Saduaqas Şormanovtı bilemiz be?
kerey.kz
Saduaqas Mwsawlı Şormanov – qazaqtıñ HH ğasırdıñ basındağı eleuli twlğalarınıñ biri. Qazaq halqınıñ iri memleket jäne mädeniet qayratkeri, qalamger, ädebiet sınşısı, Alaştıñ ardaqtı azamatı Smağwl Saduaqasov (1900–1933) HH ğasırdıñ 20-jıldarı jarıq körgen öziniñ “Qazaq ädebieti. Tarihi taldau oçerki” degen eñbeginde: “Mağjan Jwmabaevtan keyin hal-qaderinşe körinip jürgen qazaq aqındarı arasınan, mısalı, Saduaqas Şormanovtı atap aytuğa boladı”, – dep jazğanı onıñ öz kezinde aqın retinde tanımal bolğanına tolıq dälel bola aladı.
S.Şormanovtıñ azan şaqırıp qoyğan atı – Sahdi ibn Uaqas. Saduaqas Şormanov – 1854-1868 jıldarı Bayanauıl duanınıñ ağa swltanı bolğan, Resey patşasınan polkovnik şenin alğan Mwsa Şormanovtıñ balası, Orta jüzdiñ belgili bii Şormannıñ nemeresi. Saduaqas Şormanovtıñ arğı ata-tekterin Arğınnan bastap örbitsek, bılay bolıp şığadı: Arğın – Qotan jırau – Dayırqoja (“Köşpeli özbek wlısı” dep atalğan memlekettiñ hanı Äbilqayırdıñ bii) – Qaraqoja – Meyram sopı – Qarjas – Qwleke – Teli – Anay – Mırzaqwl batır – Säti batır – Küşik – Şorman bi – Mwsa – Saduaqas.
Saduaqas 1847-1853 jıldarı äygili ğalım Şoqan Uälihanov oqığan Ombı kadet korpusınıñ tura qarsısında, Ertistiñ sol jağasında ornalasqan “Auızdağı Qarjas” dep atalğan qazaq auılında düniege keledi. Saduaqas oyın balası şağında Aqkelin (qazirgi Bayanauıl audanındağı Teñdik auılı) auılında moldadan däris alıp, Qwran Kärim sürelerin oqıp, ayattarın jattaydı. Al eresek bala kezinde Ombı qalasındağı gimnaziyada oqidı. Saduaqas gimnaziyanı bitirgen soñ, Tomsk universitetine oquğa tüsedi. Alayda sırqattanıp, oquğa bara almaydı. Sodan keyin özdiginen orıs jäne arab tilderindegi kitaptardı oqıp, bilimin köteredi.
Saduaqas 18 jasında Şıñğıs Uäliwlınıñ tört qızınıñ işindegi eñ swluı, özimen jası şamalas, Şoqannıñ üşinşi qarındası Nwridağa (1848-1894) üylenedi.
Saduaqas dombıramen än salıp, qıran qwstardı qolına wstap, tazı baptap, añ aulap, serilik qwrğan azamat bolğan. Parasattı, ziyalı, izgi qasietterdiñ iesi Saduaqastı eldegi odan jası kişilerdiñ bäri qadir twtıp, esimin tolıq atamay “Säken ağay” dep sıpayı türde ataptı.
Saduaqas Şormanov öleñ şığaruğa talantı jetkenimen, onımen berilip aynalıspağan siyaqtı. Ädette ol öleñdi oqta-tekte, bir eleuli jağdayğa baylanıstı reti kelgende birden şığarıp tastaydı eken. Aytpaqşı, onıñ boyında atbegilik jäne qwsbegilik talantı basım bolğan. HIH ğasırdıñ 80-jıldarı S.Şormanov Reseydiñ jılqı zauıtındağı orıs pen arab jılqıların öziniñ ieligindegi jılqılarmen budandastıradı. Osılayşa ol jılqınıñ jaña asıl twqımın şığaru jwmısımen aynalısadı. Osı maqsatpen ol jergilikti bielerdi Özbekstandağı Bwhara qalası mañayınan äkelingen jüyrik ayğırmen de budandastırıp köredi. Keyin Saduaqas Şormanov bwl isti toqtatadı. Onıñ öziniñ aytuınşa, orıs jäne özbek ayğırlarımen budandasqan jergilikti bielerdiñ tölderi keyin öse kele qıstıgüni daladağı tebindi jayılımğa, yağni şöpterdi qar astınan twyaqtarımen qazıp jeuge ikemdele almağan.
S.Şormanov – bürkit, qarşığa, laşın, twyğın, swñqar siyaqtı sayat qwstarınıñ tilderin jetik bilgen, sonımen qatar olardıñ jası men tegine qaray añğa degen alğırlıq qasietterin ayıra alatın, wya salatın jerlerin jäne olardı qalay wstap, qolğa üyretip, bauludıñ ädisterin bes sausağınday biletin sayatşı, yağni añdardı mıltıq atpay qwspen wstap alatın “mıltıqsız mergen” bolğan adam. 1907 jılı Qazan qalasında S.Şormanovtıñ eki bölimdi “Auşı” attı kitabı basılıp şığadı. Osı kitaptıñ alğısözinde ol: “Öz ömirimniñ biraz uaqıtın ärtürli sayat qwstarımen, añ-qws aulaumen ötkizgendikten, osı käsiptiñ keybir egjey-tegjeyli erekşelikteri jayında täuekel etip, aytudı jön kördim”, – dep jazadı. Bwl kitap Şamsitdin qajı Qwsayınovtıñ qarajatımen basılıp şığadı.
1881 jılı Batıs-Sibir general-gubernatorı G.V.Meşerinov otstavkadağı polkovnik Mwsa Şormanovqa Sankt-Peterborğa Resey imperatorı III Aleksandrğa täj kigizu jorası saltanatına baruğa rwqsat etedi. Alayda ol densaulığına baylanıstı oğan barmaytın bolıp, öz ornına Saduaqastı wsınadı. Osı saparğa Saduaqaspen birge Bayanauıl sırtqı okrugine qarastı Aqbettau bolısın basqaruşı Qwsayın Boştaev pen osı okrugtegi Qaraötkel bolısınıñ bii, Bäsentiin işinde Böri wrpağı Nögerbek Qazanğapov şığadı. Qartayğanda jol auırtpalığın kötere almay Nögerbek aqsaqal Qazan qalasına jetkende qaytıs boladı.
Saduaqas qazaq jastarın oqu-bilimge tartu jolında köp eñbek siñirgen. Olarğa janaşırlıq körsete bilgen. Bwl orayda aytarımız, ol öziniñ 1887 jıldıñ 25 aqpanında G.N.Potaninge jazğan hatında: “…qazirgi küni Resey qalasında 30-ğa tarta qazaq balalarınıñ oqıp jürgenin” ayta keledi de, “…Sankt-Peterbor universitetinde oqitın B.Sırttanovqa järdem etuin” swrağan. Endi osı hatta aytılğan Sırttanov jöninde birer söz. Barlıbek Sırttanov (1866–1914) Jetisudıñ Qapal ueziniñ Arasan bolısındağı Qaraşoqı dep atalatın jerde düniege kelgen. Ol Vernıy qalasınıñ er balalar gimnaziyasın “öte jaqsı” degen bağalarmen bitirip şığadı. Sodan soñ Jetisu oblısınıñ äskeri gubernatorınıñ arnayı qarajatımen Sankt-Peterbor universitetiniñ şığıstanu fakul'tetine tüsip, onı 1890 jılı birinşi därejeli diplommen üzdik tämamdaydı.
B.Sırttanovtıñ tikeley kömegimen Mwhamedjan Tınışbaev, Sadıq Ayukewlı Amanjolov, Oraz Jandosov jäne özge de qazaq jastarı Vernıy (qazirgi Almatı) qalasınıñ erler gimnaziyasına qabıldanadı. Barlıbek Sırttanov – 1910-1913 jıldar aralığında qwpiya türde qazaq ölkesin Reseydiñ işki otarınan şığarıp, onı täuelsiz respublika märtebesi bar memleket qwru jöninde Jarğı jazadı. Sonımen birge, qazaq eliniñ täuelsiz el bolu haqındağı twñğış demokratiyalıq konstituciyasınıñ jobasın jazğan qazaq ziyalısı. Osı jwmıstardıñ negizgi maqsatı – Qazaqstannıñ sayasi bostandıq alıp, Reseydiñ otarı emes, Kanada, Jaña Zelandiya siyaqtı dominionı retinde tanıluın jaqtau. Mwnday pikirdi Qazan töñkerisine deyingi Qazaqstanda, jalpı qazaq tarihında ol twñğış kötergen azamat. Kezinde onıñ esimi tek qana qazaq jwrtşılığına ğana emes, sonımen qatar, bükil türki tildes halıqtarğa mälim bolğan iri qayratker. Onıñ HH ğasırdıñ basında kötergen mäseleleri men wstanğan ideyaları osı küngi ömirdiñ kökeytesti mäselelerimen sabaqtas ekenine tañdanbasqa şara joq. Däl qazir osı joldardıñ avtorında B.Sırttanov turalı jinastırılğan biraz derekter bar. Alayda Saduaqas Şormanovtıñ Barlıbekti nendey sebepke baylanıstı tanıp-bilgendigi bizge äzirşe beymälim. Aytpaqşı, tağı bir jayt – Saduaqastıñ student Barlıbektiñ bolaşaqta asqan aqıl-oy, parasattılığımen ziyalı azamat bolatının bilgendey, G.N.Potaninge oğan järdemdesuge ötiniş bildirgen köregendigine de tänti bolasıñ.
S.Şormanov 1891 jılı 15 şildede Ertistiñ sol jağasında, Ombı qalasınan 13 şaqırım qaşıq jerde Resey imperatorı III Aleksandrdıñ mwrageri Nikolaydı qarsı alu qwrmetine arnalıp tigilgen 20 kiiz üydegi bolğan saltanattı räsimge qatısadı. Sonda ol bolaşaqta Reseydiñ soñğı imperatorı bolatın II Nikolayğa alğı jäne artqı qastarınıñ oyıqtarı oyularmen bezendirilgen, bütindey kümispen qaptalıp, türli-tüsti tastarmen äşekeylenip, öte ädemi jasalğan er-toqımdı sıyğa tartadı.
1894 jılı naurızdıñ 13-i küni S.Şormanovtıñ äyeli Nwrida dünieden ötedi. Artında jalğız qızı Napiğa qaladı. Keyin onıñ Napiğadan tuğan Klara men Roza degen jienderinen tuğan jienşarları: Änel men Zäure (Klaranıñ balaları), Qajımwrat (Rozanıñ balası). Bwlardan keyingi wrpaqtar: Änuar men Ädel (Äneldiñ balaları), Daniyar men Janel (Qajımwrattıñ balaları).
Nwridanıñ jılı ötken soñ Saduaqas Aydabol bidiñ besinşi wrpağı Aytbaqınıñ Dürmän degen balasınıñ qızı Zeynepke üylenedi. Keyin onıñ bedeu ekendigi anıqtaladı. Saduaqastıñ auılında jılqı bağıp, bie sauatın ormanşı ruınıñ Jılkeldi degen kisiniñ aqılına körki say Mäken esimdi qızı boladı. Mine, osı qızğa Saduaqastıñ köñili auadı. Mäken de oğan süyispenşilikpen jılı şıray bildiredi. Bwlardıñ köñilderi jaqın ekenin Zeynep te sezedi. Saduaqas 1896 jılı Qazan qalasına sapar şegip ketkende, Zeynep Jılkeldige otağası men Mäkenniñ arasındağı süyispenşilikti aytıp, esebin tauıp onı Bayanaulanıñ künşığıs jağındağı Bestauğa köşirip jiberedi. Saduaqas sapardan oralğanda, Jılkeldiniñ otbasımen jedel köşip ketuiniñ sebebin tüsingendey boladı. Sonda ol Mäkenge arnap öleñ şığaradı. Änge swranıp twrğan osı öleñge äygili änşi-kompozitor, Saduaqastıñ jwrağat inisi Jarılğapberdi Jwmabaywlı äuen tabadı. Söytip, Jarılğapberdiniñ jaña äni düniege keledi. Bwl än – osı kezde halıq äni dep jürgen «Ardaq» degen än.
Öleñdegi Ardaq – Saduaqas jüregindegi Mäkenniñ qwpiya esimi. Osı änniñ mätini men örnek sazı, äuen ırğağı tıñdauşı jüregin baurap alatın erekşe bir ğajap, qaytalanbas än ekendigin tüsine bilgen qazaqtıñ käsibi muzıkasınıñ negizin saluşılardıñ biri, “Qazaq halqınıñ 1000 äni” attı jinaqtıñ avtorı A.V.Zataeviçtiñ “Ardaq” äni – jalpı muzıka öneriniñ tabısı” deui de sodan. Saduaqas Şormanovtıñ “Ardaq” äniniñ mätininen basqa Jarılğapberdi ekeuiniñ şığarmaşılıq birlestiginen tuğan änder qatarına büginde halıq äni dep jürgen “Bayanaula” (“Bayanauıl” emes) jäne Aqan seriniñ änderi dep sanalatın “Äudem jer” men “Kökjendet” änderin de qosuğa boladı. Osı pikirler turasında naqtılap aytsaq, “Bayanaula” änin şığarğan Jarılğapberdi, al onıñ mätinin jazğan Saduaqas ekendigin osı joldardıñ avtorı HH ğasırdıñ 60-şı jıldarınıñ basında Bayanaula jeriniñ tuması, suırap salma aqın Jünisbek Joldinovten (1895–1989) estigen edi.
Al “Äudem jer” äni turalı aytsaq, onıñ birinşi şumağındağı: “Äudem jer jüre almaymın ayağımnan, Wstaymın eki qoldap tayağımnan” degen öleñ joldarın oqi otırıp, 70 jasqa jetpegen Aqan seriniñ däl osınday müşkil halge wşıramağanı esiñizge tüsedi. Osı änniñ ekinşi şumağınıñ soñğı eki jolında Aqan seri: “Tiındı bireu bergen olja körip, Jüremin jas kisidey dünie jiıp” dep öziniñ qayırşılıq jağdayğa tüskenin paş etui de – ilanatın jayt emes.
Endi “Kökjendet” äni turalı aytatwğın bolsaq, bwl änniñ birinşi şumağında:
Kökjendet, twğırıñ altın, marjan baulı,
Twruşı eñ ağaş üyde asıraulı.
Jüz üyrek, alpıs qazdı bir künde alğan,
Qws qayda Kökjendettey qıran şäuli
degen öleñ joldarın oqığanda, osı änniñ Aqan seriniki emestigine aytar tömendegidey däleldi pikirlerimiz bar.
Birinşiden, laşın siyaqtı alğır sayat qwstarınıñ işinde kökjendet dep atalatın türi boladı. Sondıqtan “kökjendet” sözi bas ärippen jazılatınday laşın qwsınıñ atı emes.
Ekinşiden, Aqan seri ağaş üyde twrmağan, al S.Şormanovtıñ böreneden salınğan ağaş üyi bolğanı belgili.
Üşinşiden, Aqan seri bürkit wstağanı bolmasa, basqaday sayat qwstarın wstap, wşqan qwstardı aulaumen şwğıldanbağan.
“Kökjendet” äni Jarılğapberdi men Saduaqastıñ şığarması ekendigin bayanaulalıq şejireşi Kärimtay Ökpewlı qajı da talay ret ayttı. Onıñ aytuınşa, ol äkesi Ökpege (1864–1954) osı “Kökjendet” äni mätinin Aqan seriniki dep oqıp bergende, äkesi: “Qayran, zaman-ay! Eş pendege jazığı joq asıl ağam-ay (Saduaqas Şormanovtı aytıp otır – S.J.), mal-mülkiñ talanıp edi, endi jüregiñdi jarıp şıqqan äniñdi de taladı-au!” – dep jılap jibergeni turalı Pavlodarda şığatın “Daua” degen gazette jazılğan edi. Bwl gazet osı joldar avtorınıñ qolında bar.
Ökpe Düysenbaywlı – qıran qws wstap, onı baulıp, sayat qwrğan, Saduaqaspen atalas adam. Kärimtay qajınıñ aytuınşa, S.Şormanovtıñ qolındağı kökjendeti “Beysenkök” dep atalıptı. Osı laşın köp jıldan soñ ölgende Saduaqas “Beysenkök” degen öleñ şığarğan. Oğan Jarılğapberdi än şığaradı. Osılayşa, “Beysenkök” qazirde “Kökjendet” dep atalıp, Aqan seriniñ äni bop sanalıp jür.
Qarjas ruınıñ bir bwtağı – Jädigerdiñ jetinşi wrpağı, qısı-jazı köylek- dambalşañ, jalañ ayaq, jalañ bas jüretwğın, dualı auız äulie Beysenbaywlı Jwmatay (laqap esimi – Äbjälap) köp jıldar Saduaqastıñ üyinde twradı. Mwnı wnatpağan onıñ keybir ağayındarı: “Säken ağa, osı bir diuananı qasıñızda wstap qaytesiz, tipti wyat-aq”, – demey me. Sonda olarğa Saduaqas: “Senderdiñ bwl ekeuimizde jwmıstarıñ bolmasın. Bwl Äbjälap – meniñ bügingi jalğandağı ırısım. Qwday jazsa, aqirette tınısım boladı”, – deydi eken.
Saduaqas 1897 jıldıñ qazan ayında äkesi Mwsanıñ etnografiyalıq şığarmalarınıñ, 3280 jol qazaq aqındarınıñ (onıñ işinde Abay men öziniñ de öleñderi bar) jäne 178 qazaq maqalınıñ basın qosıp, öz qolımen, arab ärpimen jazılğan 163 bettik jinaqtı kitap qılıp bastıruğa Sankt-Peterbordağı mwsılman baspahanasınıñ iesi Iliyas Borağanovqa baradı. Biraq sırqattanıp, barğan maqsatınıñ säti tüspey, qoljazba jinaqtı sondağı universitettiñ professorı, qazaq tili men ädebietin zertteuşi P.I.Melioranskiyge tapsırıp, özi jedel elge oraladı. Qazir ol qoljazba Sankt-Peterbordıñ Saltıkov-Şedrin atındağı köpşilik kitaphanasındağı akademik A.N.Samoyloviçtıñ arhivinde saqtaulı ekeni belgili.
Birjan saldıñ aqın Sara qızben aytısında: “Mwsanıñ bel balası Saduaqas, qwtqarğan san qırandı tüsken tordan…” – deui, sirä, tekten-tekke aytılmağan bolar. Onıñ Qaz dauıstı Qazıbek bidiñ tikeley besinşi wrpağı, änşi-kompozitor Mädi Bäpiwlın türmeden bosatıp aluğa qol wşın bergeni jöninde el auzında qalğan äñgime bar.
Saduaqas qaraqan basınan göri halqınıñ qamın jegen azamat bolğan. Osı jaylı taratıñqırap aytsaq, Saduaqas Şormanov Ombı qalasında 1888-1893 jıldarı şığıp twrğan “Akmolinskie oblastnıe vedomosti” gazetiniñ qosımşaları sanalatın orıs tilinde “Osoboe pribavlenie k Akmolinskim oblastnım vedomostyam” jäne qazaq tilinde “Dala ualayatınıñ gazeti” degen basılımdardıñ belsendi tilşisi bolğan. Atalmış gazetter 1888–1902 jıldarı aptasına bir ret şığıp twrdı. Mine, osı gazetterdiñ betterinde Saduaqastıñ qazaq halqınıñ äleumettik jağdayı, şaruaşılığı, el basqaru, oqu-ağartu isi, mädeni ömiri, ädet-ğwrpı turalı kökeykesti mäselelerge arnalğan maqalaları basıldı. 1989 jıldıñ şilde ayında osı joldardıñ avtorı Ombı oblısınıñ memlekettik mwrağatınan Ekibastwzdıñ kömir öndirisi jayında materialdardı izdestirip jürgende, joğarıda atalğan gazetterdiñ är jıldardağı tigindilerinen Saduaqastıñ 12 maqalasın oqığan edi.
Endi “Dala ualayatı gazetiniñ” 1890 jılğı 18-sanında jariyalanğan Saduaqas Şormanovtıñ bürkiti turalı Mäşhür Jüsip Köpeevtiñ “Ğajayıp bir qws zamanımızda” degen maqalasın tolıq keltire ketelik:
“Pavlodar oyazınıñ Aqkelin eliniñ Saduaqas Mwsawlı Şormanovtıñ Oral tauınan şıqqan jaqsı bürkiti bar edi. Halıq işinde atanğan laqabı “Saduaqastıñ şwbarı”. Bwl Saduaqas Mwsa balasınıñ qolında jiırma jılday salınıp, mwnan bwrın ilgergi pesinde birneşe jıl salınğan qws ekendigi Kökşetau tarapındağı Uälihanovtardıñ mağlwmı edi.
Sol januardı ötken 1889 jıldıñ işinde bireudiñ bir jaman bürkiti alıp qanatın jaralap, eskermey sol jarasımen salıp jürip jaraqatınıñ zaqımınan suıqta qanatı üsip ketip, män bägid saluğa jaramay qaldı.
“Jamannıñ kesapatı tier här jerde, jaqsınıñ şarapatı tier tar jerde” degen maqaldıñ aldıñğısına tura kelip, jılında jiırma-otız tülki almağan qısı kem edi. Bw tarapta tülkiniñ azdığınan osıdan köringenin jibermey alıp jürgen, bolmasa tülkiniñ köp jerinde mwnan da köp alatın önerli qwstardan edi. Jılına on besten qoyıp, ortaşa eseptegende, jiırma jılda – üş jüz tülki, eki qasqır alğan eken. Jäne bürkitpen alğan tau tülkileri Qoyandı uä Qaraötkel järmeñkelerinde saqtalatwğın tülkilerden eki ese oñdılığı är jerde bürkit salıp, tülki alğızuşılardıñ mağlwmı edi. Bwğan bina bwl jiırma jıl ğwmırınıñ işinde qılğan qızmetin aqşağa arzan qoyğanda üş teñgeden tülki basın eseptesek, toğız jüz teñge. Onıñ bwl paydasınan bölek alğan qızıqtığı mehnät uä maşaqatınıñ taqa biline twrsın, bizdiñ qazaq halqı bürkitti payda üşin salmaydı, qızığına qwmarlanıp, sol üşin maşıq qılıp wstaydı. Osı januardı aman otırğanda Taşkent şaharında uaqiği bolaşaq vıstavkağa aparamın degen ümit bar edi. Endi mine, boq basında qor bolıp qaldı. Dünie şirkinniñ qızığı tauday bolsa da aqırı bir osınday bolıp qalmaq bar eken”.
Tağı bir erekşe ayta keter jayt, Mwhametğali Tölebaywlınıñ “Dala ualayatı gazetiniñ” 1890 jılğı 19-sanında basılğan “Qarqaralıdan hat” attı maqalasında: “Gazet oquşılarğa Bayanauladan eki kisiniñ sözi wnamdı tiip, köñildenip oqidı. Biri – Saduaqas Mwsawlı Şormanov degenniñ sözi. Atası jaqsı bolğan adam edi, jaqsınıñ balası jwrtqa jönsiz sözdi aytpaydı ğoy. Jön söz aytatwğınnıñ tağı biri – Jüsip Köpeev degen. Sözi, qara sözi bolsa da, öleñmen bolsa da dämdi bolıp, jäne osı zamandağı adamdardıñ qılıp jürgen isine tura keledi” dep öz pikirin bildirui – eş şübäsiz şındıq.
Saduaqas aqındığı, qwsbegilik, qoğamşıldıq qasietterine say tabiğat süygiş ekolog ta bolğanın onıñ “Osoboe pribavlenie k Akmolinskim oblastnım vedomostyam” (1888-1893) gazetiniñ 1889 jılğı №10 sanında jariyalanğan “O vrede palov” (daladağı örttiñ ziyanı – S.J.) degen maqalasınan añğaruğa boladı. Bwl maqalanı osı joldardıñ avtorı qazaqşalap, Aqmola (qazirgi Astana) qalasında şığatın “Sarıarqa” attı ädebi-körkem, qoğamdıq-sayasi jurnaldıñ 1992 jılğı № 6 sanında bastırğan bolatın. Jäne de osı maqalanı Aytjan Bädelhanovtıñ 2007 jılı Pavlodar qalasında basılıp şıqqan “Saduaqas Şormanov” degen kitabınıñ 161-şi betinen de oquğa boladı.
HH ğasırdıñ basında Resey ükimetiniñ äkimşiligi qazaq bolıstarında qazınalıq mektepter aşuğa jarlıq şığarıp, Pavlodar ueziniñ Aqkelin men Maraldı bolıstarında 1903 jılı alğaşqı bastauış orıs-qazaq mektepteri aşıladı. Bir jıldan keyin naq sonday bastauış wyaları Bayanauıl, Tereñköl jäne Şaqşan bolıstarında da şañıraq köteredi.
Öz auılında twñğış aşılğan mektepke qamqorşı bolğan Saduaqas inisi Biläldıñ balası Janmwhammedtiñ eki bölmeli ağaş üyin tartu etip, ämbe osı oqiğağa arnap toy da jasaydı. Bwl oqu wyasın töñirektegi jwrt şu degennen “ağaş üydegi mektep” dep atağan-dı. Osı mekteptiñ mwğalimi şoqınğan tatar otbasınan şıqqan Qazan qalasınıñ oqıtuşılar seminariyasın üzdik bitirgen Grigoriy Vasilieviç Terent'ev edi.
1909 jılı Ufa qalasındağı “Şarh” baspasında jarıq körgen dini ağartuşı, publicist Ämirewlı Zeynelğabidenniñ (1881-1920) “Nasihat qazaqiya” attı traktattar jinağına Abay Qwnanbaev pen Saduaqas Şormanovtıñ öleñderi de engizilgen. Demek, Zeynelğabiden Abay men Saduaqastı türki älemine alğaş tanıstıruşılardıñ biri bolıp sanaladı. Zeynelğabiden qazirgi Ombı oblısındağı Sağa auılında ömirge kelip, Ufadağı äygili “Ğaliya” attı medreseni tämamdap, qazirgi Soltüstik Qazaqstan oblısı, Aqjar audanıñdağı Siırşı auılında usuli-jadit ülgisindegi mektep aşadı. Mwndağı “usuli” – tağlım, “jadit” – jañaşa degen sözder. “Nasihat qazaqiya” kitabı 2009 jılı Almatıdağı “Orhan” baspasınan “Zeynelğabiden äl-Jauhari äl-Omskaui” degen atpen basılıp şıqtı.
1914 jılı Saduaqastıñ öleñderi Ufa qalasında şığatın “Şora” degen jurnaldıñ betinde jarıq kördi. Jäne de osı jurnalda onıñ tatar halqınıñ wlı aqını Ğabdolla Toqaydıñ “Miya bike” degen öleñine baylanıstı jazğan sın maqalası da jariyalandı (qarañız: Beysenbay Kenjebaev. Asau jürek. Almatı, “Jazuşı”, 1968. 20-bet).
Saduaqastıñ wrpaq sanatındağı Napiğa esimdi jalğız qızı Qarjas ruı işindegi Satılğan – Qonıs atalarına jatatın Şoman qajınıñ şöberesi Rahmetolla balası Swñğatollağa twrmısqa şığadı. Swñğatolla – geologiya-minerologiya ğılımdarınıñ doktorı, Qazaq KSR-niñ jäne KSRO memlekettik sıylıqtarınıñ laureatı Ğinayat Rahmetollawlı Bekjanovtıñ (1927-2015) tuğan ağası. Saduaqastıñ Napiğadan tuğan jienderi Roza men Klaradan örbigen jienşarlarınıñ büginde bar ekendigi joğarıda aytıldı.
Osı jerde Napiğa Saduaqasqızınıñ bügingi wrpaqtarına deyin jazudağı maqsatımız – osılardıñ nağaşıları bop sanalatın Şorman bidiñ wrpaqtarımen jete tanısıp, eki jaqtı birlesip, tübinde Saduaqastıñ är türli basılımdarda jarıq körgen eñbekterin jäne el auzında saqtalğan öleñderin jinastırıp, olardı ülken kitap qılıp bastırıp şığarsa degen oy. Osı oydıñ twjırımdı iini kelgende, asıl tekti Saduaqastay jerles aqın azamattı mäñgi este qaldıru şaraların wyımdastıru – Pavlodar oblısınıñ bügingi ziyalılarınıñ tarih aldındağı borışı dep aytqan bolar edik.
Söz soñında, Şorman bidiñ balası Äujannıñ nemeresi Aspandiyardıñ qızı Mağmuranıñ qolında saqtalğan Şorman äuletine qatıstı qoljazba materialdardan HH ğasırdıñ 60-jıldarı osı joldar avtorınıñ köşirip jazıp alğan Saduaqastıñ bes şumaq öleñimen oqırmandardı tanıstırıp, äñgimemizge nükte qoysaq deymin:
Kişi dep qol jwmsama kişkenege,
Kişi joq bwl düniede eşteñe de.
Şañnan – jer, topıraqtan – tau twradı,
Kirpişsiz ülken orda isteler me?
Asığu, aşulanu – saytan isi,
Bwlarğa jol bermeydi jaqsı kisi.
Kemge – rahım, qazağa sabır qılar,
Jeñdirip aqılına bilgen kisi.
Deniñ sau, ayaq-qolıñ aman bolsa,
Basta mi, kökirekte sanañ bolsa.
Süyikti alğan jarıñ jaqsı bolıp,
Öziñe ıqılastı adal bolsa.
Qonaqtan qımtırılıp qısılmañız,
Kisige as beretin şamañ bolsa.
Kisi tügil öziñdi jarıtpaydı,
Äyeliñ özi meşkey, sarañ bolsa.
Balañnıñ köp bolğanmen paydası joq,
Aqımaq, aqılı joq, nadan bolsa.
Jasıña jetpey bwrın qartayasıñ,
Astıña mingen atıñ şaban bolsa…
Serik JAQSIBAEV,
Ekibastwz qalasınıñ qwrmetti azamatı.
zhasalash.kz
Pikir qaldıru