سادۋاقاس شورمانوۆتى بiلەمiز بە؟
kerey.kz
سادۋاقاس مۇساۇلى شورمانوۆ – قازاقتىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەلەۋلi تۇلعالارىنىڭ بiرi. قازاق حالقىنىڭ iرi مەملەكەت جانە مادەنيەت قايراتكەرi, قالامگەر، ادەبيەت سىنشىسى، الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى سماعۇل سادۋاقاسوۆ (1900–1933) حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى جارىق كورگەن ءوزiنiڭ “قازاق ادەبيەتi. تاريحي تالداۋ وچەركi” دەگەن ەڭبەگiندە: “ماعجان جۇماباەۆتان كەيiن حال-قادەرiنشە كورiنiپ جۇرگەن قازاق اقىندارى اراسىنان، مىسالى، سادۋاقاس شورمانوۆتى اتاپ ايتۋعا بولادى”، – دەپ جازعانى ونىڭ ءوز كەزiندە اقىن رەتiندە تانىمال بولعانىنا تولىق دالەل بولا الادى.
س.شورمانوۆتىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ساحدي يبن ۋاقاس. سادۋاقاس شورمانوۆ – 1854-1868 جىلدارى باياناۋىل دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى بولعان، رەسەي پاتشاسىنان پولكوۆنيك شەنiن العان مۇسا شورمانوۆتىڭ بالاسى، ورتا ءجۇزدiڭ بەلگiلi بيi شورماننىڭ نەمەرەسi. سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ ارعى اتا-تەكتەرiن ارعىننان باستاپ وربiتسەك، بىلاي بولىپ شىعادى: ارعىن – قوتان جىراۋ – دايىرقوجا (“كوشپەلi وزبەك ۇلىسى” دەپ اتالعان مەملەكەتتiڭ حانى ابiلقايىردىڭ بيi) – قاراقوجا – مەيرام سوپى – قارجاس – قۇلەكە – تەلi – اناي – مىرزاقۇل باتىر – ءساتي باتىر – كۇشiك – شورمان بي – مۇسا – سادۋاقاس.
سادۋاقاس 1847-1853 جىلدارى ايگiلi عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ وقىعان ومبى كادەت كورپۋسىنىڭ تۋرا قارسىسىندا، ەرتiستiڭ سول جاعاسىندا ورنالاسقان “اۋىزداعى قارجاس” دەپ اتالعان قازاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەدi. سادۋاقاس ويىن بالاسى شاعىندا اقكەلiن (قازiرگi باياناۋىل اۋدانىنداعى تەڭدiك اۋىلى) اۋىلىندا مولدادان ءدارiس الىپ، قۇران كارiم سۇرەلەرiن وقىپ، اياتتارىن جاتتايدى. ال ەرەسەك بالا كەزiندە ومبى قالاسىنداعى گيمنازيادا وقيدى. سادۋاقاس گيمنازيانى بiتiرگەن سوڭ، تومسك ۋنيۆەرسيتەتiنە وقۋعا تۇسەدi. الايدا سىرقاتتانىپ، وقۋعا بارا المايدى. سودان كەيiن وزدiگiنەن ورىس جانە اراب تiلدەرiندەگi كiتاپتاردى وقىپ، بiلiمiن كوتەرەدi.
سادۋاقاس 18 جاسىندا شىڭعىس ءۋاليۇلىنىڭ ءتورت قىزىنىڭ iشiندەگi ەڭ سۇلۋى، وزiمەن جاسى شامالاس، شوقاننىڭ ءۇشiنشi قارىنداسى نۇريداعا (1848-1894) ۇيلەنەدi.
سادۋاقاس دومبىرامەن ءان سالىپ، قىران قۇستاردى قولىنا ۇستاپ، تازى باپتاپ، اڭ اۋلاپ، سەرiلiك قۇرعان ازامات بولعان. پاراساتتى، زيالى، iزگi قاسيەتتەردiڭ يەسi سادۋاقاستى ەلدەگi ودان جاسى كiشiلەردiڭ ءبارi قادiر تۇتىپ، ەسiمiن تولىق اتاماي “ساكەن اعاي” دەپ سىپايى تۇردە اتاپتى.
سادۋاقاس شورمانوۆ ولەڭ شىعارۋعا تالانتى جەتكەنiمەن، ونىمەن بەرiلiپ اينالىسپاعان سياقتى. ادەتتە ول ولەڭدi وقتا-تەكتە، بiر ەلەۋلi جاعدايعا بايلانىستى رەتi كەلگەندە بiردەن شىعارىپ تاستايدى ەكەن. ايتپاقشى، ونىڭ بويىندا اتبەگiلiك جانە قۇسبەگiلiك تالانتى باسىم بولعان. حIح عاسىردىڭ 80-جىلدارى س.شورمانوۆ رەسەيدiڭ جىلقى زاۋىتىنداعى ورىس پەن اراب جىلقىلارىن ءوزiنiڭ يەلiگiندەگi جىلقىلارمەن بۋدانداستىرادى. وسىلايشا ول جىلقىنىڭ جاڭا اسىل تۇقىمىن شىعارۋ جۇمىسىمەن اينالىسادى. وسى ماقساتپەن ول جەرگiلiكتi بيەلەردi وزبەكستانداعى بۇحارا قالاسى ماڭايىنان اكەلiنگەن جۇيرiك ايعىرمەن دە بۋدانداستىرىپ كورەدi. كەيiن سادۋاقاس شورمانوۆ بۇل iستi توقتاتادى. ونىڭ ءوزiنiڭ ايتۋىنشا، ورىس جانە وزبەك ايعىرلارىمەن بۋدانداسقان جەرگiلiكتi بيەلەردiڭ تولدەرi كەيiن وسە كەلە قىستىگۇنi دالاداعى تەبiندi جايىلىمعا، ياعني شوپتەردi قار استىنان تۇياقتارىمەن قازىپ جەۋگە يكەمدەلە الماعان.
س.شورمانوۆ – بۇركiت، قارشىعا، لاشىن، تۇيعىن، سۇڭقار سياقتى سايات قۇستارىنىڭ تiلدەرiن جەتiك بiلگەن، سونىمەن قاتار ولاردىڭ جاسى مەن تەگiنە قاراي اڭعا دەگەن العىرلىق قاسيەتتەرiن ايىرا الاتىن، ۇيا سالاتىن جەرلەرiن جانە ولاردى قالاي ۇستاپ، قولعا ۇيرەتiپ، باۋلۋدىڭ ادiستەرiن بەس ساۋساعىنداي بiلەتiن ساياتشى، ياعني اڭداردى مىلتىق اتپاي قۇسپەن ۇستاپ الاتىن “مىلتىقسىز مەرگەن” بولعان ادام. 1907 جىلى قازان قالاسىندا س.شورمانوۆتىڭ ەكi ءبولiمدi “اۋشى” اتتى كiتابى باسىلىپ شىعادى. وسى كiتاپتىڭ العىسوزiندە ول: ء“وز ءومiرiمنiڭ بiراز ۋاقىتىن ءارتۇرلi سايات قۇستارىمەن، اڭ-قۇس اۋلاۋمەن وتكiزگەندiكتەن، وسى كاسiپتiڭ كەيبiر ەگجەي-تەگجەيلi ەرەكشەلiكتەرi جايىندا تاۋەكەل ەتiپ، ايتۋدى ءجون كوردiم”، – دەپ جازادى. بۇل كiتاپ شامسيتدين قاجى قۇسايىنوۆتىڭ قاراجاتىمەن باسىلىپ شىعادى.
1881 جىلى باتىس-سiبiر گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ۆ.مەششەرينوۆ وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك مۇسا شورمانوۆقا سانكت-پەتەربورعا رەسەي يمپەراتورى III الەكساندرعا ءتاج كيگiزۋ جوراسى سالتاناتىنا بارۋعا رۇقسات ەتەدi. الايدا ول دەنساۋلىعىنا بايلانىستى وعان بارمايتىن بولىپ، ءوز ورنىنا سادۋاقاستى ۇسىنادى. وسى ساپارعا سادۋاقاسپەن بiرگە باياناۋىل سىرتقى وكرۋگiنە قاراستى اقبەتتاۋ بولىسىن باسقارۋشى قۇسايىن بوشتاەۆ پەن وسى وكرۋگتەگi قاراوتكەل بولىسىنىڭ بيi, باسەنتيiن iشiندە ءبورi ۇرپاعى نوگەربەك قازانعاپوۆ شىعادى. قارتايعاندا جول اۋىرتپالىعىن كوتەرە الماي نوگەربەك اقساقال قازان قالاسىنا جەتكەندە قايتىس بولادى.
سادۋاقاس قازاق جاستارىن وقۋ-بiلiمگە تارتۋ جولىندا كوپ ەڭبەك سiڭiرگەن. ولارعا جاناشىرلىق كورسەتە بiلگەن. بۇل ورايدا ايتارىمىز، ول ءوزiنiڭ 1887 جىلدىڭ 25 اقپانىندا گ.ن.پوتانينگە جازعان حاتىندا: “…قازiرگi كۇنi رەسەي قالاسىندا 30-عا تارتا قازاق بالالارىنىڭ وقىپ جۇرگەنiن” ايتا كەلەدi دە، “…سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتiندە وقيتىن ب.سىرتتانوۆقا جاردەم ەتۋiن” سۇراعان. ەندi وسى حاتتا ايتىلعان سىرتتانوۆ جونiندە بiرەر ءسوز. بارلىبەك سىرتتانوۆ (1866–1914) جەتiسۋدىڭ قاپال ۋەزiنiڭ اراسان بولىسىنداعى قاراشوقى دەپ اتالاتىن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. ول ۆەرنىي قالاسىنىڭ ەر بالالار گيمنازياسىن “وتە جاقسى” دەگەن باعالارمەن بiتiرiپ شىعادى. سودان سوڭ جەتiسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ارنايى قاراجاتىمەن سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتiنە ءتۇسiپ، ونى 1890 جىلى بiرiنشi دارەجەلi ديپلوممەن ۇزدiك ءتامامدايدى.
ب.سىرتتانوۆتىڭ تiكەلەي كومەگiمەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، سادىق ايۋكەۇلى امانجولوۆ، وراز جاندوسوۆ جانە وزگە دە قازاق جاستارى ۆەرنىي (قازiرگi الماتى) قالاسىنىڭ ەرلەر گيمنازياسىنا قابىلدانادى. بارلىبەك سىرتتانوۆ – 1910-1913 جىلدار ارالىعىندا قۇپيا تۇردە قازاق ولكەسiن رەسەيدiڭ iشكi وتارىنان شىعارىپ، ونى تاۋەلسiز رەسپۋبليكا مارتەبەسi بار مەملەكەت قۇرۋ جونiندە جارعى جازادى. سونىمەن بiرگە، قازاق ەلiنiڭ تاۋەلسiز ەل بولۋ حاقىنداعى تۇڭعىش دەموكراتيالىق كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن جازعان قازاق زيالىسى. وسى جۇمىستاردىڭ نەگiزگi ماقساتى – قازاقستاننىڭ ساياسي بوستاندىق الىپ، رەسەيدiڭ وتارى ەمەس، كانادا، جاڭا زەلانديا سياقتى دومينيونى رەتiندە تانىلۋىن جاقتاۋ. مۇنداي پiكiردi قازان توڭكەرiسiنە دەيiنگi قازاقستاندا، جالپى قازاق تاريحىندا ول تۇڭعىش كوتەرگەن ازامات. كەزiندە ونىڭ ەسiمi تەك قانا قازاق جۇرتشىلىعىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، بۇكiل تۇركi تiلدەس حالىقتارعا ءمالiم بولعان iرi قايراتكەر. ونىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا كوتەرگەن ماسەلەلەرi مەن ۇستانعان يدەيالارى وسى كۇنگi ءومiردiڭ كوكەيتەستi ماسەلەلەرiمەن ساباقتاس ەكەنiنە تاڭدانباسقا شارا جوق. ءدال قازiر وسى جولداردىڭ اۆتورىندا ب.سىرتتانوۆ تۋرالى جيناستىرىلعان بiراز دەرەكتەر بار. الايدا سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ بارلىبەكتi نەندەي سەبەپكە بايلانىستى تانىپ-بiلگەندiگi بiزگە ازiرشە بەيمالiم. ايتپاقشى، تاعى بiر جايت – سادۋاقاستىڭ ستۋدەنت بارلىبەكتiڭ بولاشاقتا اسقان اقىل-وي، پاراساتتىلىعىمەن زيالى ازامات بولاتىنىن بiلگەندەي، گ.ن.پوتانينگە وعان جاردەمدەسۋگە ءوتiنiش بiلدiرگەن كورەگەندiگiنە دە ءتانتi بولاسىڭ.
س.شورمانوۆ 1891 جىلى 15 شiلدەدە ەرتiستiڭ سول جاعاسىندا، ومبى قالاسىنان 13 شاقىرىم قاشىق جەردە رەسەي يمپەراتورى III الەكساندردىڭ مۇراگەرi نيكولايدى قارسى الۋ قۇرمەتiنە ارنالىپ تiگiلگەن 20 كيiز ۇيدەگi بولعان سالتاناتتى راسiمگە قاتىسادى. سوندا ول بولاشاقتا رەسەيدiڭ سوڭعى يمپەراتورى بولاتىن II نيكولايعا العى جانە ارتقى قاستارىنىڭ ويىقتارى ويۋلارمەن بەزەندiرiلگەن، بۇتiندەي كۇمiسپەن قاپتالىپ، ءتۇرلi-ءتۇستi تاستارمەن اشەكەيلەنiپ، وتە ادەمi جاسالعان ەر-توقىمدى سىيعا تارتادى.
1894 جىلى ناۋرىزدىڭ 13-i كۇنi س.شورمانوۆتىڭ ايەلi نۇريدا دۇنيەدەن وتەدi. ارتىندا جالعىز قىزى ناپيعا قالادى. كەيiن ونىڭ ناپيعادان تۋعان كلارا مەن روزا دەگەن جيەندەرiنەن تۋعان جيەنشارلارى: انەل مەن زاۋرە (كلارانىڭ بالالارى), قاجىمۇرات (روزانىڭ بالاسى). بۇلاردان كەيiنگi ۇرپاقتار: ءانۋار مەن ادەل (انەلدiڭ بالالارى), دانيار مەن جانەل (قاجىمۇراتتىڭ بالالارى).
نۇريدانىڭ جىلى وتكەن سوڭ سادۋاقاس ايدابول بيدiڭ بەسiنشi ۇرپاعى ايتباقىنىڭ ءدۇرمان دەگەن بالاسىنىڭ قىزى زەينەپكە ۇيلەنەدi. كەيiن ونىڭ بەدەۋ ەكەندiگi انىقتالادى. سادۋاقاستىڭ اۋىلىندا جىلقى باعىپ، بيە ساۋاتىن ورمانشى رۋىنىڭ جىلكەلدi دەگەن كiسiنiڭ اقىلىنا كوركi ساي ماكەن ەسiمدi قىزى بولادى. مiنە، وسى قىزعا سادۋاقاستىڭ كوڭiلi اۋادى. ماكەن دە وعان سۇيiسپەنشiلiكپەن جىلى شىراي بiلدiرەدi. بۇلاردىڭ كوڭiلدەرi جاقىن ەكەنiن زەينەپ تە سەزەدi. سادۋاقاس 1896 جىلى قازان قالاسىنا ساپار شەگiپ كەتكەندە، زەينەپ جىلكەلدiگە وتاعاسى مەن ماكەننiڭ اراسىنداعى سۇيiسپەنشiلiكتi ايتىپ، ەسەبiن تاۋىپ ونى باياناۋلانىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى بەستاۋعا كوشiرiپ جiبەرەدi. سادۋاقاس ساپاردان ورالعاندا، جىلكەلدiنiڭ وتباسىمەن جەدەل كوشiپ كەتۋiنiڭ سەبەبiن تۇسiنگەندەي بولادى. سوندا ول ماكەنگە ارناپ ولەڭ شىعارادى. انگە سۇرانىپ تۇرعان وسى ولەڭگە ايگiلi ءانشi-كومپوزيتور، سادۋاقاستىڭ جۇراعات iنiسi جارىلعاپبەردi جۇمابايۇلى اۋەن تابادى. ءسويتiپ، جارىلعاپبەردiنiڭ جاڭا ءانi دۇنيەگە كەلەدi. بۇل ءان – وسى كەزدە حالىق ءانi دەپ جۇرگەن «ارداق» دەگەن ءان.
ولەڭدەگi ارداق – سادۋاقاس جۇرەگiندەگi ماكەننiڭ قۇپيا ەسiمi. وسى ءاننiڭ ءماتiنi مەن ورنەك سازى، اۋەن ىرعاعى تىڭداۋشى جۇرەگiن باۋراپ الاتىن ەرەكشە بiر عاجاپ، قايتالانباس ءان ەكەندiگiن تۇسiنە بiلگەن قازاقتىڭ كاسiبي مۋزىكاسىنىڭ نەگiزiن سالۋشىلاردىڭ بiرi, “قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانi” اتتى جيناقتىڭ اۆتورى ا.ۆ.زاتاەۆيچتiڭ “ارداق” ءانi – جالپى مۋزىكا ونەرiنiڭ تابىسى” دەۋi دە سودان. سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ “ارداق” ءانiنiڭ ماتiنiنەن باسقا جارىلعاپبەردi ەكەۋiنiڭ شىعارماشىلىق بiرلەستiگiنەن تۋعان اندەر قاتارىنا بۇگiندە حالىق ءانi دەپ جۇرگەن “باياناۋلا” (“باياناۋىل” ەمەس) جانە اقان سەرiنiڭ اندەرi دەپ سانالاتىن “اۋدەم جەر” مەن “كوكجەندەت” اندەرiن دە قوسۋعا بولادى. وسى پiكiرلەر تۋراسىندا ناقتىلاپ ايتساق، “باياناۋلا” ءانiن شىعارعان جارىلعاپبەردi, ال ونىڭ ءماتiنiن جازعان سادۋاقاس ەكەندiگiن وسى جولداردىڭ اۆتورى حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ باسىندا باياناۋلا جەرiنiڭ تۋماسى، سۋىراپ سالما اقىن جۇنiسبەك جولدينوۆتەن (1895–1989) ەستiگەن ەدi.
ال “اۋدەم جەر” ءانi تۋرالى ايتساق، ونىڭ بiرiنشi شۋماعىنداعى: “اۋدەم جەر جۇرە المايمىن اياعىمنان، ۇستايمىن ەكi قولداپ تاياعىمنان” دەگەن ولەڭ جولدارىن وقي وتىرىپ، 70 جاسقا جەتپەگەن اقان سەرiنiڭ ءدال وسىنداي مۇشكiل حالگە ۇشىراماعانى ەسiڭiزگە تۇسەدi. وسى ءاننiڭ ەكiنشi شۋماعىنىڭ سوڭعى ەكi جولىندا اقان سەرi: “تيىندى بiرەۋ بەرگەن ولجا كورiپ، جۇرەمiن جاس كiسiدەي دۇنيە جيىپ” دەپ ءوزiنiڭ قايىرشىلىق جاعدايعا تۇسكەنiن پاش ەتۋi دە – يلاناتىن جايت ەمەس.
ەندi “كوكجەندەت” ءانi تۋرالى ايتاتۇعىن بولساق، بۇل ءاننiڭ بiرiنشi شۋماعىندا:
كوكجەندەت، تۇعىرىڭ التىن، مارجان باۋلى،
تۇرۋشى ەڭ اعاش ۇيدە اسىراۋلى.
ءجۇز ۇيرەك، الپىس قازدى بiر كۇندە العان،
قۇس قايدا كوكجەندەتتەي قىران ءشاۋلi
دەگەن ولەڭ جولدارىن وقىعاندا، وسى ءاننiڭ اقان سەرiنiكi ەمەستiگiنە ايتار تومەندەگiدەي دالەلدi پiكiرلەرiمiز بار.
بiرiنشiدەن، لاشىن سياقتى العىر سايات قۇستارىنىڭ iشiندە كوكجەندەت دەپ اتالاتىن ءتۇرi بولادى. سوندىقتان “كوكجەندەت” ءسوزi باس ارiپپەن جازىلاتىنداي لاشىن قۇسىنىڭ اتى ەمەس.
ەكiنشiدەن، اقان سەرi اعاش ۇيدە تۇرماعان، ال س.شورمانوۆتىڭ بورەنەدەن سالىنعان اعاش ءۇيi بولعانى بەلگiلi.
ۇشiنشiدەن، اقان سەرi بۇركiت ۇستاعانى بولماسا، باسقاداي سايات قۇستارىن ۇستاپ، ۇشقان قۇستاردى اۋلاۋمەن شۇعىلدانباعان.
“كوكجەندەت” ءانi جارىلعاپبەردi مەن سادۋاقاستىڭ شىعارماسى ەكەندiگiن باياناۋلالىق شەجiرەشi كارiمتاي وكپەۇلى قاجى دا تالاي رەت ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ول اكەسi وكپەگە (1864–1954) وسى “كوكجەندەت” ءانi ءماتiنiن اقان سەرiنiكi دەپ وقىپ بەرگەندە، اكەسi: “قايران، زامان-اي! ەش پەندەگە جازىعى جوق اسىل اعام-اي (سادۋاقاس شورمانوۆتى ايتىپ وتىر – س.ج.), مال-مۇلكiڭ تالانىپ ەدi, ەندi جۇرەگiڭدi جارىپ شىققان ءانiڭدi دە تالادى-اۋ!” – دەپ جىلاپ جiبەرگەنi تۋرالى پاۆلوداردا شىعاتىن “داۋا” دەگەن گازەتتە جازىلعان ەدi. بۇل گازەت وسى جولدار اۆتورىنىڭ قولىندا بار.
وكپە دۇيسەنبايۇلى – قىران قۇس ۇستاپ، ونى باۋلىپ، سايات قۇرعان، سادۋاقاسپەن اتالاس ادام. كارiمتاي قاجىنىڭ ايتۋىنشا، س.شورمانوۆتىڭ قولىنداعى كوكجەندەتi “بەيسەنكوك” دەپ اتالىپتى. وسى لاشىن كوپ جىلدان سوڭ ولگەندە سادۋاقاس “بەيسەنكوك” دەگەن ولەڭ شىعارعان. وعان جارىلعاپبەردi ءان شىعارادى. وسىلايشا، “بەيسەنكوك” قازiردە “كوكجەندەت” دەپ اتالىپ، اقان سەرiنiڭ ءانi بوپ سانالىپ ءجۇر.
قارجاس رۋىنىڭ بiر بۇتاعى – جادiگەردiڭ جەتiنشi ۇرپاعى، قىسى-جازى كويلەك- دامبالشاڭ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس جۇرەتۇعىن، دۋالى اۋىز اۋليە بەيسەنبايۇلى جۇماتاي (لاقاپ ەسiمi – ءابجالاپ) كوپ جىلدار سادۋاقاستىڭ ۇيiندە تۇرادى. مۇنى ۇناتپاعان ونىڭ كەيبiر اعايىندارى: “ساكەن اعا، وسى بiر ديۋانانى قاسىڭىزدا ۇستاپ قايتەسiز، تiپتi ۇيات-اق”، – دەمەي مە. سوندا ولارعا سادۋاقاس: “سەندەردiڭ بۇل ەكەۋiمiزدە جۇمىستارىڭ بولماسىن. بۇل ءابجالاپ – مەنiڭ بۇگiنگi جالعانداعى ىرىسىم. قۇداي جازسا، اقيرەتتە تىنىسىم بولادى”، – دەيدi ەكەن.
سادۋاقاس 1897 جىلدىڭ قازان ايىندا اكەسi مۇسانىڭ ەتنوگرافيالىق شىعارمالارىنىڭ، 3280 جول قازاق اقىندارىنىڭ (ونىڭ iشiندە اباي مەن ءوزiنiڭ دە ولەڭدەرi بار) جانە 178 قازاق ماقالىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوز قولىمەن، اراب ارپiمەن جازىلعان 163 بەتتiك جيناقتى كiتاپ قىلىپ باستىرۋعا سانكت-پەتەربورداعى مۇسىلمان باسپاحاناسىنىڭ يەسi Iلياس بوراعانوۆقا بارادى. بiراق سىرقاتتانىپ، بارعان ماقساتىنىڭ ءساتi تۇسپەي، قولجازبا جيناقتى سونداعى ۋنيۆەرسيتەتتiڭ پروفەسسورى، قازاق تiلi مەن ادەبيەتiن زەرتتەۋشi پ.ي.مەليورانسكيگە تاپسىرىپ، ءوزi جەدەل ەلگە ورالادى. قازiر ول قولجازبا سانكت-پەتەربوردىڭ سالتىكوۆ-ششەدرين اتىنداعى كوپشiلiك كiتاپحاناسىنداعى اكادەميك ا.ن.سامويلوۆيچتىڭ ارحيۆiندە ساقتاۋلى ەكەنi بەلگiلi.
بiرجان سالدىڭ اقىن سارا قىزبەن ايتىسىندا: “مۇسانىڭ بەل بالاسى سادۋاقاس، قۇتقارعان سان قىراندى تۇسكەن توردان…” – دەۋi, ءسiرا، تەكتەن-تەككە ايتىلماعان بولار. ونىڭ قاز داۋىستى قازىبەك بيدiڭ تiكەلەي بەسiنشi ۇرپاعى، ءانشi-كومپوزيتور ءمادي ءباپيۇلىن تۇرمەدەن بوساتىپ الۋعا قول ۇشىن بەرگەنi جونiندە ەل اۋزىندا قالعان اڭگiمە بار.
سادۋاقاس قاراقان باسىنان گورi حالقىنىڭ قامىن جەگەن ازامات بولعان. وسى جايلى تاراتىڭقىراپ ايتساق، سادۋاقاس شورمانوۆ ومبى قالاسىندا 1888-1893 جىلدارى شىعىپ تۇرعان “اكمولينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي” گازەتiنiڭ قوسىمشالارى سانالاتىن ورىس تiلiندە “وسوبوە پريباۆلەنيە ك اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام” جانە قازاق تiلiندە “دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتi” دەگەن باسىلىمداردىڭ بەلسەندi تiلشiسi بولعان. اتالمىش گازەتتەر 1888–1902 جىلدارى اپتاسىنا بiر رەت شىعىپ تۇردى. مiنە، وسى گازەتتەردiڭ بەتتەرiندە سادۋاقاستىڭ قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى، شارۋاشىلىعى، ەل باسقارۋ، وقۋ-اعارتۋ iسi, مادەني ءومiرi, ادەت-عۇرپى تۋرالى كوكەيكەستi ماسەلەلەرگە ارنالعان ماقالالارى باسىلدى. 1989 جىلدىڭ شiلدە ايىندا وسى جولداردىڭ اۆتورى ومبى وبلىسىنىڭ مەملەكەتتiك مۇراعاتىنان ەكiباستۇزدىڭ كومiر ءوندiرiسi جايىندا ماتەريالداردى iزدەستiرiپ جۇرگەندە، جوعارىدا اتالعان گازەتتەردiڭ ءار جىلدارداعى تiگiندiلەرiنەن سادۋاقاستىڭ 12 ماقالاسىن وقىعان ەدi.
ەندi “دالا ۋالاياتى گازەتiنiڭ” 1890 جىلعى 18-سانىندا جاريالانعان سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ بۇركiتi تۋرالى ءماشھۇر ءجۇسiپ كوپەەۆتiڭ “عاجايىپ بiر قۇس زامانىمىزدا” دەگەن ماقالاسىن تولىق كەلتiرە كەتەلiك:
“پاۆلودار ويازىنىڭ اقكەلiن ەلiنiڭ سادۋاقاس مۇساۇلى شورمانوۆتىڭ ورال تاۋىنان شىققان جاقسى بۇركiتi بار ەدi. حالىق iشiندە اتانعان لاقابى “سادۋاقاستىڭ شۇبارى”. بۇل سادۋاقاس مۇسا بالاسىنىڭ قولىندا جيىرما جىلداي سالىنىپ، مۇنان بۇرىن iلگەرگi پەسiندە بiرنەشە جىل سالىنعان قۇس ەكەندiگi كوكشەتاۋ تاراپىنداعى ءۋاليحانوۆتاردىڭ ماعلۇمى ەدi.
سول جانۋاردى وتكەن 1889 جىلدىڭ iشiندە بiرەۋدiڭ بiر جامان بۇركiتi الىپ قاناتىن جارالاپ، ەسكەرمەي سول جاراسىمەن سالىپ ءجۇرiپ جاراقاتىنىڭ زاقىمىنان سۋىقتا قاناتى ءۇسiپ كەتiپ، ءمان باگiد سالۋعا جاراماي قالدى.
“جاماننىڭ كەساپاتى تيەر ءھار جەردە، جاقسىنىڭ شاراپاتى تيەر تار جەردە” دەگەن ماقالدىڭ الدىڭعىسىنا تۋرا كەلiپ، جىلىندا جيىرما-وتىز تۇلكi الماعان قىسى كەم ەدi. بۇ تاراپتا تۇلكiنiڭ ازدىعىنان وسىدان كورiنگەنiن جiبەرمەي الىپ جۇرگەن، بولماسا تۇلكiنiڭ كوپ جەرiندە مۇنان دا كوپ الاتىن ونەرلi قۇستاردان ەدi. جىلىنا ون بەستەن قويىپ، ورتاشا ەسەپتەگەندە، جيىرما جىلدا – ءۇش ءجۇز تۇلكi, ەكi قاسقىر العان ەكەن. جانە بۇركiتپەن العان تاۋ تۇلكiلەرi قوياندى ءۋا قاراوتكەل جارمەڭكەلەرiندە ساقتالاتۇعىن تۇلكiلەردەن ەكi ەسە وڭدىلىعى ءار جەردە بۇركiت سالىپ، تۇلكi العىزۋشىلاردىڭ ماعلۇمى ەدi. بۇعان بينا بۇل جيىرما جىل عۇمىرىنىڭ iشiندە قىلعان قىزمەتiن اقشاعا ارزان قويعاندا ءۇش تەڭگەدەن تۇلكi باسىن ەسەپتەسەك، توعىز ءجۇز تەڭگە. ونىڭ بۇل پايداسىنان بولەك العان قىزىقتىعى مەحنات ءۋا ماشاقاتىنىڭ تاقا بiلiنە تۇرسىن، بiزدiڭ قازاق حالقى بۇركiتتi پايدا ءۇشiن سالمايدى، قىزىعىنا قۇمارلانىپ، سول ءۇشiن ماشىق قىلىپ ۇستايدى. وسى جانۋاردى امان وتىرعاندا تاشكەنت شاھارىندا ۋاقيعي بولاشاق ۆىستاۆكاعا اپارامىن دەگەن ءۇمiت بار ەدi. ەندi مiنە، بوق باسىندا قور بولىپ قالدى. دۇنيە شiركiننiڭ قىزىعى تاۋداي بولسا دا اقىرى بiر وسىنداي بولىپ قالماق بار ەكەن”.
تاعى بiر ەرەكشە ايتا كەتەر جايت، مۇحامەتعالي تولەبايۇلىنىڭ “دالا ۋالاياتى گازەتiنiڭ” 1890 جىلعى 19-سانىندا باسىلعان “قارقارالىدان حات” اتتى ماقالاسىندا: “گازەت وقۋشىلارعا باياناۋلادان ەكi كiسiنiڭ ءسوزi ۇنامدى تيiپ، كوڭiلدەنiپ وقيدى. بiرi – سادۋاقاس مۇساۇلى شورمانوۆ دەگەننiڭ ءسوزi. اتاسى جاقسى بولعان ادام ەدi, جاقسىنىڭ بالاسى جۇرتقا ءجونسiز ءسوزدi ايتپايدى عوي. ءجون ءسوز ايتاتۇعىننىڭ تاعى بiرi – ءجۇسiپ كوپەەۆ دەگەن. ءسوزi, قارا ءسوزi بولسا دا، ولەڭمەن بولسا دا ءدامدi بولىپ، جانە وسى زامانداعى ادامداردىڭ قىلىپ جۇرگەن iسiنە تۋرا كەلەدi” دەپ ءوز پiكiرiن بiلدiرۋi – ەش ءشۇباسiز شىندىق.
سادۋاقاس اقىندىعى، قۇسبەگiلiك، قوعامشىلدىق قاسيەتتەرiنە ساي تابيعات سۇيگiش ەكولوگ تا بولعانىن ونىڭ “وسوبوە پريباۆلەنيە ك اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام” (1888-1893) گازەتiنiڭ 1889 جىلعى №10 سانىندا جاريالانعان “و ۆرەدە پالوۆ” (دالاداعى ءورتتiڭ زيانى – س.ج.) دەگەن ماقالاسىنان اڭعارۋعا بولادى. بۇل ماقالانى وسى جولداردىڭ اۆتورى قازاقشالاپ، اقمولا (قازiرگi استانا) قالاسىندا شىعاتىن “سارىارقا” اتتى ادەبي-كوركەم، قوعامدىق-ساياسي جۋرنالدىڭ 1992 جىلعى № 6 سانىندا باستىرعان بولاتىن. جانە دە وسى ماقالانى ايتجان بادەلحانوۆتىڭ 2007 جىلى پاۆلودار قالاسىندا باسىلىپ شىققان “سادۋاقاس شورمانوۆ” دەگەن كiتابىنىڭ 161-شi بەتiنەن دە وقۋعا بولادى.
حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي ۇكiمەتiنiڭ اكiمشiلiگi قازاق بولىستارىندا قازىنالىق مەكتەپتەر اشۋعا جارلىق شىعارىپ، پاۆلودار ۋەزiنiڭ اقكەلiن مەن مارالدى بولىستارىندا 1903 جىلى العاشقى باستاۋىش ورىس-قازاق مەكتەپتەرi اشىلادى. بiر جىلدان كەيiن ناق سونداي باستاۋىش ۇيالارى باياناۋىل، تەرەڭكول جانە شاقشان بولىستارىندا دا شاڭىراق كوتەرەدi.
ءوز اۋىلىندا تۇڭعىش اشىلعان مەكتەپكە قامقورشى بولعان سادۋاقاس iنiسi ءبiلالدىڭ بالاسى جانمۇحاممەدتiڭ ەكi بولمەلi اعاش ءۇيiن تارتۋ ەتiپ، امبە وسى وقيعاعا ارناپ توي دا جاسايدى. بۇل وقۋ ۇياسىن توڭiرەكتەگi جۇرت شۋ دەگەننەن “اعاش ۇيدەگi مەكتەپ” دەپ اتاعان-دى. وسى مەكتەپتiڭ مۇعالiمi شوقىنعان تاتار وتباسىنان شىققان قازان قالاسىنىڭ وقىتۋشىلار سەمينارياسىن ۇزدiك بiتiرگەن گريگوري ۆاسيليەۆيچ تەرەنتەۆ ەدi.
1909 جىلى ۋفا قالاسىنداعى “شارح” باسپاسىندا جارىق كورگەن دiني اعارتۋشى، پۋبليتسيست امiرەۇلى زەينەلعابيدەننiڭ (1881-1920) “ناسيحات قازاقيا” اتتى تراكتاتتار جيناعىنا اباي قۇنانباەۆ پەن سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ ولەڭدەرi دە ەنگiزiلگەن. دەمەك، زەينەلعابيدەن اباي مەن سادۋاقاستى تۇركi الەمiنە العاش تانىستىرۋشىلاردىڭ بiرi بولىپ سانالادى. زەينەلعابيدەن قازiرگi ومبى وبلىسىنداعى ساعا اۋىلىندا ومiرگە كەلiپ، ۋفاداعى ايگiلi “عاليا” اتتى مەدرەسەنi ءتامامداپ، قازiرگi سولتۇستiك قازاقستان وبلىسى، اقجار اۋدانىڭداعى سيىرشى اۋىلىندا ۋسۋلي-جاديت ۇلگiسiندەگi مەكتەپ اشادى. مۇنداعى “ۋسۋلي” – تاعلىم، “جاديت” – جاڭاشا دەگەن سوزدەر. “ناسيحات قازاقيا” كiتابى 2009 جىلى الماتىداعى “ورحان” باسپاسىنان “زەينەلعابيدەن ءال-جاۋحاري ءال-ومسكاۋي” دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى.
1914 جىلى سادۋاقاستىڭ ولەڭدەرi ۋفا قالاسىندا شىعاتىن “شورا” دەگەن جۋرنالدىڭ بەتiندە جارىق كوردi. جانە دە وسى جۋرنالدا ونىڭ تاتار حالقىنىڭ ۇلى اقىنى عابدوللا توقايدىڭ “ميا بيكە” دەگەن ولەڭiنە بايلانىستى جازعان سىن ماقالاسى دا جاريالاندى (قاراڭىز: بەيسەنباي كەنجەباەۆ. اساۋ جۇرەك. الماتى، “جازۋشى”، 1968. 20-بەت).
سادۋاقاستىڭ ۇرپاق ساناتىنداعى ناپيعا ەسiمدi جالعىز قىزى قارجاس رۋى iشiندەگi ساتىلعان – قونىس اتالارىنا جاتاتىن شومان قاجىنىڭ شوبەرەسi راحمەتوللا بالاسى سۇڭعاتوللاعا تۇرمىسقا شىعادى. سۇڭعاتوللا – گەولوگيا-مينەرولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاق كسر-نiڭ جانە كسرو مەملەكەتتiك سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى عينايات راحمەتوللاۇلى بەكجانوۆتىڭ (1927-2015) تۋعان اعاسى. سادۋاقاستىڭ ناپيعادان تۋعان جيەندەرi روزا مەن كلارادان وربiگەن جيەنشارلارىنىڭ بۇگiندە بار ەكەندiگi جوعارىدا ايتىلدى.
وسى جەردە ناپيعا سادۋاقاسقىزىنىڭ بۇگiنگi ۇرپاقتارىنا دەيiن جازۋداعى ماقساتىمىز – وسىلاردىڭ ناعاشىلارى بوپ سانالاتىن شورمان بيدiڭ ۇرپاقتارىمەن جەتە تانىسىپ، ەكi جاقتى بiرلەسiپ، تۇبiندە سادۋاقاستىڭ ءار ءتۇرلi باسىلىمداردا جارىق كورگەن ەڭبەكتەرiن جانە ەل اۋزىندا ساقتالعان ولەڭدەرiن جيناستىرىپ، ولاردى ۇلكەن كiتاپ قىلىپ باستىرىپ شىعارسا دەگەن وي. وسى ويدىڭ تۇجىرىمدى يiنi كەلگەندە، اسىل تەكتi سادۋاقاستاي جەرلەس اقىن ازاماتتى ماڭگi ەستە قالدىرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ – پاۆلودار وبلىسىنىڭ بۇگiنگi زيالىلارىنىڭ تاريح الدىنداعى بورىشى دەپ ايتقان بولار ەدiك.
ءسوز سوڭىندا، شورمان بيدiڭ بالاسى ءاۋجاننىڭ نەمەرەسi اسپاندياردىڭ قىزى ماعمۋرانىڭ قولىندا ساقتالعان شورمان اۋلەتiنە قاتىستى قولجازبا ماتەريالداردان حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى وسى جولدار اۆتورىنىڭ كوشiرiپ جازىپ العان سادۋاقاستىڭ بەس شۋماق ولەڭiمەن وقىرمانداردى تانىستىرىپ، اڭگiمەمiزگە نۇكتە قويساق دەيمiن:
كiشi دەپ قول جۇمساما كiشكەنەگە،
كiشi جوق بۇل دۇنيەدە ەشتەڭە دە.
شاڭنان – جەر، توپىراقتان – تاۋ تۇرادى،
كiرپiشسiز ۇلكەن وردا iستەلەر مە؟
اسىعۋ، اشۋلانۋ – سايتان iسi,
بۇلارعا جول بەرمەيدi جاقسى كiسi.
كەمگە – راحىم، قازاعا سابىر قىلار،
جەڭدiرiپ اقىلىنا بiلگەن كiسi.
دەنiڭ ساۋ، اياق-قولىڭ امان بولسا،
باستا مي، كوكiرەكتە ساناڭ بولسا.
سۇيiكتi العان جارىڭ جاقسى بولىپ،
وزiڭە ىقىلاستى ادال بولسا.
قوناقتان قىمتىرىلىپ قىسىلماڭىز،
كiسiگە اس بەرەتiن شاماڭ بولسا.
كiسi تۇگiل ءوزiڭدi جارىتپايدى،
ايەلiڭ ءوزi مەشكەي، ساراڭ بولسا.
بالاڭنىڭ كوپ بولعانمەن پايداسى جوق،
اقىماق، اقىلى جوق، نادان بولسا.
جاسىڭا جەتپەي بۇرىن قارتاياسىڭ،
استىڭا مiنگەن اتىڭ شابان بولسا…
سەرiك جاقسىباەۆ،
ەكiباستۇز قالاسىنىڭ قۇرمەتتi ازاماتى.
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ