1917 جىل رەسەي تاريحىنداعى ءتۇبiرلi بەتبۇرىس جىلى بولدى. ەل دامۋدىڭ رەفورمالىق جانە رەۆوليۋتسيالىق جولدارىنىڭ بiرەۋiن تاڭداۋعا تيiستi ەدى. بiرiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىس قارساڭىندا جانە سوعىس كەزiندە قالىپتاسقان جاعدايلار ەلدi رەۆوليۋتسيا جولىنا ءتۇسiردi. بiرiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىس رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ جاعدايىن ەرەكشە ناشارلاتتى. ونەركاسىپتىڭ باسىم بولىگى مايدان قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋگە جۇمىلدىرىلعاندىقتان، قالالاردى ازىق-تۇلىكپەن جانە تۇرمىسقا قاجەتتى تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتۋ قيىندادى. سوعىس
شىعىندارى كوبەيگەن سايىن باعا دا ءوستi, الىپساتارلىق كەڭ ءورiس الدى. رەسەي قوعامىندا ەلدi كۇيزەلiستەن شىعارۋعا دارمەنسiز بولىپ وتىرعان پاتشا وكiمەتiنە دەگەن نارازىلىق
كۇشەيدi. نارازىلىق قوعامنىڭ بارلىق الەۋمەتتiك توپتارى مەن جiكتەرiن قامتىدى. 1915 جىلى مەملەكەتتiك دۋمانىڭ قۇرامىنداعى التى پارتيانىڭ وكiلدەرiنەن پروگرەسشiل وداق قۇرىلدى. پاتشا ۇكiمەتiنە قارسى كۇرەستە بارلىق ساياسي پارتيالاردىڭ كەلiسiمگە كەلۋi وسىلايشا باستالدى. پروگرەسشiل وداققا مەنشەۆيكتەر مەن ەڭبەك توبى كiرگەن جوق، بiراق
ولار دا پارتيالاردىڭ ىنتىماقتاستىق ارەكەتiن قولدادى.

«رەسەيدىڭ شتيۋرمەردە، ال شتيۋرمەردىڭ رەسەيدە نە اقىسى بار؟»

پاتشا وكiمەتi 1916 جىلى 20 قاڭ­تار­دا ۇكiمەت قۇرامىنا وزگەرiس جاسادى: پرەمەر-مينيستر بولىپ ەرەكشە قا­بiلەتi باي­­قالماعان، بىراق قىزمەتكە تيا­ناق­تى ب. شتيۋرمەر تاعايىندالدى. بۇل قو­عام­دا ابىرجۋشىلىق تۋدىردى. گراف ي.م.تولستوي سول كۇندەردە: «بۇل پراۆوسلاۆيە سەنىمىندەگى نەمىس باياعىدان بەلگىلى بولاتىن: …قاتال ادام، اقىلى، اكىمشىلىك تاجىريبەسى بار جانە سىپايى ادام. بىراق ءدال بۇگىنگى كۇنى نەمىستى پرەمەر قىلىپ تاعايىنداۋ رەسەيدە جانە اسكەر اراسىندا قانداي اسەر تۋعىزادى دەگەن سۇراق پايدا بولادى. سودان كەيىن ونىڭ پراۆوسلاۆتىق ەكەنىن جانە نەمىس تىلىنەن گورى ورىس تىلىندە الدەقايدا جاقسى سويلەيتىنىن دالەلدەپ كور»، – دەپ جازادى. ال سىرتقى ىستەر مي­نيس­ترلىگىنىڭ ەكونوميكالىق دە­پار­تا­مەن­تى­نىڭ جەتەكشىسى كنياز ل.ۆ.ۋ­رۋ­سوۆ­­تىڭ كۇن­دە­لىگىنە: «شتيۋرمەر تۋ­­رالى ەشبىر جەر­دە ەش­­كىمنەن جاقسى ءسوز ەس­تىل­مەي تۇر – ءبۇ­كىل جۇرت ونى نەگە تا­عاي­ىنداعانىن تۇسىنە ال­ما­ي­دى جانە ونى وتە تومەن باعالايدى… پەترو­گرادتىڭ توعىشارلارى رەسەيدى نەمىس باس­قاراتىن بولدى دەپ اشۋلانىپ جاتىر، الايدا بۇل تۇسىنبەۋشىلىك. رەسەيدىڭ شتيۋ­ر­مەردە، ال شتيۋرمەردىڭ رەسەيدە نە اقى­سى بار؟». ۇكiمەتكە جاقىن توپتار بۇل شە­شiمدi پاتشا گريگوري راسپۋتيننiڭ ىق­پالىمەن قابىلدادى دەگەن ويدا بولدى (قۇجاتتىق دەرەكتەر بۇل ماسەلەدەگى يم­پە­راتوردىڭ شەشىمىنە پاتشا-حانىمنىڭ ىق­پالى بولعاندىعىن كورسەتەدى).

1916 جىلى 1 قاراشادا كادەتتەردiڭ جەت­ەك­شiسi پ.ميليۋكوۆ دۋمانىڭ ءما­جiل­i­سiن­دە ۇكiمەت ەلدi قيىنشىلىقتان شى­عا­رۋعا ەشقانداي ارەكەت جاساماي وتىرعانىن اي­تا كەلiپ، «بۇل نە – اقىماقتىق پا الدە سات­­قىندىق پا؟» دەگەن سۇراق قويدى. شتيۋر­مەر پاتشاعا ۇنەمى مەملەكەتتىك دۋ­مانى جا­مان­داۋمەن بولدى. بۇل ۇكىمەت پەن مەم­لە­كەتتىك دۋما اراسىنداعى قا­تى­ناس­تار­دى قاتتى شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. اقى­رى پات­شا 11 قاراشادا شتيۋرمەردi ورنىنان ال­دى. جالپى، سوعىستىڭ ءۇش جىلىندا رە­سەيدە ءتورت پرەمەر-مينيستر اۋىستى. بۇل وكiمەتتiڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىنىڭ كو­رi­نiسi بولدى. پاتشانىڭ رەۆوليۋتسيانىڭ قار­ساڭىندا جۇرگىزگەن ساياساتى رومانوۆتار ءاۋ­لەتىنىڭ ەۋروپاداعى بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ «اعارتۋشىلىق ءابسوليۋتيزمى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان تاجىريبەسىنەن ساباق الما­عان­دى­عىن كورسەتتى. رەسەي مونارحياسى ەل­دىڭ قو­عامدىق ومىرىندەگى وزگەرىستەرىنە بەي­ىم­­دە­لۋگە ۇمتىلعان جوق، ابسوليۋتتىك م­و­نا­ر­حيانىڭ كۇ­نى ءوتىپ بارا جاتقانىن تۇسىنە ال­مادى.

وپپوزيتسيا مونارحيالىق ءتارتiپتi جويۋ، ەلدi دەموكراتيالاندىرۋ ماقساتىمەن مەم­لە­كەتتiك توڭكەرiس جاساۋعا دايىندالدى. ءايت­سە دە توڭكەرiس تومەننەن باستالىپ كەتتi. وڭ­شىل توپتار مەن ۇيىمدار سوعىستا جەڭiپ شى­عۋدى جانە سول جەڭiستi قامتاماسىز ەتە­تiن پاتشا وكiمەتiن قولداۋدى ۇران قى­لىپ كوتەردi. ليبەرالدىق باعىتتاعى پار­تيالار (وكتيابريستەر مەن كادەتتەر) سو­عىس جاع­دايىندا رە­سەيدiڭ جەڭiسكە جە­تۋiنە كە­دەرگi كەلتiرمەۋ ءۇشiن ۋاقىتشا مو­نار­حيا­لىق تارتiپكە قارسى كۇرەستi توقتاتا تۇرۋ قاجەت دەپ تاپتى. ايتسە دە مايدانداعى ورىس ءاس­كەر­لەرiنiڭ جاعدايى ناشارلاعان كەزدە كادەت پارتياسىنىڭ iشiندە ءارتۇرلi پiكiرلەر تۋ­دى. سولشىل كادەتتەر پاتشا بيلiگiنە قا­تىستى قاتاڭ ساياساتقا كوشۋدi تالاپ ەتتi.

«اينالام تولعان ساتقىندىق…»

23 اقپاندا (8 ناۋرىزدا) ۆىبورگتا جۇ­مىس­شى ايەلدەر حالىقارالىق ايەلدەر كۇ­نiن اتاپ وتۋگە ارنالعان جيىندارىندا ءبۇ­كiل قالا جۇمىسشىلارىن قىمباتشىلىق پەن جوقشىلىققا قارسى نارازىلىق ەرەۋ­iل­دەرiن جاساۋعا شاقىردى. سول كۇنi پەتروگرادتىڭ كوپتەگەن كاسiپورىندارىندا ەرەۋىلدەر باستالدى. 27 اقپاندا (12 ناۋ­رىزدا) سوتسياليستەردىڭ ۇسىنىسى بويىن­شا پەتروگراد جۇمىسشى جانە جاۋىنگەر دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسى قۇرىلدى. ات­قا­رۋشى كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ مەن­شە­ۆيك ن.س.چحەيدزەنى تاعايىندادى، ال ونىڭ ورىن­باسارى ەسەر ا.ف.كەرەنسكي بول­دى. وسى كۇنى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءمۇ­شەلەرى ۋاقىتشا كوميتەت قۇرىپ، ونى م.ۆ.رودزيانكو باسقاردى (1911-1917 جج. مەم­لەكەتتىك دۋمانىڭ توراعاسى).

25 اقپاندا (10 ناۋرىزدا) موگيلەۆتاعى ءاس­كەري ورتالىقتاعى پاتشا نيكولاي ءىى اس­تاناداعى جاعداي تۋرالى حابار الىپ، پەتروگرادقا قاراي جولعا شىقتى. جولداعى ءارتۇرلى كەدەرگىلەردەن ءوتىپ، پاتشا 1(14) ناۋ­رىزدا پسكوۆتاعى سولتۇستىك مايداننىڭ شتابىنا كەلىپ جەتتى. پاتشا مەملەكەتتىك دۋمانىڭ توراعاسى م.ۆ.رودزيانكومەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، ەگەر دۋما پەتروگرادتاعى جاعدايدى رەتتەي الاتىن بولسا، ءوز تاراپىنان بارلىق تالاپتارعا كەلىسەتىنىن ايتتى. رودزيانكو جاعدايدى رەتتەۋ مۇمكىندىگى مۇلدە جوق ەكەندىگىن ەسكەرتتى. ويتكەنى، 28 اقپاندا (13 ناۋرىزدا) ۇكiمەت قىزمەتتەن كەتىپ، مينيسترلەردiڭ بiرقاتارى تۇتقىندالعان بولاتىن. 1(14) ناۋرىزدىڭ كەشiندە كنياز گ.ە.لۆوۆ باستاعان ۋاقىتشا ۇكiمەت قۇرىلدى.

نيكولاي II پاتشاعا تاقتان باس تارتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالدى. پاتشا ماي­دان­دار­دىڭ قولباسشىلارىمەن، وزىنە جاقىن ادامدارمەن اقىلداستى، ولار تاقتان باس تارتۋدان باسقا جول جوق دەگەندى ايتتى. 2 (15) ناۋرىزدا iنiسi ميحايلدىڭ پايداسىنا تاقتان باس تارتتى. سول كۇنى نيكولاي ءىى ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە مىنداي وكىنىشتى سوزدەر جازدى: «مەنىڭ تاقتان باس تارتۋىم قاجەت ەكەن. رەسەيدى قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن جانە اسكەردى مايداندا تىنىش ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن مەن وسى شەشىمگە بەل بايلاۋىم قاجەت. مەن كەلىستىم. ستاۆكادان مانيفەستىڭ ءماتىنىن جىبەردى. كەشكە قاراي پەتروگرادتان گۋچكوۆ پەن شۋلگين كەلدى، مەن ولارمەن سويلەسىپ، مانيفەستىڭ وزگەرتىلگەن جانە قولىم قويىلعان نۇسقاسىن بەردىم. تۇنگى ساعات بىردە پسكوۆتان شىمىركەنگەن اۋىر سەزىممەن اتتانىپ كەتتىم. اينالام تولعان ساتقىندىق، قورقاقتىق جانە الداۋ-ارباۋ!». كەلەسi كۇنi ميحايل تاققا وتىرۋدان باس تارتىپ، بۇكiل بيلiكتi ۋاقىتشا ۇكiمەتكە بەردi. وسىلايشا رەسەيدە مونارحيا iس جۇزiندە جويىلدى (رەسمي تۇردە رەسپۋبليكا 1917 جىلى 1 قىركۇيەكتە جاريالاندى).

9 (22) ناۋرىزدا امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن ۇلىبريتانيا، 11(24) ناۋ­رىزدا فرانتسيا مەن يتاليا رەسەيدىڭ جاڭا ۇكىمەتىن رەسمي تۇردە مويىندادى. وسى كۇندەردە اقش اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ حاتشىسى ي.دانيەلس ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە پرەزيدەنت ۆۋدرو ۆيلسون ورىس رەۆوليۋتسياسىن «جاسامپاز ارەكەت» دەپ اتاعانى تۋرالى جازعان ەدى.

«قۇداي قالاسا، ءبارى رەتتەلەدى!»

اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ العاشقى كۇندەرىندە كنياز گ.ە.لۆوۆ وسى ءسوزدى ءجيى ايتاتىن ەدى. بۇل ءسوز ەڭبەكقور، ءبىلىمدى، زيالى، ادال، حالىقتىڭ قۋاتىنا سەنگەن ادامنىڭ ءسوزى بولاتىن. نيكولاي ءىى پاتشاعا داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن بۇرىنعى ۇكىمەتتى تاراتىپ، جاڭا ۇكىمەت قۇرۋدى ۇسىنعانداردىڭ بارلىعى دا جاڭا ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنە كنياز گ.ە.لۆوۆتى اتاعان ەدى. تاقتان باس تارتۋ تۋرالى مالىمدەمە جاساماي تۇرىپ، پاتشا بۇرىنعى ۇكىمەتتى تاراتۋ جانە گ.ە.لۆوۆتى جاڭا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى جارلىققا قول قويعان بولاتىن. الايدا، بۇل كەزدە بۇرىنعى ۇكىمەت بيلىكتەن ايىرىلىپ قالعان ەدى، سوندىقتان ليبەرالدار پاتشادان باسقا قۇجات – تاقتان باس تارتۋى تۋرالى مالىمدەمەنى تالاپ ەتتى. بىراق مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەلەرى ءۇشىن پاتشانىڭ اتالعان جارلىعى ايرىقشا ماڭىزدى بولدى، ول بيلىكتىڭ پاتشا تاعايىنداعان ۇكىمەتتىڭ قولىنان دۋما قۇر­عان ۇكىمەتتىڭ قولىنا زاڭدى تۇردە وتكە­نىنىڭ ايعاعى سياقتى ەدى.

كنياز لۆوۆ باسقارعان ۋاقىتشا ۇكىمەت ەلدى قۇرىلتاي جينالىسى شاقىرىلعانعا دەيىن باسقارۋعا ءتيىستى بولدى. ەلدى باسقارۋ ءتۇرى مەن كونستيتۋتسيا جاساۋ سياقتى ءتۇبiرلi ماسەلەلەردi قۇرىلتاي جينالىسى شەشۋگە تيiستi ەدi. ۋاقىتشا ۇكiمەت 3 ناۋرىزدا ءوزiنiڭ بiرiنشi كەزەكتە iسكە اسى­رات­ىن شا­را­لارى تۋرالى مالiمدەمە جا­ري­يالادى. بۇل قۇجاتتا ساياسي جانە دiني كوز­قاراسى بوي­ىنشا تۇتقىن بولعانداردى بو­ساتۋ، ءسوز، ءباسپاسوز، وداقتار، جينالىس جانە ەرە­ۋ­ىلدەر بوستاندىعىن بەرۋ، سوس­لو­ۆيە­لىك، ءدىني سەنىمدىك جانە ۇلتتىق شەكت­ەۋ­لىلىكتەردى جويۋ، قۇرىلتاي جينالىسىن جال­پىعا ءبىر­دەي، تەڭ، قۇپيا جانە ءتى­كەلەي داۋ­ىس بەرۋ نە­گىزىندە شاقىرۋعا دە­رەۋ دايىن­دىق جاساۋ، جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باس­قا­رۋ ورگاندارى­نا سايلاۋ جۇرگiزۋ، تاعى باس­­قا مiندەتتەر بەل­گiلەندi.

ۋاقىتشا ۇكىمەت 19 ناۋرىزدا اگرارلىق ماسەلە تۋرالى قاۋلى شىعاردى. قاۋلىدا جەر ماسەلەسىن ونى بىرەۋلەردەن تارتىپ الۋ ارقىلى شەشۋگە بولمايدى، «زورلىق پەن توناۋ – ەكونوميكالىق قاتىناستار سا­لاسىنداعى ناعىز جامان دا قاۋىپ­تى ءادىس»، جەر ماسەلەسى زاڭدى جولمەن شە­شى­لۋگە ءتيىس­تى دەگەن مالىمدەمە بولدى. 21 ءساۋ­ىر­دە جەر كوميتەتتەرى قۇرىلدى، ولار با­ر­لىق پو­مەششيكتەردىڭ، شىركەۋلەردىڭ جانە يمپە­را­توردىڭ جەر يەلىكتەرىن ەسەپكە الۋعا ءتيىستى بولدى، ەسەپكە الىنعان جەرلەر بولاشاقتا حالىق يەلىگىنە بەرىلۋگە ءتيىستى ەدى.

سوعىس ماسەلەسى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ الدىنداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە قويدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ سول كەزدەگى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قاعيدالارىن ساقتاۋعا تىرىستى، سوعىستان شىعۋ جانە سەپاراتتىق ءبىتىم جاساۋ دەگەن وي مۇلدە بولعان جوق، ۇكىمەت انگليا­مەن جانە فرانتسيامەن وداقتى كۇشەيتۋ قاجەت دەپ تاپتى.

ۋاقىتشا ۇكىمەت قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ باعىتىندا بىرقاتار قادامدار جاسادى. بارلىق ساياسي تۇتقىندار بوساتىلدى، تسەنزۋرا جويىلدى، ءسوز، ءباسپاسوز، جينالىس، وداقتار قۇرۋ بوستاندىعى جاريالاندى. 3(16) ناۋرىزدا ادىلەت ءمينيسترى ا.ف.كەرەنسكي پەتروگرادتىڭ بىتىمشىلىك سوتتارىنا حالىق­تىڭ ءارتۇرلى توپتارى اراسىنداعى قاق­تى­عىس­تىق ماسەلەلەردى شەشەتىن ۋاقىتشا سوت­تار قۇرۋعا قاتىسۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسا­دى. 12(25) ناۋرىزدا ءولىم جازاسىن جويۋ تۋ­رالى قاۋلى شىقتى. بۇل سول زامانداعى ادام­شى­لىق قاعيداسىن ەنگىزگەن ماڭىزدى قۇجات بول­دى. اسكەر مەن فلوتتا اسكەري-دالا سوتىن قۇرۋ جۇيەسى جويىلدى. مامىر ايىندا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مەكەمەلەرىنە سايلاۋ جۇرگىزۋ تۋرالى زاڭ شىقتى. سايلاۋعا اۋداننىڭ بارلىق ازاماتتارى قاتىسا الاتىن بولدى. ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ەركىندىك بەرىلدى. ەلدە 8 ساعاتتىق جۇمىس كۇنى ەنگىزىلدى. كاسىپكەرلىك ەركىندىگى جاريالاندى، كووپەراتيۆتەر قۇرۋعا جول اشىلدى. پاتشالىق كەزەڭنىڭ پوليتسياسى تاراتىلىپ، حالىقتىق ميليتسيا قۇرىلدى. قالالىق، ۋەزدىك، اۋداندىق جانە اۋىلدىق ميليتسيا باستىقتارى مەن ولاردىڭ ورىنباسارلارىن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مەكەمەلەرى سايلايتىن بولدى. وسى شارالاردىڭ بارلىعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ دەموكراتيالىق سيپاتىن كورسەتەدى.

6 مامىردا گ.ە.لۆوۆ باسقارعان ۇكىمەت قۇرامىنا پەتروگراد جۇمىسشى جانە جاۋىنگەر دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى كىرگىزىلدى. سول كۇنى قۇراما (كواليتسيالىق) ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسى جاريالاندى. 7 مامىردا «يزۆەستيا» گازەتى پەتروگراد كەڭەسى ءوز وكىلدەرىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرامىنا ەنگىزىلگەنىن كوپشىلىك داۋىسپەن ماقۇلدادى دەپ حابارلادى. بۇل ءىس جۇزىندە ەلدەگى بيلىك قوس وكىمەت جۇيەسىنەن زاڭدى ءبىر وكىمەت جۇيەسىنە وتكەندىگىن كورسەتەدى. الاي­دا، بولشەۆيكتەردى ەلدەگى نەگىزگى سايا­سي كۇشتەردىڭ وسىلايشا ىمىرالاسۋى قانا­عات­تاندىرمادى، ولار جەكە وزدەرىنىڭ بيلىگىن اڭسادى.

ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ مۇشەلەرى اراسىندا ۋكرايناعا اۆتونوميا بەرۋ تۋرالى ۇكىمەت مالىمدەمەسىنە بايلانىستى الاۋىزدىق تۋىپ، 2 شىلدەدە كادەتتەر ۇكىمەت قۇرامىنان شىعىپ كەتتى (جەكە ۇلتتارعا اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسىن قۇرىلتاي جينالىسى شەشۋگە ءتيىستى ەدى). ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وڭتۇستىك-شىعىس مايداندا شابۋىلدى ورىستەتىپ، شيەلەنىسكەن جاعدايدى رەتتەۋگە باعىتتالعان ارەكەتى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. مايدانداعى ساتسىزدىكتەردى پايدالانىپ، بولشەۆيكتەر ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت-ناسيحاتتى كۇشەيتتى. شىلدە ايىندا بولشەۆيكتەر پەتروگرادتا جارتى ميلليون ادام قاتىسقان شەرۋ ۇيىمداستىردى. شەرۋ كەزىندەگى قاقتىعىس ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بەدەلىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىردى. 7 شىلدەدە لۆوۆ پرەمەر-مينيستر قىزمەتىنەن كەتتى دە، ورنىنا ا.ف. كەرەنسكي تاعايىندالدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت پەن بولشەۆيكتەردىڭ اراسىندا اشىق كۇرەس باستالدى.

«كەشىگۋ – ولىممەن تەڭ!»

لەنين بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ الدىنا قارۋلى كوتەرىلىسكە دايىندالۋ مىندەتىن قويدى. ل.ب. كامەنەۆ، گ.ە. زينوۆەۆ سياقتى بايسالدى بولشەۆيكتەر قارۋلى كوتەرىلىس باستاۋعا قارسى بولىپ، قۇرىلتاي جينالىسىن كۇتۋدى، وكىمەت بيلىگىن زورلىقسىز، زاڭدى جولمەن الۋدى ۇسىندى. الايدا، 16 قازاندا ورتالىق كوميتەت قارۋلى كوتەرىلىس تۋرالى شەشىم قابىلدادى (19 داۋىس قولدادى، 2 ادام قارسى بولدى، 4 ادام قالىس قالدى). قارۋلى كوتەرىلىستى دايىنداۋدى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت ىسكە اسىرۋعا ءتيىستى بولدى. الايدا، 24-25 قازاندا پەتروگرادتا بولعان وقيعالار اۋقىمدى قارۋلى كوتەرىلىس دەڭگەيىنە جەتكەن جوق ەدى. لەنين «رەسەي ازاماتتارىنا» دەگەن قۇجات دايىندادى. 25 قازاندا تاڭەرتەڭ جاريالانعان بۇل قۇجاتتا ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاتىلدى، بيلىك پەتروگراد كەڭەسى مەن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ قولىنا كوشتى دەپ حابارلاندى. الايدا، ۋاقىتشا ۇكىمەت ءالى قۇلاعان جوق ەدى. ا.ف. كەرەنسكي 25 قازان كۇنى تاڭەرتەڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتكە ادال اسكەردى پەتروگرادقا الىپ كەلۋ ءۇشىن سولتۇستىك مايدانعا اتتانعان بولاتىن. لەنين بولشەۆيكتەردىڭ الدىنا ۋاقىتشا ۇكىمەت مايداننان كومەككە اسكەر شاقىرىپ ۇلگەرمەي تۇرىپ، قىسقى سارايدى جىلدام باسىپ الۋ مىندەتىن قويدى، لەنيننىڭ «كەشىگۋ – ولىممەن تەڭ!» دەگەن ءسوزى وسى تۇرعىدان ايتىلعان ەدى. كەرەنسكي ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسشى دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ الدىندا بەدەلىنەن ايىرىلىپ قالۋىنا، كەڭەستەردە بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە گەنەرال كورنيلوۆتىڭ بۇلىگى دە اسەرىن تيگىزدى. ەكى جاقتان – وڭشىلداردىڭ جانە بولشەۆيكتەردىڭ – قىسپاعىنا ۇشىراعان ۋاقىتشا ۇكىمەت جەڭىلىس تاپتى.

كەڭەستىك كەزەڭدە ا.ف. كەرەنسكي تۋرالى وتە ءبىر جاعىمسىز پىكىرلەر قالىپتاستىرىلدى، سونداي-اق «كەرەنسكي ايەل كيىمىن كيىپ، پەتروگرادتان قاشىپ كەتتى» دەگەن اڭىز تاراتىلعان ەدى. كەڭەستىك «ءباسپاسوز جاڭا­لىق­تا­رى اگەنتتىگىنىڭ» ءتىلشىسى گەنريح بوروۆيكپەن وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا كەزدەسكەن كەزدە، كەرەنسكي اڭگىمەسىن «مەن قىسقى سارايدان ايەل كيىمىن كيىپ قاشقان جوقپىن!» دەگەن سوزبەن باستاعان.

كەرەنسكي 1917 جىلدىڭ مامىرىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنا جۇمىسشى دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ وكىلدەرىن ەنگىزۋ تۋرالى يدەيانى اشىق ايتىپ، دەموكراتيالىق پارتيالاردىڭ ىمىرالاسۋىنا مۇرىندىق بولعان-دى. پەتروگراد بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا كوشكەن كەزدە كەرەنسكي مايدانداعى اسكەرگە جەتكەن ەدى، الايدا وعان ءبىرىنشى كەزدەسكەن اسكەرلەر بۇرىن كورنيلوۆ باسقارعان كورپۋستىڭ 3-ءشى اتتى اسكەر ءبولىمى بولىپ شىقتى. كەرەنسكيدى قولداۋعا از عانا كازاكتار ءبولىمى كەلىستى دە، ولار پەتروگرادقا بەت الدى. 14 قاراشادا ولار گاتچينو سارايىنا ورنالاسقان كەزدە بولشەۆيكتەردىڭ قارۋلى توبى كەلىپ، كەرەنسكيدى ۇستاپ بەرسە، كازاكتاردىڭ ۇيلەرىنە قايتۋىنا رۇقسات بەرەمىز دەپ مالىمدەدى. كەرەنسكي مەن كومەكشىسى بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا تۇسكەنشە، ءولىمدى ارتىق كورىپ، دايىندالا باستاعان ەدى. الايدا، ولاردى ەسەرلەر پارتياسىندا بولعان جاس جاۋىنگەر قۇتقارىپ الىپ، الىستاعى اۋىلعا جەتكىزدى. كەيىننەن 5 قاڭتاردا قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ اشىلۋىنا كەنەتتەن بارماقشى بولىپ نيەتتەنگەن كەرەنسكيدى پارتيالاس ارىپتەستەرى توقتاتتى، بۇل قادام كەرەنسكيدىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدى. ودان كەيىن اعىلشىن ەلشىلىگىنەن سەرب وفيتسەرىنىڭ اتىنا پاسپورت الىپ، كەرەنسكي مۋرمانسك پورتىنان فرانتسۋز كەمەسىنە وتىرىپ، شەتەلگە ساپار شەكتى، سودان ۇزاق ۋاقىت لوندوندا، بەرليندە، پاريجدە تۇردى. فرانتسيانى نەمىستەر باسىپ العاننان كەيىن كەرەنسكي امەريكا قۇراما شتاتتارىنا كەتتى. 50-60-جىلداردا كەرەنسكي امەريكا تاريحشىسى ر.پ.براۋدەرمەن بىرلەسىپ، گۋۆەر ينستيتۋتىنداعى ورىس قۇجاتتتارىن رەتتەپ، اۋدارىپ، جيناق شىعاردى. ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ تاريحى بويىنشا سەمينار جۇرگىزدى. 1965 جىلى كەرەنسكيدىڭ ەستەلىگى باسىلىپ شىقتى. كەرەنسكي تۋرالى رەسەيدە شىققان جاريال­انىمداردا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سوڭعى توراعاسى تۋرالى ءارتۇرلى، قايشىلىقتى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. دەگەنمەن دە، بۇل ادام رەسەي تاريحىندا وزىندىك ورنى بار قايراتكەر ەكەنى داۋسىز.

«ورىس پرولەتارياتى تەك قانا ازامات سوعىسىن تۋدىرادى…»

25 قازاندا كەشكە قاراي جۇمىسشى جانە جاۋىنگەر دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ ءىى سەزى اشىلدى. سەزدە بيلىك، ءبىتىم جانە جەر تۋرالى دەكرەتتەر قابىلداندى. وندا رەسەي سوعىستان شىعادى، دەموكراتيالىق ءبىتىم جاسالىنادى، شارۋالارعا جەر بەرىلەدى دەپ كورسەتىلدى. ۇكىمەت حالىق كوميسسارلارىنىڭ كەڭەسى (حكك) دەپ اتالدى، توراعاسى ۆ.ي. لەنين بولدى. وسىلايشا قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ شاقىرىلۋىنا جەتكىزبەي، بولشەۆيكتەر مەملەكەتتىك توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە بيلىك باسىنا كەلدى (مەملەكەتتىك توڭكەرىس رەۆوليۋتسيا ەمەس). بولشەۆيكتەر زاڭدى جولمەن وكىمەت بيلىگىن الا المايتىن ەدى، ويتكەنى حالىق اراسىندا جاقتاۋشىلار اسا كوپ پارتيا ەسەرلەر (سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر) پارتياسى بولاتىن. قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ 707 دەپۋتاتىنىڭ قاتارىندا 410 ەسەر، 175 بولشەۆيك بولدى.

قۇرىلتاي جينالىسى 1918 جىلى 5 قاڭ­تار­دا اشىلدى. يا.م. سۆەردلوۆ «ەڭبەكشى ج­ا­نە ەزىلگەن حالىق قۇقىقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىن» بەكىتۋگە ۇسىندى. بۇل قۇجاتتا رەسەي جۇمىسشى، جاۋىنگەر جانە شارۋا دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ رەسپۋبليكاسى دەپ جاريالانعان بولاتىن. قۇرىلتاي جينالىسى كوپشىلىك داۋىسپەن قۇجاتتى قابىلداماي قويدى. قۇرىلتاي جينالىسى كەڭەستەردىڭ ءىى سەزىندە قابىلدانعان دەكرەتتەردىڭ كۇشىن جويدى. وزىنە قاۋىپ تونگەنىن سەزگەن كەڭەس وكىمەتى قۇرىلتاي جينالىسىن تاراتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. وسىلايشا رەسەيدە پارلامەنتتىك دەموكراتياعا، كوپپارتيالى جۇيەگە ءوتۋدىڭ ءبىر مۇمكىندىگى جويىلدى.

مەنشەۆيكتەردىڭ سولشىل توبىنىڭ جەتەكشىسى ل. مارتوۆ كەڭەستەردىڭ سەزىندە سويلەگەن سوزىندە بولشەۆيكتەردىڭ وكىمەت بيلىگىن زورلىقپەن تارتىپ الۋى دەمو­كرا­تيالىق كۇشتەر اراسىندا الاۋىزدىق تۋعىزدى، بۇل ازامات سوعىسىنا اپارۋى مۇمكىن دەپ مالىمدەگەن-ءدى. گ.ۆ.پلەحانوۆ تا ءوزىنىڭ پەتروگراد جۇمىسشىلارىنا 1917 جىلدىڭ 27 قازانىندا جازعان حاتىندا تاپ وسىنداي ەسكەرتۋ جاسادى: «سىزدەردىڭ كوپشىلىگىڭىز ا.ف. كەرەنسكيدىڭ قۇراما ۇكىمەتىن قۇلاتقان جانە ساياسي بيلىكتى جۇمىسشىلار مەن اسكەرلەر دەپۋتاتتارىنىڭ پەتروگراد كەڭەسىنىڭ قولىنا الىپ بەرگەن وقيعالارعا قۋانىشتى ەكەنىڭىزگە كۇمان جوق. سىزدەرگە اشىق ايتايىن: مەن بۇل وقيعالارعا قىنجىلامىن. جۇمىسشى تابىنىڭ سالتانات قۇرۋىن قالاماعاندىقتان ەمەس، قايتا سونى بۇكىل جانىممەن تىلەگەندىكتەن قىنجىلامىن. …ورىس پرولەتارياتى وكىمەت بيلىگىن كەزەكسىز الىپ، الەۋمەتتىك رەۆوليۋتسيا جاساي المايدى، ول تەك قانا ازامات سوعىسىن تۋدىرادى، ال بۇنىڭ ءوزى ونى وسى جىلدىڭ اقپانىندا جانە ناۋرىزىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنەن دە تىم ارتقا قاراي شەگىندىرگەن بولار ەدى….». بۇل جورامال كەيىننەن راسقا شىقتى، ەلدە ازامات سوعىسى باستالدى جانە وندا جەڭىپ شىققان بولشەۆيكتەر رەسەيدى توتاليتارلىق مەملەكەتكە اينالدىردى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كەزىندە رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق رەفورمالارى مۇلدە جويىلدى. ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تەك قاعاز جۇزىندە قالدى.

«زۇلىمدىقتى تەك قانا ماحاببات جەڭەدى…»

ە.گ.لۆوۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى رەتىندە پاتشانىڭ بولاشاق تاعدىرىن شەشۋگە ءتيىستى بولدى. نيكولاي ءىى گەنەرال م.ۆ.الەكسەەۆ ارقىلى پاتشا وتباسىنىڭ مۋرمانسك پورتىنا جاقىن جەرگە بارۋىنا رۇقسات بەرۋدى ءوتىندى، ويتكەنى بۇل پورتتا اعىلشىن اسكەري كەمەلەرى تۇرعان ەدى. پاتشانىڭ ساياسي پانا رەتىندە انگليانى تاڭداۋى كەزدەيسوق ەمەس-ءتى. انگليا رەسەيدىڭ سوعىستاعى وداقتاسى بولۋىمەن قاتار گەورگ V كورول نيكولاي ءىى پاتشانىڭ تۋعان بولەسى بولاتىن (زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، بولاشاق مونارحتاردىڭ ءبىر-بىرىنە قاتتى ۇقسايتىندىعى سونداي، وسى ەكى بالانى كەيبىرەۋلەر شاتاستىرىپ تا الاتىن). 6 (19) ناۋرىزدا لۆوۆ كەلىسىمىن بەرىپ، گەنەرال الەكسەەۆكە جەدەلحات جىبەردى. الايدا، پەتروگراد جۇمىسشى جانە جاۋىنگەر دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ توڭىرەگىنە بىرىككەن ساياسي كۇشتەر بۇل ماقساتتى ىسكە اسىرۋعا جول بەرمەي، پاتشانى تۇتقىنداۋدى تالاپ ەتتى دە، ۋاقىتشا ۇكىمەت پاتشا مەن پاتشا-حانىمدى تۇتقىنعا الۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. دەگەنمەن دە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى پ.ن.ميليۋكوۆ رەسەيدەگى اعىلشىن ەلشىسى دج.بيۋكەنەنگە ورىس پاتشاسىنا انگليادان ساياسي پانا بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسادى. ميليۋكوۆتىڭ رەسمي وتىنىشىنە ۇلىبريتانيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ورىس پاتشاسىنىڭ وتباسى ءۇشىن قولايلى تۇراق دانيا نەمەسە شۆەيتساريا بولاتىن شىعار دەگەن جورامال ايتتى. دەسە دە، 22 ناۋرىزدا پاتشا وتباسى ۇلىبريتانيادان پانا تاباتىنى تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتتى، بىراق دج.بيۋكەنەن پاتشا وتباسى دۇرىس ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن رەسەي ۇكىمەتى جەتكىلىكتى تۇردە قارجىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ماسەلەنى شەشەدى دەپ ۇمىتتەنەتىندىكتەرىن ايتتى. الايدا، رەسەي ۇكىمەتى تاراپىنان قارجى ماسەلەسى تۋرالى شەشىم بەرىلگەن جوق، ال اعىلشىندار جاعى بۇل ماسەلەنى جىل­دامداتۋ تۋرالى باستاما كوتەرۋگە اسىق­پادى (وسى ماسەلەگە بايلانىستى كورول سارايى مەن بريتان ۇكىمەتى اراسىندا ورىس پاتشاسىنىڭ وتباسىن قۇتقارىپ ال­ما­عاندارى ءۇشىن ءبىرىن-ءبىرى ايىپتاۋ ورىن الدى). كەيىننەن بريتان قۇپيا قىزمەتى پاتشانىڭ وتباسىن قۇتقارۋ ارەكەتىن جوسپارلادى، بىراق بولشەۆيكتەردىڭ كۇشەيىپ كەتۋى جانە مايدانداعى جاعدايلارعا بايلانىستى بۇل جوسپار ىسكە اسپاي قالدى. دەگەنمەن دە ەشكىم بولشەۆيكتەردىڭ پاتشا مەن ونىڭ وتباسىنىڭ تاعدىرىن اياۋسىزدىقپەن شەشەتىنىن كۇتكەن جوق.

پاتشا وتباسى اۋەلى بەس اي شاماسىندا ءۇي تۇتقىنىندا بولدى، تامىزدا ولاردى توبولسك قالاسىنا الىپ كەلدى. بولشەۆيكتەر وكىمەت باسىنا كەلگەنگە دەيىن پاتشانىڭ وتباسىنا قاتتى قاۋىپ تونگەن جوق ەدى. 1918 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا پاتشانىڭ وتباسىن ەكاتەرينبۋرگ قالاسىنا اكەلىپ، يپاتەۆ ۇيىنە ورنالاس­تىردى. نيكولاي ءىى وتباسىنىڭ بۇل جەردەگى ءومىرى اسا اۋىر بولدى. ولار ءوز ومىرىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن ايقىن ءتۇسىندى. پاتشانىڭ ۇلكەن قىزى ولگا ءوزىنىڭ حاتىندا: «اكەم… ول ءۇشىن كەك ساقتاماۋدى وتىنەدى، ويتكەنى ول بارلىعىن كەشىردى جانە ولار ءۇشىن قۇدايعا قۇلشىلىق قىلدى، جانە قازىرگى الەمدەگى زۇلىمدىق بۇدان دا كۇشەيە تۇسەتىنىن، الايدا زۇلىمدىقتى زۇلىمدىق جەڭبەيتىنىن، ونى تەك ماحاببات قانا جەڭەتىنىن ەستە ساقتاۋدى وتىنەدى»، – دەپ جازعان.

شىلدەنىڭ 16-سىنان 17-سىنە قاراعان تۇندە يپاتەۆ ءۇيىنىڭ تومەنگى قاباتىندا بولشەۆيكتەر نيكولاي ءىى پاتشانى، پاتشا-حانىم الەكساندرانى، ولاردىڭ بالالارى ولگا، تاتيانا، ماريا، اناستاسيا جانە الەكسەيدى ازاپپەن ءولتىردى. ولارمەن سوڭعى دەمى بىتكەنشە بىرگە بولعان دارىگەر ە.بوتكين، قىزمەتشىلەر ا.ترامپ پەن ا.دەميدوۆا، اسپاز ي.حاريتونوۆ تا قازا تاپتى.

ەگەر تاريحقا كوز جىبەرسەك، XVII-XVIII عاسىرلارداعى العاشقى رەۆوليۋتسيالاردا عانا پاتشانى ءولىم جازاسىنا كەسۋ ورىن العانىن كورەمىز. ال ءحىح-حح عاسىرلارداعى رەۆوليۋتسيالاردا مونارحتار تاقتان تۇسكەن سوڭ، شەتەلدەرگە كەتۋىنە بوگەت جاسالمايتىن. پاتشا حانىم الەكساندرانىڭ تۋعان بولەسى كايزەر ۆيلگەلم ءىى گوگەنتسوللەرن 1918 جىلى تاقتان تۇسكەن سوڭ، گوللاندياعا كەتىپ، 82 جاسقا دەيىن ءومىر ءسۇردى. 1919 جىلى پاريج كونفەرەنتسياسى كايزەردى سوعىس قىلمىستىسى رەتىندە جاۋاپقا تارتپاق بولعان كەزدە، گوللانديا كورولەۆاسى ۆيلگەلمينا ونى بەرۋدەن باس تارتتى. حح عاسىردا، الەمدە گۋمانيزم، قۇقىقتىق مەملەكەت، ەركىندىك پەن بوستاندىق يدەيالارى جەڭىپ جاتقان كەزدە، رەسەي پاتشاسىنىڭ ءوزىن عانا ەمەس، بەيكۇنا بالالارىن دا ازاپتاپ ءولتىرۋ قاجەت پە ەدى؟

گۇلجاۋحار كوكەباەۆا,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

egemen.kz