayrıqşa äser etipti. Eki-üş kün ötpey meni izdetip tauıp, ädebiet gazeti sın böliminiñ meñgeruşisi qızmetine ornalastırdı jäne «Jwldız» jurnalında ülken maqalamnıñ jariyalanuına nwsqau berdi. Aldımnan qıtımır, qatañ bolsa da, keñ jol aşılğan. Belgili mölşerde Äbiştiñ şarapatı der edim. Sol küni Äbiştiñ silteuimen teleekranğa şıqpasam, qarmalanıp jürip äyteuir bir nätijege jeter edim, biraq däp osılay, tötesinen emes. Mädeniet ministrliginiñ repertuar bölimin basqarıp otırğan Äbiştiñ, arada eki jıl ötpey, tağı da qol jalğağanı bar. Ol zamanda köp toydıñ bir tarmağı – ataulı banket. Dissertaciya qorğap, ğılımi därejege wsınılğan kisi, mindetti türde dastarqan jayuğa tiis. Öziñdi demeu, qamqor ağayın, jaqın jwrtıña alğıs esepti. Men qanşama maşaqatpen bar bögesinnen ötip, dissertaciya qorğalatın naqtı kün belgilengen soñ, Äbişke telefon şaldım. Solay da solay. Jön-aq. Jöni dwrıs bolğanda bir kiltipan bar. Banket üşin bes-altı jüz som aqşa kerek. Erteñ habarlas, dedi Äbiş. Erteñine sovettik klassika qatarındağı, şınında da şeber jazılğan, alayda, oralımı qiın bir dramalıq şığarmanı audaruğa şart jasastı. 800 somğa. Bir aptada bitirip, alıp bardım. 48 somı – tabıs salığı, ministrlik kassasınan 752 somdı qolma-qol sanap alıp edim. Ol kezde dünieniñ aqşası. «Almatı» restoranınıñ Kök otauında alpıs kisige arnap jasalğan asta-tök dastarqanğa osı mol aqşanıñ 500 somı tolığımen jetti.

Arada bir jarım ay ötkende, 1967, 30 aprel' küni İliyas Esenberlin «Jazuşı» baspasına direktor bolıp keldi. Jalğas eki kündik mereke öter-ötpeste, 3 may küni meni bas redaktordıñ orınbasarı qızmetine alıp edi. Ol zamanda, sayasi ädebietke arnalğan «Qazaqstannan» soñğı jalğız baspa, qazaq ruhaniyatınıñ barlıq mäselesi osı «Jazuşığa» tirelip twrğan. Ädebiet baspasınıñ üşinşi töresi, şın mänisinde, Esenberlinnen keyingi, ökimdi ekinşi twlğa, ol kezde öte ülken qızmet sanaladı. Birer kün ötkende Äbiş meniñ kabinetime arnayı kelip, eljirey qwşaqtadı. Mine, endi birli-jar maqalañ emes, ülken kitabıñ da şığadı, odan arğısı tağı bar dep, meyirlene quanğan. Söziniñ soñında: bizdiñ qatarımızğa da ülken mansap jetipti, endigi zaman basqaşa bolmaq, dep edi.

Tağı bir jıl öter-ötpeste, tötenşe jağdayda Äbiştiñ öziniñ basına qara bwlt üyirildi. 1968, jazğa qaray äsker qatarına şaqırılıptı. Biz 1962, universitetti bitirer jılı Sovettegi birtalay joğarğı mektep, onıñ işinde bizdiñ QazMU-degi äskeri kafedra da taratılıp, mindetti eki aylıq jattığuğa barmay-aq, zapastağı oficer atağın alğanbız. Äsker qatarınan birjola bosağan esepti. Biraq arada tört-bes jıl ozğanda, tehnikalıq, sirek mamandıqtar boyınşa eki jıldıq naqtı qızmetke şaqıra bastağan eken. Qatardağı jayau äskerge eşqanday talap joq. Endi, ayaq astınan Äbişke swranıs tüsipti. Aytpaqşı, osığan wqsas keseldi jağday bwrın da bolğan. 1962 – universitetti bitirip jatırmız. Men –aspiranturağa wsınıldım. Tağı bir talaptı jigitterimiz är jerden tiesili qağazben Almatığa, nemese özderi qalağan jerge joldama alıp jatır. Äbiş özi toğız aydan beri qızmet atqarıp jürgen «Qazaq ädebietinen» swranıs äkeldi. Alayda… universitettiñ rektor bastağan jwmısqa bölu komissiyası qarısıp otırıp alıptı. Äbiş Kekilbaevtıñ Mañğıstauğa qaytuı şart, ol jaqta til jäne ädebiet päniniñ mwğalimderi  jetispey jatır. Bizdiñ dekanımız bar, kafedra meñgeruşileri, tağı basqaları bar, bwl Kekilbaevtıñ jaña şığıp kele jatqan darındı aqın, tanımal sınşı ekenin aytıp, mineki, respublikalıq ädebi gazettiñ özi qalap otırğanın aldığa tartıp, qanşama ötinse de, universitettiñ rektoratı men partiyalıq basşılığı mülde qatayıp, betinen qaytpaydı, tiesili protokolğa Oqu ministrligi, Mañğıstau oblısına degen tañba basıptı. Äbiş birer apta küyinip jürdi, biz de dağdardıq. Aqırı, ayğa juıq, wzaq uaqıt ötkende bäri de ornına kelgen, älbette, gazet redaktorı, Jazuşılar odağınıñ basşılığı aralasıp, tım joğarıdan nwsqau tüsirtip. Osı jolğı äsker jöni de sonşama qisınsız. Eşqanday reti joq. Ädepki aqıl-oy tarazısına salğanda. Şındığında, tabiği jağday. Bwl kezde sovettik tärtip ayasında, basbwzar qılığı bolmasa da, erekşe talayımen ğana emes, qoğamdıq erkin oy, jañaşa jazu-sızumen közge tüse bastağan jastardı dissident retinde qudalau räsimge aynalğan. Ayıbı ayqın ba, joq pa, esep emes, türmege jabadı, jındıhanağa otırğızadı, äzirşe qapasqa bwyırmağanın atausız twsau – äsker qatarına jiberedi, odan bergisin tınımsız tergeuge alıp, qorqıtıp, ürkitip qoyadı. Men Äbiştiñ eki retki jağdayatına da KGB-nıñ tikeley qatınası bar dep bilem. Äuelgisinde bala ğoy dep, jäne eşqanday ilgişek, sıltau bolmağandıqtan, orta joldan toqtadı. Endi, bwl bala päle bolıp bara jatqan soñ, berik şeñgelge tüsirdi. Osı, arğı astarın oylamasaq, eşqanday qisını joqtay körinedi. Şındığında, zañdı, mwqiyat josparlanğan, qatesiz qimıl. Bwl kezde Äbiştiñ respublikağa belgili äjeptäuir atağı bar, eñ bastısı – taqau töñiregi mıqtı. Äuelde tañırqap, sodan soñ reniş, keyis üstinde kezekpe-kezegimen, tıpırlay bastaydı ğoy. Aqırı dürmek tobımen  japırlaydı. Ol zamanda asa bedeldi Mädeniet ministri İliyas Omarov. Asau men tentekti mayda sözimen mayıstıratın Zeynolla Qabdolov. Qay kezde qanday märtebeli basşını op-oñay arbap alatın Äbdijämil Nwrpeyisov. Biz estimegen tağı qanşama alpauıt. Eñ soñında – Qazaqstan Ortalıq partiya komitetiniñ ğwzırlı hatşısı Sattar Imaşev. Eşqanday nätijesiz. Köktem jäne wzaq jaz boyğı jürek qozğalğan tınımsız dürbeleñnen soñ, qara küzde, şañırağında eki säbii bar, käri şeşesi qolına qarap otırğan, qaytkende de mindetti äskeri qızmet jasınan tısqarı Äbiş aydalıp kete bardı. Kelesi jılı qırğın soğıs bolğan Jalañaşköl. Özinen swrağan emespin, Qıtay maydanınan bwrın ba, keyin be, Almatınıñ tübi, 72-raz'ezdegi äskeri bölimge auıstırılğan. Ottı şekaradan aulaqtadı degenmen, qater auzında. Men äuelden-aq Äbiştiñ isti bolğanına qayran qalıp edim. Şaqırıluı emes, qaytkende azat bolmauı. Tärizi, äuelgi qorğauşılar birbetkey äskeri komissariatpen qatqıl söylesken, jağdaydı jeñildetu ornına qiındatıp alğan, keyinde auır artilleriya iske qosılğanda, zapastağı oficerdiñ barlıq qwjatı tiisinşe toltırılıp, Moskvağa ketip qalğan. Meniki – joramal, biraq mülde qisınsız emes. Täptiştep otırğanım, keler jılı, bwl da tötesinen, özim de äsker qatarına şaqırılğanda, meniñ jalğız qamqorşım, bar mäseleni aldınala bayıptap, jedel, äri naqtı qimıldağan İliyas ağa Esenberlin kesapat tüyindi op-oñay şeşip berip edi. Qaytkende öte auır jağday. Kezdeysoq, nemese arnayı keletin qauip-qater öz aldına. Jañadan, tınımsız örlep kele jatqan Äbiş taqaudağı eki jılğı bar jazuınan ayrıldı. Aldıñğı tolqınıs, keyingi tınıs jayın aytpağanda. Kemi üş jıl dep qoyıñız. Jürekke, jüykege tüsken salmaq qanşama. Onıñ üstine bwl Äbiş äsker qızmeti twrıptı, kündelikti, jay şaruanıñ özine qırı joq, päruaysız jan edi. Basqa tüsken soñ amal ne, şıdauğa, köteruge mäjbür. Äbişti äskeri qızmetiniñ ekinşi jılı, 1969, jeltoqsanda kezdeysoqtan körip edim. Soğıs imperiyası twraqtı zapastağı jas, jasamıs «oficer» ataulını tınış otırğızbaydı, jıl aralatıp, tım qwrsa eki-üş jılda bir ret äskeri oqu, jattığuğa şaqıratını bar. 72-raz'ezdegi qwramağa, patriottıq däris tıñdau, soñınan avtomat atuğa barıp edik. Qalt etken bir üziliste üstine şwbatılğan swr şinel' kigen Äbişti körip qaldım. Äsker ştabına äldebir şaruamen kelgen eken. Qwşaqtadım, arqasınan qaqtım, bwl da bir mektep, bälkim, keyingi bir şığarmañda paydağa asar dep jwbatqanday boldım. Äbiş qatayıp alıptı, zorlana jımiıp, esen-sau aytıstı. Aqırı, eki jılın tolıq atqarıp, 1970 – qara küzde aman-esen oralıp edi. Aman-esen. Biraq osı, qisınsızdan atqarğan eki jıldıq qatal täjiribe Äbiştiñ keyingi bar ğwmırında, bir sät te wmıtılmasa kerek. Ayttı, aytpadı, basıma tüspese de kämil sezinem – pändäui tirşilikte eşteñege ıñğayı joq Äbiş bwl eki jıldıq äsker qızmetin auır azap astında ötkerui kümänsiz. Jäne däp osı jağday – el aman, jwrt tınışta atausız türme «saldatqa aydaluı» – onıñ aldağı bütkil ömirine qoñır köleñke tüsirdi, teris ıqpal jasadı. Meniñ bayqauımşa, Äbiş şıqqan Janay, Qoqım äuleti zamana tuğızğan ärqilı qiındıq, tauqımet körgenimen, ataulı repressiyağa wşıramağan. Atasınıñ, aldıñğı äke, ağaları, jaqın jwrağatınıñ aydaluı, qazağa kesilui, aqırı aman ötse de, sovettiñ qızıl terrordıñ zardabın tartuı – qanşama qayğı, qasiret äkelgenimen, keyingi wrpağınıñ ömir jolında özindik täjiribe sabağı qızmetin atqarmaq. Eger mülde ezilip, janıştalıp qalmasa, jaña wrpağınıñ közi aşıladı, qoğamğa degen köldeneñ, tötenşe, sıni közqarası qalıptasadı, qanday zwlmatqa da äzir, eşteñege tañırqamaydı. Köñili köleñkesiz, niet-peyili taza, qazaqtıñ otarlıq jağdayın kämil payımdasa da, sovettik ideologiyanı birjola tärik etip ülgermegen Äbiş öziniñ basına tötennen tüsken zilmauır salmaq – qapas twtqınnan soñ, mına, kommunist-balşabektik rejim astındağı adam ataulınıñ därmensiz ahualın, kez kelgen jağdayda qısasqa, pälege, jalağa wşırau mümkindigin közimen kördi, basınan ötkerdi. Endigi, ıqtimal zwlmattan qwtıludıñ, tipti, qalamgerlik qızmettiñ keñinen öris tabuınıñ birden-bir amalı – ülken mansap qana degen wğımğa tirelse kerek. Sol jolğa tüsti. Äzirge körneki zardapsız, qajetti ğana emes, paydalı qızmet. Sodan soñ, uaqıt oza kele, jazuşılıq eñbektiñ özi biik mansaptıñ köleñkesinde qaladı. Aqırı, meniñ közqarasım twrğısınan alğanda, otız, qırıq jıldan soñ ülken tragediyağa wlasqan jağdayat.

Äzirşe bäri de ornımen. Aydaudan aman-esen keldi. Birer ay tınımnan soñ, Qazaqfil'm kinostudiyasınıñ ädebi scenariy tarabındağı bas redaktorı bolıp bekidi. Özindik erekşeligi bolğanımen, bwl da şığarmaşılıq qızmet. Äytse de tım wzaq, bes jılday otırıptı. Bwdan soñ, ataq-abıroyı mol, qamqorşı, qoldauşıları da zor – Jazuşılar odağına, ädebi jurnalımız ben gazet basşılığına wmtılsa kerek edi. Joq, öziniñ qalauımen qatar, joğarınıñ nwsqauı – Qazaqstan kompartiyası Ortalıq komitetine jauaptı qızmetke twrdı. 1975 jıldıñ qara küzi. Osı kezeñge deyin Äbiştiñ eñ tañdama şığarmaları – wtımdı äñgimeler men taqırıbı sonı povesteri jazılıp bolğan edi. Endi CeKa – partiyalıq märtebe. Osı 1975 jıldan, aralıq 80-jıldar soñındağı, Jazuşılar odağınıñ ekinşi hatşısı, oğan jalğas Tarihi eskertkişterdi qorğau qoğamınıñ törağası qızmetin atqarğan üş-tört jıldı eseptemesek, ünemi bilik töñireginde, at üstinde bolıptı. Ömiriniñ eñ soñğı tört-bes jılına deyin. Onda da ökimetke jalğas, qanattas, tilektes, beyresmi qayratker esebinen şıqpadı.

Zamana ırqı, uaqıt pen jağdayat ıqpalı desek te, ärkim öziniñ qalauına qaray ömir süredi. Kommunistik ökim qwlap, söz policiyası – sayasi cenzura joyılıp, täuelsizdikke jettik, endi erkin jazuğa jol aşıldı degen kezde Äbiş qalamgerlik qızmetin irkip, memlekettik mansap jolın birjola tañdadı, köp wzamay, parlament törağası bolıp saylandı. Biz qatarlas, qanattas jasağan wzaq ğwmırımızda eşqaşan bir-birimizge ala qağaz tarabında keñes berisip, düniaui ömirde aqıl auısıp körgen emespiz. Alayda, däp osı jolı, öz üyimde, şay üstinde eriksiz auzımnan şığıp edi. Apır-ay, Äbiş beker bardı-au, endi jazuı qayda qaladı, dep. Sonda şaşı qısqa, aqılı wzın äyelim aytıp edi: onıñ esesine bala-şağasın qamtamasız etedi, dep. Qıtımır zaman tuğızğan qatañ kesim. Sonda men, bir şeti özime tiip jatqan söz, mülde şirığıp: «Qazir keşegi zavhoz ben zavsklad ta qamtamasız etip jatır, Täñiri tañdap bwyırğan darın öz ornımen jwmsaluğa tiis!..» – dep edim. Aqiqatı sol. Ärine, bwrnağı sayasi-ideologiyalıq, partiyalıq qızmet te, keyingi, täuelsizdik zamandağı ärqilı mansap ta Äbiştiñ jan-jaqtı darının birjola twsap, joyıp jibere alğan joq. Alayda, meylinşe tejedi. Negizgi küş-quatın basqa tarapqa audardı. Esebi, qalamgerlik qızmeti bar jwmısınıñ, assa şirek, äytpese, besten, onnan bir mölşerin ğana qamtıdı. Älbette, bastapqıda, Ortalıq partiya komitetinde jürgende bar jazuı eşqanday bögelis, maşaqatsız baspağa ötip twrdı. Tötenşe sın aytılmauı twrıptı, ataq-abıroy, madaq-qoşamet räsimdi, mindetti qalıpqa tüsti. Keyingi egemen ömirdegi därip pen marapat odan ärmen asıp tögilip jatır. Bäri de orındı eken. Alayda, köldeneñ qızmette zaya bolğan ondağan jıldar esesine tım qwrsa tağı bir roman, tipti, eki hikayat, eñ aqırı üş-tört äñgime jazılsa qayter edi. Birazdan soñ, qalamger üşin eñ ülken mansap, ayrıqşa marapat degenniñ özi ne?.. Wlı Mwhañ – Mwhtar Äuezov sovet jazuşılarınıñ işinde alğaşqı, tañdama üşeudiñ biri bolıp, Şolohovpen qatar, Leonovpen qatar Lenindik sıylıq aldı. Kezinde keremet, büginde ne qwnı bar? Jazbay-aq qoysın, ökimet pen partiyanıñ rayın tabam dep jariyalağan maqala, aytqan sözderin bügingi zaman twrğısınan bağalasaq qalay bolar edi? Tipti, sol kezdiñ öz deñgeyinen. Mäselen, 1959 jılı, Ğılım akademiyasında ötken Ejelgi mwralar turalı ataulı konferenciyadağı qorıtındı sözi. Qazaq ädebiettanu ğılımın tura otız bes jılğa keri şegerip ketti. Eskilikti kötermey-aq qoysın, ündemey qaluğa, mwnşama terisqaqpay söylemeuge bolatın edi ğoy. Eñ iri degen twlğalardıñ özine ğwmır keşken zamanı, wzasa – kelesi kezeñ töreşi. Men ökimetke jaqın jürgen, bilikke aralasqan kezindegi Äbiştiñ keybir oğaş isterin qazbalağım kelmeydi. Onsız da ömiriniñ soñğı kezeñi uayım, qayğığa tolı bolğan siyaqtı. Sondıqtan özim tek jaqsı jağınan ğana biletin Äbiş – negizinen ekeuimizdiñ jas kündegi sırlas dos, jasamıs zamandağı sıylas, qanattas, egde şaqtağı tilektes jağdayattarımızdı ğana bayıptap otırmın. Artta qalğan mümkindigime oray, mindetimdi ötep, amanatımdı atqaru üşin.

Zäuinde jwmıs ornı, qızmet jağdayı, meken, twraq jöni, ärqilı köñil auanımen sozılıp, sirese de, Äbiş ekeuimizdiñ ğwmır boyğı ara qatınasımız bwzılğan emes. Tek bir-aq ret, kerispesek te, kelispey qalğan jağdayımız bar eken. Men baspada, İliyas Esenberlinniñ ğwzırında qızmet atqarıp jürgen kezde. Qay zamanda, qay halıqta da, ädebi ortada ärqilı toptar qwrıladı. Közqaras birligi, körkemdik tanım, önerdiñ, wlttıñ bolaşağı turalı bağıt-bağdarğa baylanıstı, nemese, jeke bas müddesi alğa şığıp, äbden wsaqtağan jağdayda. İlekeñ baspağa kelip, taqau töñiregine darındı jastardı toptap, tek öz eñbekteri ğana emes, ejelgi tarih, eskilikti mwrağa qatıstı sonı serpinge dem berip, bütkil qazaq ädebietindegi jañğıru kezeñine jol aşqan kezde, oğan qarsı pärmendi, wyımdasqan şabuıl bastaldı. Qozğauşı küşi – özderin Mwhtar Äuezovten soñğı kezeñde jetekşi, negizgi twlğalar sanaytın üş-tört jazuşı jäne solarğa ergen tobır, tirek quatı – Ortalıq partiya komitetinde, ideologiyalıq hatşı Imaşev pen bölim bastığı Esenäliev. Bwlar äu bastan-aq meni ayrıqşa qırına alıp edi. Ünemi päle-jala izdegen timiski. Tötenşe kümän. Aqırı «Aldaspannıñ» apatına wlasqan kesapat. Äzirge eşteñe şıqpağan, biraq jüykege tietin tınımsız türtpek. Tärizi, sonday künderdiñ biri. Äyteuir meniñ tarınıp otırğan bir şağım. Jwmıs kabinetime äldeqalay Äbiş kele qaldı. Bwrınnan otırdı ma, üstimizge kirdi me, kim ekeni esimde joq, qatarlas tağı eki-üş jigittiñ bası qosılıptı. Köñilsizdeu, qısır äñgime bastalğan. Aqırı men, keşeli-bügingi keleñsiz bir jağdaydı eske tüsirsem kerek, «seniñ ağalarıñ…» dep qalıppın. Äbiş tars aşulandı. Aşu emes, keyis. Biraq men toqtamadım. Belgili bir kisilerdiñ jwrt tınışta sayasi päle izdegen jaulıq nieti turalı aytsam kerek. «Olarğa meniñ qanşalıq qatısım bar?!» – dedi Äbiş, mülde şirığıp. «Meniñ Esenberlinge qatısım siyaqtı, – dedim. – Osınday da ağañ bar dep aytşı, men aşulanbaymın». Jigitter sözge aralaspay, dağdarıp qalğan. Sonımen toqtadıq. Qaytkende, Äbiştiñ renişi orındı, meniki dwrıs emes edi. Keşirim swramasam da, sözimniñ aqırın juıp-şayğan siyaqtımın. Beybit taradıq. Bwrnağı tatulığımızğa köleñke tüspegen, äldenendey alalıq tumağan siyaqtı. Kelesi kezdesulerde qaytadan jarasıp kettik. Biraq meniñ köñilimde kinäli tüytkil qalğan edi. Äli künge wmıtqam joq.

İlkide aytqanımday, Äbiş auıldağı anasın köşirip äkelgen, jaña üylengen, meniñ özim äli orın tappağan kezdegi qolaysız qarbalas, auır joldıñ alğaşqı kezeñindegi az-mwz dağdarıstan soñ, üy-işi, otbasımızben aralasa bastağan edik. Ejelgi jıraular mwrası sätimen maqwldanıp, ğılımi ataqqa jetkennen keyin eñ aldımen Äbişti, onımen qosa Jwmekendi jäne kündelikti qatınasıp jürgen Rımğali men Swltan Orazalindi, jas kelinşektermen birge qonaqqa şaqırdım. Keşeler Äbiştiñ özi twrıp ketken Gornıy gigant aymağı, atalmış mädeniet sarayınan birşama tömen, YAbloçnaya köşesindegi jaldamalı päterimizge. Ol kezde täbärik jönin qwnttamaymız, bizge qarağanda biligi artıq Äbiş wzınşaq, kertpe qırlı, hrustal' vaza äkelip edi. Keyinde qaptağan köp şınınıñ arasında joğalıptı. Qanday da mükämalğa eskertkiş dep qaramaysıñ, ömiriñ tausılmastay körinedi, saqtap qoyu kerek edi. Dabırlasıp, mäz bolıp wzaqtı kün boyı, jaqsı otırdıq. Meniñ auıldas, ejelgi dostarım Rımğali men Swltan Äbişpen student kezimizde, men arqılı tanısqan, endi mülde jaqın kisiler bolıp şıqtı, keyin ömir boyı sıylasıp ötse kerek, äsirese Aqmola el astanasına aynalğannan soñ, bir şaharda twrıp, riyasız aralasqan tärizdi. Kezinde Ğabit Müsrepovten bastap, İliyas Esenberlinge deyingi aralıqtağı iriler turalı qaytalanbas, mändi swhbat-kinohikayalar qalıptağan Swltan, Äbiştiñ jetpis jıldığında asa mazmwndı, derekti fil'm tüsirdi dep estidim. Şınında da, wzağınan saqtalatın, öşpeytin tarihi eskertkiş.

Men İliyas ağa Esenberlinniñ ğwzırında, baspada otırğan kezde Äbiştiñ äuelgi bir klassikası – «Dala balladaları» jeke kitap bolıp basılıp şıqtı. Onsız da şığatın kitap degenmen, är eñbektiñ öziniñ sätti jol-saparı bar. Arada köp wzamay, men jañadan aşılğan ädebi al'manah, kelesi jıldan bastap ay sayın şığuı josparlanğan, jäne jappay jazılu jürip jatqan (alayda partiya alpauıtı Sattar Imaşev köldeneñ zorlıqpen jolın kesken) «Jalın» jurnalında otırğanda, «Şıñırau» attı povesin alıp keldi. Men – bas redaktordıñ mindetin atqaruşı (aqırı bekimey qaldım), Tölen – proza böliminiñ meñgeruşisi, – ekeuimiz jarısa oqıp, meylinşe süyingen edik. «Mına «Şıñırau» – osı uaqıtqa deyin jazğan barlıq şığarmalarıñnıñ eñ biik şıñı», – dep edim özine. Qolma-qol terimge jiberdik. Şınında da, küni büginge deyin, eñ üzdik tuındılarınıñ qatarında.

Äbiş äsker qatarınan oralğannan soñ, birşama tomağa-twyıq ğwmır keşken. Basqanı bilmeymin, ekeuimizdiñ aralasımız tağı da siredi. Ärtürli jağdayda wşırasqanımız, zäude bir telefonmen habarlasuımız bolmasa, bayağıday etene aralasımız joq. Sol kezde aramızdı suıtpasa da, meniñ äjeptäuir ökpeme sebep bolğan bir jağdayat turalı ayta ketu qajet siyaqtı. Köñilde kir qalmas üşin. Kinostudiya – ülken öndiris ortalığı. Äbiş – ädebi scenariyler kollegiyasınıñ bas redaktorı. Men ol zamanda dramaturgiya salasına da qalam tartuğa ümitti edim. Älemdik sahna hikayaların, ejelgi grekten bastap, Şekspir men Ibsennen ötip, Meterlink, Çehovqa deyin tügel oqıp tauısqam. (Keyin, sahnadağı är söziñ süzgige tüsip, qısqarıp, qwbılıp, bwzılıp jatatının añdağan soñ, bwl janrdan jeridim.) Arnap jazbasañ da, körkem proza salası, ondağı dialog, polilog, monolog bitimin jetildiru üşin qajetti mektep. Hoş. Endi Äbiş Qazaqfil'mge barğannan soñ, kinoscenariyge köñilim ketti. Bwrnada bwl studiyada Äkim Tarazi bas redaktor bolğan. Äkimniñ eñ jaqın dostarı – Sayın, Asqar, Qalihan, tolıq jäne qısqa metrajdı, körkem, derekti, nemese basqaday fil'mderge ärqilı scenariyler jazadı eken. Birli-jarımı ötedi, ötpegenniñ özine, alğaşqı şart negizinde äjeptäuir aqşa aladı. Esebi, äuelde bolaşaq scenariydiñ jobası wsınılmaq, kollegiya tarabınan maqwldansa, ataulı şart jasaladı, keleşek qalamaqınıñ jiırma bes payızı mölşerinde aqşa beriledi. Onısınıñ özi eki-üş mıñ, ol zamannıñ esebinde qıruar qarajat. Sodan keyin, scenariydiñ jarım jıl, bir jıl mölşerinde wsınılğan tolıq nwsqası jaramsız tanılğan jağdaydıñ özinde äuelgi, avans aqşa avtordıñ qaltasında qalmaq. Meniñ Äkimmen qatınasım jaqsı, alayda, öz tarabımnan scenariy wsına qalsam, qattı qinalar edi, Sayın men Qalihannıñ qatarınan kezek tiyui neğaybıl. Tärizi, bwl kezde mende onday niet bolmasa da kerek. Al Äbiştiñ twsındağı jağday basqaşa. Özimen kezekti bir kezdesude ayttım, solay da solay, scenariy wsınsam, retine qaray körersiñ, dep. Äbiş küldi. Äkele ber, degen. Arada birer apta ötkende bolaşaq kinofil'm scenariyiniñ äuelgi joba-nwsqası da dayın boldı. Qajetti mölşerde, jiırma betke taqau. Jañadan şığarılğan eşteñe joq, «Qara qız» ben «Kök mwnardıñ» negizinde qalıptap edim. Üyine, Äbiştiñ öz qolına aparıp berdim. Ärine, barlıq uaqıtta aqşa kerek, äytse de men üşin şeşuşi jağdayat emes. Nemkettige jaqın, qalamğa salmaq tüsirmeytin, aqırı paydağa şığuı mümkin, pändäui äreket.

Arada ay ötti, bälkim, eki-üş ay. Aqırı, Kinostudiyadan arnayı hat aldım. Blank qağazğa basılğan, resmi jauap. Scenariydiñ jobası iske jaramaydı, deydi. Tım jadağay, arzan, taptaurın bolğan («banal'nıy») syujet eken. Qabıl aluğa eşqanday mümkindik joq. Orısşa, qayrılmas, qısqa ükimniñ soñına qol qoyğan – ädebi redaktor S.Elubaev. Ol kezde alğaşqı şağın kitabın ğana şığarıp ülgergen Smağwl. Eñ ğajayıbı – meni halturşik därejesine tüsirip otırğan Smağwldıñ, ädebietke jolın aştım demeyin, alğaşqı äñgimesin jariyağa şığarğan – endigi «banal'nıy» jazarman – osı men edim. Kezdeysoqta aldıma kelgen orayımen emes, «Jazuşı» baspası jas prozaşılar tuındıların jinaqtamaq kitapqa, KazGU-diñ Ädebiet birlestigimen habarlasıp, swrap alınğan onşaqtı äñgimeniñ işinen tañdap tapqam. Ärine, Smağwl mağan mindetti emes, alayda, «Qobız sarını» men «Aldaspandı» şığarğan, «Tazınıñ ölimi» men «Bir atanıñ balaların» jazğan, birşama tanımal ağasına sıpayıraq söyleuine bolatın edi. Sıpayıñız ne, ras, ol zamanda jappay sınalıp jatqan, şın mänisinde özim küni büginge deyin maqtan etetin «Kök mwnar» – «banal'nıy» birdeñe bolıp şığıptı. Meni moyındamağan şığar, jaña bastasa da asqaqtap twrğan şağı bolar – mäsele Smağwlda ğana emes-ti. Men Äbişke qattı renjidim. Aşu üstinde bir japıraq qağaz jazıp edim. Tağı da üyine aparıp tastadım. Men seniñ öz qolıña tapsırdım, endi soñımızdan kelgen balağa erik beripsiñ, öz auzıñmen aytsañ neter edi, qisını kelmeydi, kinostudiyanıñ jağdayı kürdeli deseñ, eşqanday ökpe joq edi dep. Artıq söz aytılmadı. Äbiş sol beti jauapsız qalğan. Qisındı uäj tappadı ğoy deymin. Şındığında, teris jauapqa eşqanday qatısı bolmauı da mümkin. Kinostudiyadağı jwmıs auır, bey-bereket. Meniñ jazbalarımdı köp scenariydiñ qatarına tirkep, artınan wmıtıp ketui de mümkin. Qaytkende, däp osılay, döreki türde jaz dep nwsqau bermese kerek. Artınan, sabama tüsken soñ, osılay oyladım. Al bala Smağwl köp wzamay, qarımdı qalamger retinde tanıldı, jastıq şaqtağı bir jeligi şığar, keyinde bilis boldıq, Pragada, «Azattıq» radiosında meniñ balammen qatarlas qızmet atqarğan kezinde qaltqısız aralastıq, jaqsı jazuşı ğana emes, oñdı jigit eken, tek bir ğana qolaysız jağdayat – osında jazılıp bitken soñğı kitabın «Jwldızğa» wsınbaq eken, bwl kezde meniñ qwlağım tosañ tarta bastağan edi, äñgime-keñes üstinde anıq estimesem kerek, äkele ğoy dep aytpappın, keyin, kitabı şıqqanda, mağan – jurnalğa nege bermediñ degenimde, öziñizge aytqam, bizdiñ üyde qonaqta otırğanda, şıray tanıtpadıñız dedi; öte ıñğaysız jağday, tañdama «Jwldızdan» jaqsı şığarmanıñ beti qaytqanı joq edi, keyde swrap ta alatınbız.

Şındığında, mülde oylastırmauğa, jazılmauğa, wsınılmauğa tiis, soğan oray tiesili sıbağasın alğan scenariy hikmetinen soñ, köñilde azğana dıq qalğanımen, ay ötip, jıl tolmay Äbiş ekeuimizdiñ qatınasımız bwrnağı arnasına qayta tüsti. Bala kezden bite qaynasqan, talaylı tağdırımız bar, arazdasa, ayrılısa almaydı ekenbiz. Ötken balalıq, jastıq ğwmır selbestigi ğana emes, tilektes, qanattas qalamgerlik qızmet. Qazaqtıñ ülken ädebietiniñ bügini men bolaşağı töñiregindegi oraylas müdde. Ortaq dostar, onıñ işinde ekeuimizge birdey etene Tölen bar. Kezdespey twrmaysıñ. Kezdeskende, kinostudiyadağı tört-bes jıldıq ürdis qızmetinen soñ Äbiş Qazaqstan kompartiyası Ortalıq komitetine auısqan. Bwdan soñ da ärqilı mansapta. Endi qızmet jağdayına qaray, beysauat jürmeydi, bizdiñ jazuşılar qauımı, onıñ işinde ağa wrpaqtıñ birinen soñ biri kelip jatqan alpıs, jetpis, seksen jıldıq mereytoylarınıñ dulı dastarqanına da barmaydı. Erkin otırıs – öz üylerimizde. Onda da tım jii emes. Osı jıldarda birer ret Äbiştiñ, eki-üş retten Tölen men bizdiñ üylerimizde, ädette üşeuden-üşeu, ärine, bäybişelerimizben birge, bas qossaq kerek. Tölen dombıra tartadı. Ğajayıp küyler. Bizdiñ qauımda Jwmeken jäne Jüsip Qıdırov tamaşa dombıraşı boldı desedi. Özim tıñdap körgem joq. Al men bilgen Tölen – nağız däulesker küyşi edi. Ol kezde qwnttamağan, keyinde taspağa jazıldı ma, jazılmadı ma, bilmeymin. Orayı kelgen soñ, qıstırma äñgime. Bizden tört-bes jas ülkendigi bar, alayda zamanı bir Bek Toğısbaev ayrıqşa sırbaz änşi boldı. Äygili Jüsipbek Elebekovke qaraylas, biraq qoñırjay, özindik äuez. Birjan, Aqan, Äset. Kezinde radioğa jazılğan. Añırap twradı, jalpı qazaqqa keñinen tanımal. Öz şañırağında, ortaq mereke, toylarda talay ret tıñdadım. Abay äspettegen sırlı, tolqımalı, keremet änder. Sodan, Jazuşılar odağında «Ädebietti nasihattau byurosı» degen boldı, qalamgerler el aralaydı, kezdesuler ötkizedi, nätijesinde alıs auıldarğa deyin tiri jazuşını körip, bir marqayıp qaladı, eñ bastısı – osınday ärbir sayahat-seyilden soñ bizdiñ jigitter de köp aqşa tabadı, bir sapar – 450-500 som desip jürdi, meniñ özim qatınasıp körgen emespin. Bek, özi qatarlas jazuşılarmen şıqqan ärbir jolı, qay auılğa barsa da, tanıstıru üstinde jwrt «Bwl kisini bilemiz, pälenbay änşi ğoy» deydi eken jäne kezdesu soñında mindetti türde än saluın swraydı. Bekeñ, äuelde qızıq körgenimen, keyin äbden jüykelep, men änşi emes, jazuşımın dep qırsıqsa kerek. Aqırı, Almatığa qaytqannan soñ, bir jolı qazaq radiosına arnayı barıp, barlıq dauısın öşirtip tastaptı. Söytip, ğajayıp änşi Bek Toğısbaev qazaq öneriniñ tarihınan birjola sızıldı. Artıq sanap, dara bekitpek jazuşılığı qanşalıq därejede – ol basqa äñgime. Men özim osınday änşi bolsam, ananday dombıraşı bolsam, jer-kökke sıymas edim. Tipti, jazuşılığıma teteles därejede alğa tartar edim.

Men siyaqtı, Äbiştiñ de eşqanday tötenşe öneri joq. Bizdiki – dastarqan basındağı qara äñgime. Äbiş student kezinen-aq äzil, anekdottıñ şeberi bolatın. Ärqaysımızdıñ älsiz, osal jerimiz, minez erekşeligin tap basadı da, külkili, zilsiz äñgimege aynaldıradı. Äuelgi jataqhanada, keyingi sabaq, seruender kezinde Orazbek turalı, Baqıt pen Twrğanbay, men turalı qanşama qaljaq hikayası bolıp edi. Bir-ekeuin ayttım. Köbisi este qalmaptı. Men turalı anekdottarı – ädette qız-qırqınğa qatıstı, köşede köldeneñ wşırasqan äldebir öñdi boyjetkenmen tanısam dep sätsizdikke wşırauım töñireginde. Ärqilı mazmwndağı özara äzil äñgimeler keyingi eresek, tipti, qarasaqal kezimizde de toqtalmadı. Sonday äzil-qaljıñnıñ biri. Qonaqtasıp jürgen kezimiz. 80-jıldardıñ bası bolsa kerek. Kün jeksenbi, tüs auğan şama. Äbiş pen Tölen bizdiñ üyge kele jatır. Kenetten bwlt qaptap, qalıñ nöser bastaldı. Sonda men terezeden qarap twrıp: «Apır-ay, qazaqtıñ nömir ekinşi, nömir üşinşi jazuşıları jañbır astında qalatın boldı-au», – dep edim. Bizdiñ äyel ayttı: «Seniñ qaljıñıñ bitpeydi, Äbiş bärin de köteredi. Endi osı jolı, töriñde otırğan kezde, «Qazaqtıñ nömir birinşi jazuşısı – sensiñ » dep, köñilin aulap otır», – dedi. «Olay bolmaydı, – dedim. – Meniñ qolımnan kelmeydi. Öytkeni, bwl birinşi, ekinşi, üşinşi orındı belgilep, bekitetin – mına jañbırdı jauğızıp twrğan aqsaqaldıñ özi!» Köp wzamay, Äbiş pen Tölen de keldi, bäybişelerimen birge. Taksimen jetipti, äri qolşatır wstağan. Men dastarqanğa otırar-otırmasta jañağı äñgimeni qaz-qalpında qaytalap aytıp edim. Ekeui de mäz boldı. «Kelesi jolı sol joğarıdan bekitilgen zañdı öziñ özgertip, bizdi törtinşi, besinşige jibermeseñ bolğanı», – degen Äbiş külip.

1972 jılı, Tölen, Äbiş, men üşeuimizdiñ twñğış balalarımız – Äbiştiñ wlı Äulet, qalğan ekeuimizdiñ qızdarımız – Qarlığaş pen Ümit Almatıdağı N12 – jalğız qazaq mektebiniñ birinşi klasına bardı. Jäne üşeui de, on jıl boyı birge oqıp, birge bitirisken. Ärine, ata-analar jinalısı bar, basqa da ärqilı şaralar; ortaq merekeler de atausız qalmaydı, özimizden bwrın äyelderimiz ünemi kezdesip twrsa kerek. Jalpı, kündelikti, düniaui tirşilikte azamattı jaqındatatın da, alıstatatın da – zayıptarı ğoy. Bizdiñ äyelder sıylas, bilisten wzap kete almadı. Äbiştiñ Klarası men bizdiñ Baqıtjamaldı aytam. Äbiş ekeuimizdiñ universitette jürgen kezderimizde ärbir hatında mağan sälem aytıp twratın Muza-Klara Äbiştiñ bosağasın attap, Almatığa kelgennen soñ, meni bwrın tanımağan, endi mülde eskermeytin şıray körsetken. Äbiş ekeuimiz alıstağamız joq, biraq eñ jaqın adamdarğa tän, üy-işindik etene aralas ta ornamağan. Äbişke aqırına deyin adal, senimdi qosaq bolğan Klara, bälkim, öz jwbayınıñ qızmet jağdayı artıq, jazuşılığı da ozıq dep bilgen şığar. Alayda, dostıq – teñdes därejemen ölşenbeydi. Sirä, basqalar ığıp twratın, äuelde artıqşa qwrmettep, keyinde tabına otırıp söylesetin Äbişpen jalpı jwrttan böten, erkin, köteriñki, baz-bazında, özim de bilem, öktem söyleytin minezim wnamağan şığar. Qaytkende de ketken zaman, ötken is. Bala kezimizde sonşama jaqın bolğan, endi odan ärmen tüsinise, tuısa tüsuge tiis Äbişpen aramızda salqındıq emes, alıstıq emes, bir qalıptı baysal qatınas ornauınıñ bir kiltipanı retinde ayta ketu orındı sanadım.

Äbiştiñ jalpığa ortaq meyirban minezi, jaqın jwrtqa janaşır peyili köpke mälim. Ortalıq komitette birge qızmettep jürgende Tölen aytar edi: Äbiş sonşama köterimdi, sonşama kişipeyil, aldına kelgen jwrttıñ bäriniñ tilegin orındauğa tırısadı, al qızmettes jigitterdiñ qay-qaysına da aqıl, keñes qosıp, tipti, tiesili resmi jazularına deyin tüzep, jetildirip beruden jalıqpaydı dep. Men ideologiya tarabında şeşuşi qızmette otırğan Äbiştiñ aldına barıp, telefon şalıp, äldenendey kömek, qoldau swrağan emespin. Mäselen, bögelip jatqan kezekti kitabımdı baspa josparına engizu tarabında. Jäne basqa da jağdayattar bolmay twrmaydı. Bwl kezde Ata-Qazaqtıñ ejelgi aqındıq mwrası jinaqtalğan «Aldaspan» antologiyasınıñ äygili janjalı ötip ketken. Özgesiniñ bäri ädepki tirşilik ayasında. Jospardan biıl qalsañ, mülde wstap twra almaydı, kelesi, älde arğı jılğa ilinesiñ. Äbiş sırtımnan qoldap jatqan şığar, twpa-tura säbetim tüsken emes. Tek bir ret qana Tölenge salmaq salğanım bar. Jeltoqsan oqiğasınan soñ baspadan ketken kezimde jaña direktor meniñ josparda twrğan kitabımdı qatardan şegerip edi, ornına keltirip berdi. Bwl kezde Äbiş basqa qızmette, bayağışa otırsa, ol da däp solay jasar edi. Barlıq uaqıttağı riyasız qatınasımızdıñ körsetkişi retinde aytıp otırmın.

Jeltoqsannan soñ dünie alay-tüley bolıp ketti. Bwl kezde Jazuşılar wyımında ekinşi hatşı bolıp otırğan Äbiş ärqilı jiın, şaralardıñ bel ortasında jürdi. Sonday mäjilisterdiñ birinde söylegen, izinşe, wlttar dostığına arnalğan jinaqta basılıp şıqqan bir sözi mağan türpidey köringen edi. Oktyabr' revolyuciyasına deyin qazaqta birtwtas wlttıq mädeniet bolmadı degen. Kezdeskende ayttım: «Eger Mañğıstaudıñ oyında, äygili zirattar emes, neşe jüz şaqırım ien şalğay, qu dalada äldebir qisayğan, jetim qwlpıtas twrsa, sonıñ betindegi örnek – qazaqtıñ üş mıñ jıldıq, biregey mädenietiniñ körinisi bolıp tabıladı», – dedim, odan äri qazbalağam joq. Joğarıda aytsam kerek, jalpı biz Äbiş ekeuimiz bwrın da, keyin de bir birimizge aqıl, keñes salıp körgen emespiz. Ädepki tirşilik kebi tügili, ädebiet töñireginde. Bwl jolğısı – amalsız serpilgen söz edi.

Äytkenmen, bir-eki şetin jağday. «Alasapıran» «Jwldızda» basılıp jatır. «Ürker» kitap bolıp şığıptı. Ejelden-aq özara avtograf ädetimizge enbegen. Satıp aldım. Üyge kelgen soñ, jaylanıp oqımaq bolıp, birinşi betin aştım. Äbilqayır han qwmalaq salıp otır. Bögelmey, Äbişke telefon soqtım. Qwttıqtaymın, qayırlı bolsın! Sodan soñ: «Äu, Kekilbaev, mına qwmalağıñ teris şığıptı ğoy. Qaytkende bwlay tüspeydi, – dedim. Äbiş añırap qaldı. – Bwrşaq pa, jügeri me, qırıq bir tas alıp, qayıra tartşı, öziñ de köresiñ», – dedim. Äbiş kümän ba, keyis pe, qwmığa bögelip edi. «Eşteñe etpeydi, – dedim. – Menen basqa kim körip, kim bilip jatır. Jaña basılımında tüzey salasıñ». Keyinde oñdağan boluğa tiis. Kelesi jağday. Ekinşi kitap «Eleñ-alañdı» Baspakom mağan tölemdi recenziyağa berdi. Avtorın aytpaymız, sizdiñ esimiñiz de bürkeme boladı, degen. Sonday bir, qalıptı räsim bar edi. Mağan bäribir. Äbiş ekeni beseneden belgili. Ol da meniñ jazuımdı kämil tanısa kerek. Hoş. Sonımen, otız bes baspa tabaq qoljazbağa on bes bet recenziya jazdım. Birli-jar eskertpem – ziyansız, wsaq-tüyek, anau-mınau, negizinen romandağı wlttıq baylamdardı jaba bürkeu tarabında. Kümänsiz maqwl. Sonımen qatar, naqtı bir däyekteme. Roman epigrafına «Ekkleziastan» äygili bir üzik alınğan eken. Paydalanğan tüpnwsqa mätin az-mwz jañsaq bolğan siyaqtı. Mende «Ekkleziastıñ» jeke qalıbı da, «Bibliyanıñ» tolıq nwsqası da bar edi, qajetti tüzetu jasadım. Keyinirek, kitap äli şıqpay twrğanda, «Ekkleziast» qalay boldı dep swrap edim, küldi, seniñ jazğanıñdı birden tanıdım, degen. Qaytalap aytayın, ädette ülken jazuşılar bir-birine aqıl, keñes bermeydi, tek tilektestik, tüyindi bağa ğana aytılmaq, men keltirgen eki rette de körkemdik aqau emes, ärkimde wşırasuı mümkin tehnikalıq eleusiz kinärat turalı söz bolğan.

Äbiş baylaulı qızmetterde jürgen zaman, Almatıda, ärqilı jağday, ädette, asa jii bolmasa da, Tölen üşeuimizdiñ otbasılarımızda kezdesip twrdıq dedim. Ärine, tek qonaqta ğana emes. Este qalarlıq osınday bir oqiğa, 1990, älde 91 jılı Mañğıstauda, alaştıñ äygili aqını Qaşağannıñ mereyli basına kümbez köteriluine baylanıstı boldı. Bwl kezde meniñ ülken qızımdı wzatqan qwdam Bolat Qasımjanov Aqtauda, Tehnologiyalıq institutta sabaq beredi, docent, älde dekan. Endi bwrnada qol jetpey jürgen Mañğıstaudı tört-bes jıl qatarınan, qısı-jazı, erkin araladım, Üş jüz alpıs eki äulieniñ birer jüzin tanıp, eñ wlıqtarınıñ basına täuap ettim. Älemdik därejedegi ğajayıp eskertkişter. Äbiştiñ tuğan auılı men oqığan auılında bolıp, ölkeniñ ötken zamanına qatıstı qanşama tarihi äñgimeler men añız, jırlardı tıñdadım, bayırğı qazaqtıñ qadir-qasietin tani tüskendey boldım, sonımen qatar, Äbiştiñ düniege kelgen, ösken, adam retinde qalıptasqan ortası turalı da tolımdı mağlwmat aldım. Üştağan auılında Asqar degen şejire qarttan Äbiştiñ Adaydan bastalıp, Janaydan ötip, Kekilbayğa tireletin jiırma eki atasınıñ esim-jönin jazıp alğan edim, Almatıda qaldı, orayı kelse, keyinirek osı jazbalardıñ bir jerine tirkeymin. Bügingi, otarlanğan Mañğıstau men otarşıldıq kezeñi bastalğan HİH ğasır – eki däuirdi qatarlastıra sıpattaytın, Dosan batırdıñ köterilisi, Qırıq orıstıñ qırğını, jäne basqa da oqiğalardı qamtitın roman jazbaq edim. Tipti, aydaudağı Taras Şevçenko jäne jankeşti qaharman Baluan Niyaz turalı hikayattar josparlanğan. Zaman men jağday ırıq bermey, iske aspağan köp dünieniñ qatarında qaldı. Ayta bersek, äñgime köp. Äbişke, onıñ tuğan ölkesine qatıstı bolğan soñ eske alıp otırmın.

Sonımen, qasıma bäybişemdi ertip, Qaşağan aqınnıñ toyına bardım. Osıdan bir jıl bwrın basına täuap etip, irgesi köterilip jatqan kümbez jäne aldağı ülken toy turalı «Jwldızda» arnayı maqala bergizip edim. Endi el azamattarı arnayı şaqırtu jibergen. Kütip otırğan, aldan şıqqan qwdamızdıñ üyine emes, qarsı alğan jigitter bastap äkelgen meymanhanağa tüstik. Lyuks nomer. Şwğıl dastarqan – şwbat, qazı-qarta… Erteñine merekelik saltanat bastalğan. Äueli  aydındı Mädeniet sarayında, Qazaqstannıñ şar tarabınan, tipti, irgeles Türikpennen kelgen qwrmetti meymandar, qala halqı bas qosqan alqalı jiın. Kelesi küni wlan-asır toydıñ özi. Teñiz jağasındağı körikti jas şaharmen irgeles, keñ dalağa tigilgen, kemi jetpis-seksen aqşañqan kiiz üy. Ärqilı wlt oyındarı, qırıq şaqırımdıq, aynalma, alaman bäyge. Meni ataqtı jelayaq, SSRO çempionı, älemdik olimpiadalardıñ qazaqtan şıqqan alğaşqı kümis medal'di jüldegeri, Ämin Twyaqovpen bir kiiz üyge bölgen eken. Bwdan bwrın jekeley tanıstığım joq edi, osı öñirdiñ tuması, sırbaz azamatpen jaqsı jarasıp otırdıq, äyelderimiz de birden şüyirkelesip ketken. Älbette, ayrıqşa sıy-siyapattı dastarqan, än men küy, odan da ğajabı – halqımızdıñ eleuli wldarına degen asta-tök köñili, riyasız sıylastığı. Säuleli, wmıtılmas sağattar. Sodan, keş batıp, tünniñ bir uağında biz otırğan üyge sırttan tağı eki jigit keldi. Biz Ämin ekeuimiz mwnda emes, solardıñ dastarqanında boluğa tiis ekenbiz. Mwndağılar orta joldan bwrıp äketipti. Jağalay swrastırıp, izdep tapqan betteri. Üy ieleri kädimgidey daulasıp jatır. Älde tizimde eki jerde jazıldıq, anığı, bizdiñ jigitterdiñ aytuınşa, bwlardıñ enşili meymandarı kelmey qalğan. Aqırı, azğana äzil, bazınadan soñ, Ämin ekeuimiz, eki bäybişemen birge jaña üyge auısqan edik. Mwnday özgeşe ortada şarşau, talığu joq, tün ortasınan asqanşa sauıq qwrdıq. Bärimiz birdey qarğa tamırlı qazaq degenmen, Äbiştiñ auılınıñ eskilikke jaqın, nağız qazaqı minezi men darqan köñili, meyman kütu ğana emes, alaştıñ azamatın sıylauı özgeşe eken. El-jwrtınıñ öz ortasınan şıqqan Äbişti ayrıqşa qasiet twtatının bwrın da biluşi edim, osımen neşinşi märte, biraq jekeley qonaq emes, wlan-asır toy üstinde körgen soñ, bwl qwrmettiñ sebep, saldarın da kämil tanığanday boldım. Äbiştiñ ozıq tumısına säykes, wlttıq tamırdan qol üzbegen qazaqı tektilik. Üşinşi küni wlı mereke kümbez basında jalğastı. Mañğıstaudağı Ata-Qazaq zirattarı – halqımızdıñ salt-dästüri ğana emes, ozıq öneri men ruhani qasietiniñ de eñ bir körneki, öz tarabında teñdesi joq körinisi ğoy. Aqınnıñ atına layıq, halqına layıq mäñgilik eskertkiş – osı toydıñ eñ bastı nätijesi, tüyindi qorıtındısı bolatın. Kümbezdi aşu saltanatınan soñ irgeles dalañğa tigilgen qonaq üylerge qaray bettedik. Ämin ekeuimiz tağı da birgemiz. Tiesili kisilerimiz bastap jürgen.

Keşegi jappay dırdu, bäyge men meyman bölis kezinde Äbişti körmegen edim. Äldebir märtebeli qonaqtarmen birge jürse kerek. Jaña, kümbez basında wşırastıq, amandastıq, odan artıqqa mwrşa kelmegen. Endi, özimizge bölingen üyge qaray bettegende, äldebir kisi keldi. Äbekeñ meni özi otırğan üyge şaqırıptı, bizben birge bolsın dep. Äbiş menimen Almatıda da habarlaspağan. Qanşa degenmen, auıl iesi, bwl jaqta da birden körinbedi. Men tabiğatımda kinämşil, ökpeşil adam bolsam kerek. Ärine, jaqın sanağan kisige. Raqmet, bizdiñ özimizdiñ enşili üyimiz bar, dedim. Şaqıruşı kisimiz amalsızdan keri qayttı. Kümbezdi zirat pen qonaqüyler tigilgen aralıq – äjeptäuir jer. Sol kezde alıp-wşıp Äulet keldi. Äbiştiñ ülken wlı. Şildehanasında bolmasaq ta, mektep, birinşi klastan jaqsı biletin Äulet. Naqtı sözi esimde joq, kökesiniñ atınan şaqıra kelgen. Men sol betimşe manağı sözimdi aytıp edim. Äulet añırıp ülgermedi, bizdiñ äyel kirisken: «Au kökesi, seni Äbiş emes, mına balañ şaqırıp twr ğoy!..» – dedi. Keyde, Qoja-Nasır atam aytpaqşı, äyeldiñ de aqıl tauıp ketetini bar. Endi jığılmasqa amal joq. Barajaq üyimizdiñ ielerinen rwqsat, keşirim swradım. Körip twr, amalsız ilikkenimdi. Ökinişte bolsa da, japırlasıp qaldı. Mına Äminniñ bir özi on kisige tatidı dep, onımen de rizaşılıq aytıstım. Ökinişke qaray, bwdan soñ, mına qarbalas zamanda Äminmen qayıra jalğasudıñ säti tüspepti.

Biz kelsek, mwndağılar jaña otırıp jatır eken. Imanğali bar, tağı bir, men jön-josığın bilmeytin mansaptı kisiler. Jastarı ülken aqsaqal, äri qwrmetti meyman retinde, Äbiş ekeuimiz qatarlasa, tördiñ töbesinde jayğastıq. Irdu-dırdu emes, kemel dastarqan, keleli keñes. Än men küy. Bärimizge ortaq ötken toy, aqın mereyi turalı erkin söylesip, jarasıp, jaqsı otırdıq. Imanğali bauırımmen de däp osı jolı jüzbe-jüz tanısıp, alğaş ret tildesken edik. Erteñine sanaulı kisi, tikwşaqpen Beket-Atanıñ basına barıp tüsip, tobımızben täuap ettik. Bwl da bir, adamnıñ esinen ketpes, äserli, äri qızıq däuren eken.

Bwdan soñğı kezeñde Äbiş memlekettik qızmet salasında qattı köterildi. Tirşilikke paydasın bilmeymin, jazuına ölşeusiz ziyan keltirui anıq. Erikti-eriksiz türde ökimettiñ sözin söyleu, joğarıdağı bir kisiniñ rayın añdau, oğan jalğas tağı äldeneşe kisiniñ qıbın tabu öz aldına. Sonımen qatar, barlıq uaqıtta Äbiştiñ taqau töñiregi, joldas-joralarına järdem, kömegi köp boldı ğoy dep oylaymın. Qadarınşa, eşkimniñ de ötinişin jerde qaldırmasa kerek. Jaqınğa janaşır köñil, jalpığa keñşilik minez nätijesi. Bwl kezde egemen elimizde jappay zañdastırılğan korrupciya, aram qalta öz aldına, eşbir, tipti, ilgişek-kümänsiz, op-oñay mäseleniñ özi tikeley para, nemese tamır-tanıs, ağayındıq jalğastıq bolmasa, oñımen şeşilmeytin. Men mektepti altın medal'ğa bitirgen, Şet tilder universitetinde üzdik oqıp jürgen eki balamdı Bolaşaq bağdarlamasına ötkizudiñ eşqanday jolın tappadım. Tipti, qayda, qalay qabıldanıp jatqanınıñ özi qwpiya. Aqırı, Joğarğı bilim ministriniñ orınbasarı, izgilikti Şämşä Köpbayqızı Berkimbaevanıñ ıqılasımen, kenje wldı, bwl kezde ülken wl qızmet atqarıp jürgen Çehiyağa, Praga universitetiniñ dayındıq kursına jetkizdim. Maqtanıp aytayın, keler jılı, şet eldik eki jüz elu talapkerdiñ işinde üş birlik, bir ekilik, yağni üş bes, bir tört alıp, jalpı tizimde qatarınan tört bes alğan bosniyalıq serb balasınan keyin ekinşi bolıp, Europadağı eñ ejelgi Karl universitetine tüsti. Al qızıma eşqanday jol tabılmağan. Aqırı, Abılay han universitetin üzdik bitirdi. Mine, osı kezde, Qazaqstan oqu orındarın qızıl diplomğa tämamdağan elu bala Angliyağa bir jıldıq oquğa jiberiledi eken deytin habar estidim. Anıq söz. Amal joq, Äbişke qolqa salıp edim. Sol küni, arada eki sağat ötpey, üyge telefon soğıptı. Bizdiñ bäybişege. Imanğali ketken, endi jaña ğana kelgen ministr Qırımbekke ayttım, Mwhañ erteñ habarlasıp, balanıñ qajetti qwjattarın äzirlep bersin, degen. Erteñine, sağat toğızdan öte, qabıldau bölmesine telefon şalmaymın ba. Men pälenbay degen ağañız bolam, ministrdiñ özi habarlassın degen eken, mañızdı şaruam bar edi, dep. Sekretar' qız – qazaqı, tärbieli bala eken, «Jaraydı, ağa, qazir qosamın» dedi. Kütip twrmın, birer minuttan soñ qızım dağdarğan qalıpta, keşiriñiz, däp qazir bosamay jatır eken, dedi. Birer sağattan soñ habarlasıñız. Mejeli uaqıtta tağı da jağdayı joq, bir jaqqa ketip baradı. Tüsten keyin – jinalıs üstinde. Men äuelgi telefonnan soñ-aq kümän alğam. Alayda, erteñine tağı da habarlastım. Arğı küni jäne. Endi qızım şınımen abdıradı. Aytar sıltauı da tausılğan. Biraq men toqtay almadım. Tura bir apta boyı, künine bir ret qoñırau şalıp twrdım. Keyinde habarlaspadı, bilmedim degen söz tuındamas üşin. Özimniñ atı-jönimdi qaytalap, ministr bügin de bosay almay jatqan şığar, deymin. Bişara qız «Iä, iä…» dep, menen tezirek qwtıluğa asığadı. Endi, aynıma dosınıñ äreketi turalı Äbişke qayıra tildesudi namıs kördim. Sonımen, jartı jıl ötsin. Astana – Aqmolağa köşti. Men äldebir merekelik jiınğa barğan edim. Bizdiñ şef – Baspakom ministri, parasatı men sayasatı teñdes Altınbek Särsenbaev. Jazuşılar odağınan nebäri altı adam: bir orıs, bir joyıt, bir nemis jäne üş taraptan üş qazaq tizimge ilingen eken, sonıñ bel ortası bolıp. Ülken, saltanattı keş. Üziliste Äbişti kördim. Şwrqırap amandastı. Birden-aq: «Bala oqıp jür ğoy, Londonda, anada äldeqalay eske tüskende swrap edim, Qırımbek ayttı», – dedi. Men – öte tärbieli, mädenietti kisimin. Biraq däp osı jerde özimdi wstay almadım. Qazaqşa jiberip alsam kerek. Sodan soñ ayttım, Londonda oqıp jür, ağaları aqşa jinap, sondağı bir tölemeli kursqa jibergen, al ministriñniñ jağdayı… manağı pwşayman oqiğanı bayandap bergen edim. Aqır soñında toqtay almay, bwl – alıstağı meni elemegeni emes, jaqındağı seni qorlağanı, deppin. Äbiş qap-qara bolıp ketti. Sol mezette tağı bireuler kelip amandasıp, sözimiz üzilip qalğan. Onsız da tämam hikayat. Meniñ Äbişke kinäm joq edi. Ötinişimdi birden qabıldadı, uädege sendi, aqırında sözi jerde qalsa, jamandığınan emes, tapsırğan kisiniñ suayt, aramdığınan. Bwdan bwrınıraq oylağam, Äbişti arağa beker saldım-au, dep. Aqırı solay boldı. Men bwl kezde «Jwldızda» otırğam. Jalğız jäne ortalıq ädebi jurnaldıñ bas redaktorı. Qalamın sıylağan jazuşı üşin bwdan ülken qızmet joq. Al el bileuşilerdiñ közqarası twrğısınan alğanda, qwnıñ – esiktegi jalşıdan tömen. Bälkim, Äbiş osı jağın bärimizden bwrın añdap, basqa bir tirşilik jolın qalaulı ıqılaspen tañdağan şığar.

Bwl Äbiş qanday märtebeli qızmette jürse de, eñ aldımen jazuşı edi. Bizdiñ ädebietşi qauım ortasında. Jalpı jwrt wğımında. Al kez kelgen qalamgerdiñ özindik bağası bar. Pendelik payım eñ mıqtı degenderin özara salğastırıp jatadı. Ötken ğasırdıñ soñğı on jıldığı men jaña ğasırdıñ basındağı ädebi sın Äbiş ekeuimizdi daralap, qatar ataytın. Äueli Kekilbaev, odan soñ Mağauin. Kerisinşe bolıp körgen emes. Sonıñ özinde, äuesqoy jwrt, şalağay ädebietşiler tarabınan qaysı artıq, qaysı kem degendey düdämal saualdar tusa kerek. Jäne öner ataulımen jağalasa jüretin ösek-ayañ: baqtalastıq, qızğanış, köre almauşılıq turalı laqap. Atap aytayın, Äbiş äuelden keñ edi, parıqsız daraqılığı joq, bälkim, iştey özin eşkimge teñgermese de, kisimsigen kekirt minezden aulaq. Jas kezinen jwldızı jarıq boldı. Al men qaşanda özime ayrıqşa senimdimin, kimnen bolsa da oquım artıq, jazuım biik dep bildim. Tipti, jiırma-jiırma bir jasta jazğan alğaşqı äñgimelerimnen keyin özimdi qazaq prozasınıñ aldıñğı qatarına şıqtım dep sanadım. Arada şirek ğasırğa juıq uaqıt ötkende äygili Ğabit Müsrepovtıñ özi osılay degen. Keyingi, «Tazınıñ öliminen» soñğı kezeñdi aytpay-aq qoyayın. İlkide jazılğan jäne jariyağa şıqqan «Qobız sarının» esepke almağanda. Äbiş ekeuimiz tel östik. Alğaşqı, eleuli şığarmalarımızdı qaraylas mezgilde jazdıq. Ras, Äbiş aqın retinde ataqqa tezinen jetti, sınşı retinde de menen bwrınıraq tanıldı. Jäne men ädebiet tarihımen arhiv kemirip otırğan kezde proza salasında öndirtip jazdı. Alayda, äu bastan-aq ekeuimizdiñ ara qatınasımız riyasız edi.  Süyiniş jäne tilektestik. Özara «jarıs», äldenendey baqastıq bolğan joq. Ärkim özinşe nıq eken. Ärkimniñ de dosı turalı wğımı joğarı eken. Bwrın da bir ayttım ğoy deymin, öner adamdarınıñ qilı tağdırı turalı, 1978 jılı jazılıp, köp wzamay basılıp şıqqan «Kökbalaq» romanında: «Şın kemelge künşildik jat», – dep jazğan ekem, jetken biikten qarağan, bwrnadan qalıptasqan wğım. Qızğanış – özine kümändi, bäkene jazarmandarğa ğana tän kinärat dep bilem. Jäne şalağay jwrttıñ sırttan ton pişuiniñ köleñkeli körinisi.

Osı rette, 2004, älde 2005 jılı asa qolapaysız jağdayat boldı. Mañğıstauda şığatın, biraq bütkil respublikağa taraytın, jañılmasam, «Üş qiyan» atalatın gazette ülken maqala basılıptı. Äbiş kötere madaqtaladı. Onısı jön. Bwdan keyin meni Äbişpen salğastıra kele, meylinşe kemituge tırısıptı. Jazuşılığı da, basqası da şamalı, deydi. Meyli. Bwdan da swmdığı – işi tar, qızğanşaq. Tağı sol siyaqtı tötenşe tolğamdar. Esimde qalğanı – ömir boyı tıraştanıp, Äbişke jete almay kele jatır, işi tolıp, ızadan jarılğalı jür, depti. Men jöninde ne aytılmağan. Ol kezde, odan bwrın jäne küni büginge deyin. Al anau – bütkil respublika şeginde, ortalıq jäne aymaqtıq barlıq basılımdar betinde mağan qarsı qızıl nauqan jürip jatqan kez edi. Üyrenşikti jağday. Alayda, mına lepestiñ erekşeligi – ömiri şäy despegen, qanattas şığıp, qatarlas kele jatqan Äbiş ekeuimizdi salğastıruı jäne osınşama bäleket söz aytıluı bolatın. Men gazet mätini qolğa tüskennen soñ, tağı birer apta ayal qıldım. Qamqor inileri, söz joq, bwl maqalanı Äbişke jetkizdi. Endeşe, osı gazet betinde, nemese öz tarabınan arnayı jauap beruge tiis. Bolmadı, körinbedi. Osıdan soñ men jalalı maqalanı sol qalpında, özim basqarıp otırğan «Jwldız» jurnalında jariyaladım. Ayta ketu kerek, mañğıstaulıq inilerdiñ şamına tigen jağdayat – osıdan biraz bwrın bizdiñ jurnal betinde Äbiştiñ äldebir şığarmasına qatıstı sın pikir aytılğan eken. Qazirgi qazaq prozası turalı maqalalardıñ birinde. Tipti, esimde joq; älbette, jurnalğa jiberer aldında oqıdım, atalmış min orındı ma, orınsız ba, aytarlıqtay mäni joq, assa eki-üş söylem, birer şumaq. Meniñ ömir boyı, tipti, däp osı twsta körip kele jatqan qwqayım bwdan on, jüz ese: äriptes jazarman qauım ärbir jaña şığarmamdı türpidey köredi, arıdağı «Kök mwnar» romanı jäne basqa da hikayattar twrıptı, beride, qanşama ataqqa jetken zamanda jazılğan ğwmırbayandıq «Men»-niñ dauı neşe jılğa ketti, bwdan keyingi, Şıñğıs han turasındağı maqalalar soñı bitispes oybay-attanğa wlastı. Parlament deputattarı, akademikter men «Halıq qaharmandarı», eñbek ardagerleri üsti-üstine, berisi Baspasöz ministrligi, arısı – respublika prezidentiniñ öziniñ atına talap pen ğarızdı qarday boratıp jatır, qatarlas «Qazaq ädebieti», joğarıdağı «Egemen Qazaqstan», aralıqtağı «Jas Alaş», eñ ayağı «Almatı aqşamı» men oblıstıq gazetterge deyin japırlay sögip jatır – ne boldı? – tük te bolğan joq, qılşığımız qisaymay, qalamımız müdirmey, şalqıp, tolqımasaq ta, qalıptı jağdayda kün keşip kelemiz. Al klassik jazuşı ğana emes, mansaptı qızmette otırğan Äbiştiñ atına, orındı bolar, orınsız bolar, bir auız tilek, sın aytu – qılmısqa parapar swmdıq eken… Sonımen, özimdi balağattağan, beyädep qana emes, tüysiksiz, sauatsız maqalanı jurnalıma sol qalpında basıp şığardım. Men Äbişten tağı da äldenendey söz kütip edim. Eger bizdiñ auıl demeyin, mende auıl joq, ata-baba molası men kindik kesken qonıstıñ tozğan jwrtı ğana bar, auıldas emes, tilektes, anığı – ığımda sayalağan jigitter, meniñ köleñkemde jürgen äldekim Äbiş turalı osınday talpı söz ayta qalsa, sol sätinde sögis jasap, qolma-qol Äbiştiñ özinen keşirim swrar edim. Al Äbişim tırs etpedi. Keyinirek oyladım, Äbiştiñ memlekettik bağdardağı şaruası köp, alğaşqı maqalanı alğan joq, keyingi basılımdı körgen joq. Mına jaqta öz betimizben tıpırlap jürgen – biz ğana. Şınında da köp wzamay, älgi «Üş qiyan» – Mañğıstau tarabınan tiesili jauap boldı. Ol jaqtağı, auıl-üydiñ tuın wstağan talapkerler äuelde qattı dağdarğan eken. Özin sökken maqalanı qayıra basatınday, mına Mağauinniñ esi auısıp ketken be – dep. Internetke şıqqan jalğas maqaladan oqıdım. Däp solay. Aljasıp, şatısqan. Äytpese aqılğa sıymaytın is. Arada azğana uaqıt ötkende, köptep kömektesip, oylana-tolğana kele, danalıq qorıtındı jasaptı. Mağauin öziniñ qateligin moyındap, barlıq ianat, balağattı qabıl alıp, amalsızdan jurnalına basıp otır! Sonımen qatar, zäresi wşa qorqıp, Äbişten keşirim swrağanı! Jalğız Äbiş emes, jalpı jwrt, qazaq qauımınıñ aldında aqtalmaq! Mine, osınday keremet. Ataulı maqala, – gazeti tozar, joğalar, interneti öşer, mülde wmıtılar, kitap bolıp tüpteletin «Jwldızdıñ» betinde birjola saqtalıp qalmaq. Öte dwrıs jasadım dep oylaymın. Bwl rette de Äbiştiñ jeke basına ökpe, kinäm joq. Naqtısın bilmegennen. Anığı – jañağı jalalı maqalanıñ öz işinde twr. Kimniñ kim ekeni keyinge mağlwm bolmaq.

Äbiş Aqmolada, men – Almatı, jıl sayın jazda, eki-üş ayğa şet el – alıs Pragadağı balama demalısqa ketem. Osı, Almatıda otırğan kezimniñ özinde Äbiştiñ jolı tüspedi. Manağı, astana auısqan saltanattı keşten soñ mülde wşıraspadıq. Neşe jıl boyı. Köñil alalığı emes, jer şalğaylığı. Bar habarımızdı sırttay bilisip otırsaq kerek. Auıldas inileri wran salğan qolaysız jağdaydan soñ da meniñ köñilimde kirne joq edi, bälkim, Äbiş bärin bile twra menimen tildesudi artıq körgen şığar, reniş aytadı dep imenui de, biraq men qaytkende kinälamas edim.

Bwl kezde järeuke ağayındarı Äbiş üşin tım joydasız körgen bir auız eskertpeden jüz ese salmaqtı, auır ayıp, jala men päle respublikadağı barlıq basılımdar arqılı meniñ basıma üyilip tögilip jattı. Bir künde bes-altı gazetke qatarınan şıqqanı bar. Bir emes, äldeneşe ret. Omay!.. Sol künderdiñ özinde meniñ jazuım toqtalğan joq. Jüykeniñ ayrıqşa mıqtılığınan emes. Berik senimnen. Bwrınıraq aytqanım bar: bizge soqtıqqan adamnıñ öziniñ sorı qaynaydı dep, bizge küye jaqpaq bolğan kisiniñ özi qarabet boladı dep. Dälme-däl esimde joq, äyteuir jazılğan, basılğan söz. Mağnası – meniñ tarabımnan naqtı qarımta şart emes, erteñ bolmasa arğı kün, keler zaman bärin ornına qoymaq. Jäne bir lepesim: «Önerde, ädebiette qaşanda köp it emes, kök it jeñedi», – degem. Seni qalay küstana qılsa da, ötkendegi barıña nwqsan kelmeydi. Jalğan men jalağa män bermeseñ, köñiliñe kireuke tüspeydi, igilikti jwmısıñ odan ärmen jalğasa bermek.

Mağan qarsı ökimettik «Egemen Qazaqstannan» bastap, respublikalıq barlıq resmi jäne beyresmi baspasöz betinde tura bes jılğa sozılğan äşkereleu nauqanınıñ sırtqı, eñ tüyindi nätijesi – 2006 jıl, 6 qaraşa küni özim tura on segiz jıl, üş jarım ay basqarğan «Jwldız» jurnalınan ketuge mäjbür boldım. Ketkem joq, tım qwrsa sırttay sıpayılıq saqtamay, döreki qalıpta ketirdi. Bir apta bwrın Baspasöz ministrliginen kelgen ökil «Wzaq otırıp qoyıpsız» degen jalğız-aq sıltau aytıp edi. YAğni, özim tilenip, arız jazuım kerek. Joğarıda menen äldeqayda wzaq otırğan kisi bar dedim, eşbir ilikpey. Endi qatqıl jarlıq berilgen. Ökimetim men partiyam, olardıñ aytağındağı jandayşaptar tüysiksiz, berekesiz, jappay nauqan jasap, mwnşama janıqpasa da bolatın edi. Ädebi jurnal – Keden basqarması emes, Salıq jinau ortalığı emes, biraq eşqanday payda tüsirmese de, keudesi biik kisi otırğan soñ, senimsiz, bälkim, ayrıqşa ziyandı körinse kerek. Hoş. Aldın-ala qauiptense de, däp osı sätte dağdarıp qalğan redakciya qızmetkerlerine riza-hoş aytısıp, qolımda jwqa portfelim ğana bar, şığıp jüre berdim.

Keyinde bir aytqanımday, egemen ökimetim men tuısqan partiyama eşqanday ökpem joq edi. Halqıña jat peyil, sen üşin jau demeyin, köldeneñ, beysauat qwrılımğa qanday uäj, kinä boluğa mümkin. Meni tura bes jıl boyı, onıñ işinde soñğı on eki ay tınımsız qaralap, jer düniede joq päle-jalanı üyip-tögip jatqanda, qazaqtıñ tım qwrsa bir azamatınıñ, ara tüspesin, bwl qalay dep aytpağanınan tüñildim. Eger bizdiñ ortamızdağı qanday da twlğağa qarsı meniñ basımnan ötkenniñ onnan birindey qısas jasalıp jatsa, men ündemey qaludı öz boyıma ar körer edim. Äldekimdi ayağannan emes, ädilet üşin de emes, özimniñ ataqqa şıqqan alaş azamatı degen atausız märtebeme köleñke tüsirmes üşin. Älbette, meni jaqtırmadı dep te eşkimge kinä taqpaymın. Alayda, bwdan bwrın da aytsam kerek, men mwnday ortada ömir süre almaytın edim. Elden birjola ketuge bel bayladım.

«Böri arığın bildirmes», – degen. Arada üş-tört kün ötkende ataulı jiınğa bardım. Memlekettik sıylıqtar komissiyasınıñ alğaşqı mäjilisi. Bwrnağı Mädeniet ministrliginiñ ğimaratı. Ekinşi qabatqa köterilgende, mäjilis zalınıñ esik aldında jaqsı köretin inilerimniñ biri Baqqoja Mwqay men Serik Negimov deytin ädebietşi twr eken. Äldekimderge jaqqan, endi därejesi kem bolsa da, märtebeli komissiya müşesi tärizdi. Baqqojamen ädepkidey jılı amandastıq. Sodan soñ Negimovke qarap twrıp ayttım: «Qazaq ädebietiniñ» ötken sanında meniñ ğwmırbayandıq dilogiyamdı jamandapsıñ. Men ğana emes, «Jwldızda» basılğan Qabdeş Jwmadilovtıñ, Bekejan Tilegenovtıñ, Äzilhan Nwrşayıqovtıñ da estelik kitaptarın teristeysiñ. Tanımıñ, közqarasıñ solay eken deyik. Alayda, qazaqqa memuar janrınıñ keregi joq, ziyandı degen ne söz? Osınday tüsinikpen qalayşa ädebietşi bolıp jürsiñ?» – dedim. «It – aşuın tırnadan» emes, bılğanış nauqannıñ soñğı bir körinisine berilgen bağa. Sodan Baqqoja ekeuimiz işke kirdik. Aldımızdan Hanbibi şığıp edi. Esenğaraeva. Jaqsı aqın, sonımen qatar, halqı üşin paydalı qızmet jasap jürgen mädeniet qayratkeri. Memsıylıqqa wsınılğan tizimde barın bilem. Jönimen, sıpayı amandasıp, ataulı kitabın jazıp berdi. Däp osı sät qana emes, ülkenge iltipat üşin wsınılğan kitapqa qanday avtograf jazıluı mümkin? Köterme söz, artıq-kemdi qwrmetke tolı lepes. Hanbibi qarındasım qısqa qayırıptı: «Ağa, altın basıñız aman bolsın!» – deydi. Bar peyili, tilegi men qwrmeti osı bir auız sözge sıyğan. Jäne meniñ köñil auanımmen säykes keledi. Ömirimde ağa-bauır, ini-qarındas tarabınan estigen eñ ğajayıp lepes der edim. Ökinişke qaray, Hanbibi tolıq dauısqa jetpey, irikteuden öte almay qaldı. Biraq bwdan aqındığına köleñke tüspese kerek.

Tağı eki apta ozğanda, Memlekettik sıylıqtar komissiyasınıñ qorıtındı mäjilisi şaqırılğan edi. Kim ekeni esimde joq, qatarlas jigitterdiñ birimen twrğam. Kenet arğı taraptan Äbiş körindi. Meni birden añdamay, aralıq jigitpen amandastı. Sodan soñ ğana körgen. Men qol berip edim, arsalañdap qwşağına aldı. Mağan swraulı jüzben qarağan. Bäri jaqsı, dedim. Osı kezde Serik ağa Qirabaev kelip edi. Amandıqtan soñ: «Mwha, bwl qalay boldı?» – dedi keyisti jüzben. «Emigraciyağa ketem!» – dedim. Äbiş añtarılıp qalıp edi. Keler mezette bärimizdi  mäjilis zalına şaqırğan. Äbiş aramızda bolmadı, tärizi, basqa bir şarualarmen jürse kerek. Äbiş ekeuimizdiñ eñ soñğı körisuimiz eken. Arada ay ötpey, 2006, 28 dekabr' küni men bäybişemmen birge Ortalıq Europa – Praga qalasına kelip tüstim. Elden birjola ketken emigraciyanıñ bası. Segiz jarım jıldan soñ Amerikağa ötippin. Bar sapardıñ soñı bolmaq.

***

2015, 11 jeltoqsan. Äbiş fäni dünieden köşti. Birge bastağan, qatarlas jasağan qayran Äbiş. Bar isine Täñiri tarazı. Ğazaptı jer betinde jetpis altı jıl jäne bes kün ğwmır keşip, baqiğa ketti. Qanşama jıl boyı alğan barlıq ataq-därejesi, marapat pen madaq, jwldızdı sölkebaylar tügeldey joqqa aynalğan. Artında kündelikti, üzdiksiz, tınımsız, beymaza qızmet astında jürip, qalt etken şekteuli uaqıt, wyqısız tün, aralıq demalıs künderi, jarım ay, üş-tört aptalıq tınım kezderinde, baylau men qwrsaudan bosağan darqan köñilmen, bayandı aq qağaz betinde tizbelegen şığarmaları ğana qaldı. Ädepki ömirde – wl men qız, nemereler. Jäne, ülken esepte – qara orman halqı. Pendesiniñ de, twlğasınıñ da naqtı, tüpkilikti bağası – keleşek ülesinde.

30.Vİİ – 20.Vİİİ.2016,

Rokvill, Merilend, AQŞ.

“Jwldız” jurnalı, jeltoqsan