رۋحانيات ساياسات قازاق شەجىرەسى

نۇرسۇلتان نازارباەۆ. بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ

kerey.kz

 |  Apr 14, 2017

كىرىسپە                                                                                                                                                                                                                                                  ەلىمىز جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باستى. مەن جىل باسىنداعى حالىققا جولداۋىمدا قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى باستالعانىن جاريالادىم.  وسىلايشا، ءبىز قايتا تۇلەۋدىڭ ايرىقشا ماڭىز­دى ەكى پروتسەسى – ساياسي رەفورما مەن ەكو­نومي­كالىق جاڭعىرۋدى قولعا الدىق.              بىزدىڭ ماقساتىمىز ايقىن، باعىتىمىز بەلگىلى، ول – الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ.         اتالعان ەكى جاڭعىرۋ پروتسەسىنىڭ دە ناقتى ماق­سات-مىندەتتەرى، باسىمدىقتارى مەن وعان جەت­كىزەتىن جولدارى بار. مەن كوزدەگەن جۇمىس­تارى­مىزدىڭ ءبارى دەر ۋاقىتىندا جانە بارىنشا ءتيىمدى جۇزەگە اسارىنا سەنىمدىمىن. بىراق، ويلاعانىمىز ورىندالۋ ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتى­رۋى ءتيىس. بۇل ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاڭ­عىرۋ­لاردى تولىقتىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وزەگىنە اينالادى. رۋحاني جاڭعىرۋ تەك بۇگىن باستالاتىن جۇمىس ەمەس.                                      بىز تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە بۇل باعىتتا بىرنەشە اۋقىمدى ءىس اتقاردىق. 2004 جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستان اۋماعىنداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن نىسانداردى جاڭعىرتتىق. 2013 جىلى «حالىق – تاريح تولقىنىندا» باع­دارلاماسى ارقىلى الەمنىڭ ەڭ بەلدى ارحيۆتەرىنەن ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى قۇجاتتاردى جۇيەلى تۇردە جيناپ، زەرتتەدىك. ەندى وسىنىڭ بارىنەن دە اۋقىمدى جانە ىرگەلى جۇمىستاردى باستاعالى وتىرمىز.    مەن ەلىمىز مىقتى، ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ ءۇشىن بولاشاققا قا­لاي قادام باساتىنىمىز جانە بۇقارالىق سانا­­نى قالاي وزگەرتەتىنىمىز تۋرالى كوزقاراس­تارىم­دى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىم. ءى. ءححى عاسىرداعى ۇلتتىق سانا تۋرالى كۇللى جەر ءجۇزى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە. الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر، جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالدى. كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا-سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىل­ماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ، زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك.                                       حح عاسىرداعى باتىستىق جاڭعىرۋ ۇلگىسىنىڭ بۇگىنگى زاماننىڭ بولمىسىنا ساي كەلمەۋىنىڭ سىرى نەدە؟ مەنىڭشە، باستى كەمشىلىگى – ولاردىڭ وزدەرىنە عانا ءتان قالىبى مەن تاجىريبەسىن باسقا حالىقتار مەن وركەنيەتتەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەي، بارىنە جاپپاي ەرىكسىز تاڭۋىندا. اجەپتاۋىر جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باس­تاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي.   بىراق، ۇلتتىق كودىمدى ساقتايمىن دەپ بويىڭداعى جاقسى مەن جاماننىڭ ءبارىن، ياعني بولاشاققا سەنىمدى نىعايتىپ، العا باستايتىن قاسيەتتەردى دە، كەجەگەسى كەرى تارتىپ تۇراتىن، اياقتان شالاتىن ادەتتەردى دە ۇلتتىق سانانىڭ اياسىندا سۇرلەپ قويۋعا بولمايتىنى ايدان انىق.   جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق  داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى. سونىمەن بىرگە، رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ ءتۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىس­تى­رىپ، جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. بۇل – تارلان تاريحتىڭ، جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلە­سىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىر­ناماسى.   مەن حالقىمنىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن  ىقىلىم زاماننان ارقاۋى ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك ءدىڭى ەتە وتى­رىپ، ءاربىر قادامىن نىق باسۋىن، بولاشاققا سەنىم­مەن بەت الۋىن قالايمىن.   بۇل رەتتە، تۇتاس قوعامنىڭ جانە ءاربىر قا­زاق­ستان­دىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋدىڭ ءبىر­نەشە باعى­تىن اتاپ وتەر ەدىم.                                                                                                                                                                                                                     1. باسەكەلىك قابىلەت قازىرگى تاڭدا جەكە ادام عانا ەمەس، تۇتاس حالىق­تىڭ ءوزى باسەكەلىك قابىلەتىن ارتتىرسا عانا تا­بىس­قا جەتۋگە مۇمكىندىك الادى. باسەكەلىك قابىلەت دەگەنىمىز – ۇلتتىڭ ايماقتىق نەمەسە جاھاندىق نارىقتا باعاسى، يا بولماسا ساپاسى جونىنەن وزگەلەردەن ۇتىمدى دۇنيە ۇسى­نا الۋى. بۇل ماتەريالدىق ءونىم عانا ەمەس، سونى­مەن بىرگە، ءبىلىم، قىزمەت، زياتكەرلىك ءونىم نەمەسە ساپالى ەڭبەك رەسۋرستارى بولۋى مۇمكىن. بولاشاقتا ۇلتتىڭ تابىستى بولۋى ونىڭ تابيعي بايلىعىمەن ەمەس، ادامدارىنىڭ باسەكەلىك قا­بى­لەتىمەن ايقىندالادى. سوندىقتان، ءاربىر قازاق­ستاندىق، سول ارقىلى تۇتاس ۇلت ءححى عاسىرعا لايىقتى قاسيەتتەرگە يە بولۋى كەرەك. مىسالى،  كوم­پيۋتەرلىك ساۋاتتىلىق، شەت تىلدەرىن ءبىلۋ، ءما­دەني اشىقتىق سياقتى فاكتورلار اركىمنىڭ العا باسۋىنا ءسوزسىز قاجەتتى العىشارتتاردىڭ سانا­تىندا. سول سەبەپتى، «تسيفرلى قازاقستان»، «ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ»، «مادەني جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم» سياقتى باعدارلامالار – ۇلتىمىزدى، ياعني بارشا قازاقستاندىقتاردى ءححى عاسىردىڭ تالاپتارىنا دايارلاۋدىڭ قامى.                                                                                                                                                                                                                                     2. پراگماتيزم قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرت­پەيىنشە، ءبىزدىڭ تولىققاندى جاڭعى­رۋىمىز مۇمكىن ەمەس. ءتول تاريحىمىزعا، بابالارىمىزدىڭ ءومىر سالتىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورسەك، شىنايى پراگماتيزمنىڭ تالاي جارقىن ۇلگىلەرىن تابۋعا بولادى. حالقىمىز عاسىرلار بويى تۋعان جەردىڭ تابيعاتىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ونىڭ بايلىعىن ۇنەمدى، ءارى ورىندى جۇمسايتىن تەڭدەسى جوق ەكولوگيالىق ءومىر سالتىن ۇستانىپ كەلدى. تەك وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا، نەبارى بىرنەشە جىل ىشىندە ميلليونداعان گەكتار دالامىز اياۋسىز جىرتىلدى. ىقىلىم زامانداردان بەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن ۇلتتىق پراگماتيزم ساناۋلى جىلدا ادام تانىماستاي وزگەرىپ، اس تا توك ىسىراپشىلدىققا ۇلاستى. سونىڭ كەسىرىنەن، جەر-انا جاراتىلعاننان بەرى ءشوبىنىڭ باسى تۇلپارلاردىڭ تۇياعىمەن عانا تاپتالعان دالانىڭ بارلىق قۇنارى قۇردىمعا كەتتى. تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن مىڭداعان گەكتار ميالى جەرلەرىمىز ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىنا، ارال تەڭىزى اڭقاسى كەپكەن قۋ مەديەن شولگە اينالدى. وسىنىڭ ءبارى – جەرگە اسا نەمقۇرايلى قاراۋدىڭ اششى مىسالى. ءبىز جاڭعىرۋ جولىندا بابالاردان ميراس بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن، بۇگىندە تامىرىمىزدا بۇلكىلدەپ جاتقان ىزگى قاسيەتتەردى قايتا تۇلەتۋىمىز كەرەك. پراگماتيزم – ءوزىڭنىڭ ۇلتتىق جانە جەكە بايلىعىڭدى ناقتى ءبىلۋ، ونى ۇنەمدى پايدالانىپ، سوعان سايكەس بولاشاعىڭدى جوسپارلاي الۋ، ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلىققا، داڭعويلىق پەن كەردەڭدىككە جول بەرمەۋ دەگەن ءسوز. قازىرگى قوعامدا شىنايى مادەنيەتتىڭ بەلگىسى – ورىنسىز ءسان-سالتانات ەمەس. كەرىسىنشە، ۇستامدىلىق، قاناعاتشىلدىق پەن قاراپايىمدىلىق، ۇنەمشىلدىك پەن ورىندى پايدالانۋ كورگەندىلىكتى  كورسەتەدى.   ناقتى ماقساتقا جەتۋگە، ءبىلىم الۋعا، سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋعا، كاسىبي تۇرعىدان جەتىلۋگە باسىمدىق بەرە وتىرىپ، وسى جولدا ءار نارسەنى ۇتىمدى پايدالانۋ – مىنەز-قۇلىقتىڭ پراگماتيزمى دەگەن وسى. بۇل – زاماناۋي الەمدەگى بىردەن-ءبىر تابىستى ۇلگى. ۇلت نەمەسە جەكە ادام ناقتى ءبىر مەجەگە بەت تۇزەپ، سوعان ماقساتتى تۇردە ۇمتىلماسا، ەرتەڭ ىسكە اسپاق تۇگىلى، ەلدى قۇردىمعا باستايتىن پوپۋليستىك يدەولوگيالار پايدا بولادى.                                                                                                                                                                                                                             وكىنىشكە قاراي، تاريحتا تۇتاس ۇلتتاردىڭ ەشقاشان ورىندالمايتىن ەلەس يدەولوگيالارعا شىرمالىپ، اقىرى سۋ تۇبىنە كەتكەنى تۋرالى مىسالدار از ەمەس. وتكەن عاسىردىڭ باستى ءۇش يدەو­لوگياسى – كوممۋنيزم، فاشيزم جانە ليبەراليزم ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا كۇيرەدى. بۇگىندە راديكالدى يدەولوگيالار عاسىرى كەلمەسكە كەتتى. ەندى ايقىن، تۇسىنىكتى جانە بولاشاققا ءجىتى كوز تىككەن باعدارلار كەرەك. ادامنىڭ دا، تۇتاس ۇلتتىڭ دا ناقتى ماقساتقا جەتۋىن كوزدەيتىن وسىنداي باعدارلار عانا دامۋدىڭ كوگىنە تەمىرقازىق بولا الادى. ەڭ باستىسى، ولار ەلدىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن شاما-شارقىن مۇقيات ەسكەرۋگە ءتيىس. ياعني، رەاليزم مەن پراگماتيزم عانا تاياۋ ونجىلدىقتاردىڭ ۇرانى بولۋعا جارايدى.                                                                                                                                                                                     3. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ ۇلتتىق جاڭعىرۋ دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىن بىلدىرەدى. ونىڭ ەكى قىرى بار. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگىن ساقتاي وتىرىپ، ونىڭ بىرقاتار سيپاتتارىن وزگەرتۋ. قازىر سالتانات قۇرىپ تۇرعان جاڭعىرۋ ۇلگىلە­رى­نىڭ قانداي قاتەرى بولۋى مۇمكىن؟ قاتەر جاڭعىرۋدى اركىمنىڭ ۇلتتىق دامۋ ۇلگى­سىن بارىنە ورتاق، امبەباپ ۇلگىگە الماستىرۋ رە­تىندە قاراستىرۋدا بولىپ وتىر. الايدا، ءومىردىڭ ءوزى بۇل پايىمنىڭ تۇبىرىمەن قاتە ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ءىس جۇزىندە ءاربىر ءوڭىر مەن ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ دەربەس دامۋ ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋدا. ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس. ابايدىڭ دانالىعى، اۋەزوۆتىڭ عۇلامالىعى، جامبىلدىڭ جىرلارى مەن قۇرمانعازىنىڭ كۇي­لەرى، عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن بابالار ءۇنى – بۇلار ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر پاراسى عانا. سونىمەن بىرگە، جاڭعىرۋ ۇعىمىنىڭ ءوزى مەي­لىن­شە كونەرگەن، جاھاندىق الەممەن قابىسپايتىن كەيبىر داعدىلار مەن ادەتتەردەن ارىلۋ دەگەندى بىلدىرەدى. مىسالى، جەرشىلدىكتى الايىق. ارينە، تۋعان جەردىڭ تاريحىن بىلگەن جانە ونى ماقتان ەتكەن دۇرىس. بىراق، ودان دا ماڭىزدىراق ماسەلەنى – ءوزىڭنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلى ۇلتتىڭ پەرزەنتى ەكەنىڭدى ۇمىتۋعا استە  بولمايدى. ءبىز اركىم جەكە باسىنىڭ قانداي دا ءبىر ىسكە قوس­قان ۇلەسى مەن كاسىبي بىلىكتىلىگىنە قاراپ باعا­لاناتىن مەريتوكراتيالىق قوعام قۇرىپ جاتىرمىز. بۇل جۇيە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان تامىر-تانىستىقتى كوتەرمەيدى. وسىنىڭ ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ وتىر­عانداعى ماقساتىم – بويىمىزداعى جاقسى مەن جاماندى سانامالاپ، تەرۋ ەمەس. مەن قازاق­ستان­دىق­­تاردىڭ ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىن قالايمىن. ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى. ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك.                                                                                                                                                                                                                                                                                     4. ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى   ءبىلىمدى، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋعا ۇمتىلۋ – ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار قاسيەت.   تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قىرۋار جۇمىس جاسالدى. ءبىز ون مىڭداعان جاستى الەمنىڭ ماڭ­دايالدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىتىپ، دايىن­دادىق. بۇل جۇمىس وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىل­دارىنىڭ باسىندا قولعا الىنعان «بولاشاق» باعدار­لاماسىنان باستالدى. ەلىمىزدە وتە جوعارى دەڭگەي­دەگى بىرقاتار ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلدى، زيات­كەرلىك مەكتەپتەر جۇيەسى قالىپتاستى. باسقا دا كوپتەگەن ءىس تىندىرىلدى.   دەگەنمەن، ءبىلىمنىڭ سالتاناتى جالپىعا ور­تاق بولۋعا ءتيىس. ونىڭ ايقىن دا، بۇلتارتپاس سەبەپ­­تەرى بار. تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ بەتالى­­سىنا قاراساق، تاياۋ ونجىلدىق ۋاقىت­تا قازىر­گى كاسىپتەردىڭ جارتىسى جويىلىپ كەتەدى. ەكونوميكانىڭ كاسىپتىك سيپاتى بۇرىن-سوڭدى ەشبىر داۋىردە مۇنشاما جەدەل وزگەرمەگەن. ءبىز بۇگىنگى جاڭا اتاۋلى ەرتەڭ-اق ەسكىگە اينالاتىن، ءجۇرىسى جىلدام داۋىرگە اياق باستىق. بۇل جاع­دايدا كاسىبىن نەعۇرلىم قينالماي، جەڭىل وزگەر­تۋگە قابىلەتتى، اسا ءبىلىمدار ادامدار عانا تابىسقا جەتەدى.   وسىنى بەك تۇسىنگەندىكتەن، ءبىز بىلىمگە ءبولى­نەتىن بيۋدجەت شىعىستارىنىڭ ۇلەسى جونىنەن الەم­دەگى ەڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ساناتى­نا قوسىلىپ وتىرمىز.     تابىستى بولۋدىڭ ەڭ ىرگەلى، باستى فاكتورى ءبىلىم ەكەنىن اركىم تەرەڭ ءتۇسىنۋى كەرەك. جاس­تارى­مىز باسىمدىق بەرەتىن مەجەلەردىڭ قاتار­ىندا ءبىلىم ءاردايىم ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى شارت. سەبەبى، قۇندىلىقتار جۇيەسىندە ءبىلىمدى بارىنەن بيىك قوياتىن ۇلت قانا تابىسقا جەتەدى.                                                                                                                                                                     5. قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق دامۋى بيىل ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ۇلان-عايىر اۋ­ما­عىن استاڭ-كەستەڭ ەتكەن 1917 جىلدىڭ قازان ايىن­داعى وقيعاعا 100 جىل تولادى. كۇللى حح عاسىر رەۆوليۋتسيالىق سىلكى­نىس­تەرگە تولى بولدى. بۇل وسى اۋماقتاعى بارشا ۇلت­­­تار­عا مەيلىنشە اسەر ەتىپ، بۇكىل بولمىسىن وزگەرت­تى.   ءاربىر جۇرت تاريحتان وزىنشە تاعىلىم الادى، بۇل – اركىمنىڭ ءوز ەركىندەگى شارۋا. بىرەۋگە ءوزىڭنىڭ كوزقاراسىڭدى ەرىكسىز تاڭۋعا ەشقاشان بولمايدى. بىزگە تاريح تۋرالى وزدەرىنىڭ سۋبەكتيۆتى پايىمدارىن تىقپالاۋعا دا ەش­كىم­نىڭ قاقىسى جوق. وتكەن حح عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تو­لى، زوبالاڭ دا زۇلمات عاسىر بولدى. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق دامۋدىڭ ىقىلىم زاماننان جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىمىزگە عانا ءتان جولى ءبىرجولا كۇيرەتىلىپ، قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ بىزگە جات ۇلگىسى ەرىكسىز تاڭىلدى.         ەكىنشىدەن، ۇلتىمىزعا ادام ايتقىسىز دەمو­گرافيالىق سوققى جاسالدى. ونىڭ جاراسى ءبىر عاسىردان بەرى ءالى جازىلماي كەلەدى. ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى قۇر­دىمعا كەتە جازدادى. تورتىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرى ەكو­لو­گيالىق اپات ايماقتارىنا اينالدى. ارينە، تاريح تەك اقتاڭداقتاردان تۇرمايدى. حح عاسىر قازاقستانعا بىرقاتار يگىلىكتەرىن دە بەردى. يندۋستريالاندىرۋدى، الەۋمەتتىك جانە ءوندى­رىستىك ينفراقۇرىلىمداردىڭ قۇرىلۋىن، جاڭا ين­تەلليگەنتسيانىڭ قالىپتاسۋىن وسىعان جات­قىزۋعا بولادى. بۇل كەزەڭدە ەلىمىزدە بەلگىلى ءبىر  جاڭعىرۋ بولدى. بىراق، بۇل – ۇلتتىڭ ەمەس، اۋماقتىڭ جاڭ­عى­رۋى ەدى. ءبىز تاريحتىڭ ساباعىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. رەۆوليۋتسيالار ءداۋىرى ءالى بىتكەن جوق. تەك ونىڭ فورماسى مەن  مازمۇنى تۇبەگەيلى وزگەردى. ءبىزدىڭ كەشەگى تاريحىمىز بۇلتارتپاس ءبىر اقي­قاتقا – ەۆوليۋتسيالىق دامۋ عانا ۇلتتىڭ ءور­كەن­دەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى. بۇدان ساباق الا بىلمەسەك، تاعى دا تاريحتىڭ تەمىر قاقپانىنا تۇسەمىز. ەندەشە، ەۆوليۋتسيالىق دامۋ قاعيداسى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جەكە باسىنىڭ دەربەس باعدارىنا اينالۋعا ءتيىس. بىراق، قوعامنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋى قاعيدا رەتىندە ماڭگى تۇمشالانۋدىڭ ءسينونيمى ەمەس.   سول سەبەپتى، تاريحتىڭ اششى ساباعىن ءتۇسىنىپ قانا قويماي، ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن قازىرگى قۇبىلىستاردان وي ءتۇيىپ،  بولاشاقتىڭ بەتالىسىنا قاراپ، پايىم جاساي ءبىلۋ دە ايرىقشا ماڭىزدى. بۇگىندە رەۆوليۋتسيالار ءوڭىن وزگەرتىپ، ۇلتتىق، ءدىني، مادەني، سەپاراتيستىك پەردە جامىلدى. بىراق، ءبارى دە، تۇپتەپ كەلگەندە، قانتوگىسپەن، ەكو­نوميكالىق كۇيرەۋمەن اياقتالاتىنىن كورىپ وتىرمىز.   سوندىقتان، الەمدەگى وقيعالاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قورىتىندى جاساۋ – قوعامنىڭ دا، ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ دا، ءبىلىم بەرۋ جۇيە­سىنىڭ دە اۋقىمدى دۇنيەتانىمدىق، رۋحاني جۇ­مىسىنىڭ ءبىر بولىگى.                                                                                                                                                                           6. سانانىڭ اشىقتىعى كوپتەگەن پروبلەما الەمنىڭ قارقىندى وزگەرىپ جاتقانىنا قاراماستان، بۇقارالىق سانا-سەزىمنىڭ «وت باسى، وشاق قاسى» اياسىندا قالۋىنان تۋىن­دايدى. ءبىر قاراعاندا، جەر جۇزىندەگى ميللياردتان استام ادام ءوزىنىڭ تۋعان تىلىمەن قاتار، كاسىبي بايلانىس قۇرالى رەتىندە جاپاتارماعاي وقىپ جاتقان اعىلشىن ءتىلىن ءبىزدىڭ دە جاپپاي جانە جەدەل ۇيرەنۋىمىز كەرەكتىگى ەش دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەي­تىندەي. ەۋروپالىق وداقتىڭ 400 ميلليوننان استام تۇرعىنى انا تىلدەرى – نەمىس، فرانتسۋز، يسپان، يتاليان نەمەسە باسقا دا تىلدەردى  سىيلاماي ما؟ الدە 100 ميلليونداعان قىتاي مەن يندونەزيالىقتار، مالايلار اعىلشىن ءتىلىن ەرىككەننەن ۇيرەنىپ جاتىر ما؟ بۇل – بازبىرەۋلەردىڭ انشەيىن قالاۋى ەمەس، جا­ھاندىق الەمگە ەركىن كىرىگىپ، جۇمىس ىستەۋدىڭ باس­تى شارتى.   بىراق، ماسەلە بۇعان دا تىرەلىپ تۇرعان جوق. سا­نانىڭ اشىقتىعى زەردەنىڭ ءۇش ەرەكشەلىگىن ءبىل­دىرەدى. بىرىنشىدەن، ول ءدۇيىم دۇنيەدە، جەر شارىنىڭ وزىڭە قاتىستى اۋماعىندا جانە ءوز ەلىڭنىڭ اينالاسىندا نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.   ەكىنشىدەن، ول جاڭا تەحنولوگيانىڭ اعىنى الىپ كەلەتىن وزگەرىستەردىڭ بارىنە دايىن بولۋ دەگەن ءسوز. تاياۋداعى ون جىلدا ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىز: جۇمىس، تۇرمىس، دەمالىس، باسپانا، ادامي قاتىناس تاسىلدەرى، قىسقاسى، بارلىعى تۇبەگەيلى وزگەرەدى. ءبىز بۇعان دا دايىن بولۋىمىز كەرەك. ۇشىنشىدەن، بۇل – وزگەلەردىڭ تاجىريبەسىن الىپ، ەڭ وزىق جەتىستىكتەرىن بويعا ءسىڭىرۋ مۇمكىندىگى. ازياداعى ەكى ۇلى دەرجاۆا – جاپونيا مەن قى­تاي­دىڭ بۇگىنگى كەلبەتى – وسى مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پاي­دالانۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى. «وزىمدىكى عانا تاڭسىق، وزگەنىكى – قاڭسىق» دەپ كەرى تارتپاي، اشىق بولۋ، باسقالاردىڭ ەڭ وزىق جەتىستىكتەرىن قابىلداي ءبىلۋ، بۇل – تا­بىستىڭ كىلتى، ءارى اشىق زەردەنىڭ باستى كورسەت­كىش­تەرىنىڭ ءبىرى. ەگەر قازاقستاندىقتار جەر جۇزىنە ۇيدەن شىق­پاي، تەرەزەدەن تەلمىرىپ وتىرىپ باعا بەرەتىن بولسا، الەمدە، قۇرلىقتا، ءتىپتى ىرگەدەگى ەلدەردە قانداي داۋىل سوعىپ جاتقانىن كورە المايدى. كوكجيەكتىڭ ارعى جاعىندا نە بولىپ جاتقانىن دا بىلە المايدى. ءتىپتى، بىرقاتار ۇستانىمدارىمىزدى تۇبەگەيلى قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەيتىن سىرتقى ىقپالداردىڭ بايىبىنا بارىپ، تۇسىنە دە الماي قالادى.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          ءىى.  تاياۋ جىلدارداعى مىندەتتەر                                                                                                                                                                      قوعامدىق سانا جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى قاعي­دا­لارىن قالىپتاستىرۋدى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ زامان سىناعىنا لايىقتى توتەپ بەرۋىمىزگە قاجەتتى ناقتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىزدى دا تالاپ ەتەدى. وسىعان بايلانىستى، مەن الداعى جىلداردا مىقتاپ قولعا الۋ قاجەت بولاتىن بىرنەشە جوبانى ۇسىنامىن. بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىن بىرتىندەپ لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىستارىن باستاۋىمىز كەرەك. ءبىز بۇل ماسەلەگە نەعۇرلىم دايەكتىلىك قاجەتتىگىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، بايىپپەن قاراپ كەلەمىز جانە وعان كىرىسۋگە تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى مۇقيات دايىندالدىق.   قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيى تىم تەرەڭنەن تامىر تارتاتىنىن بىلەسىزدەر.   VI-VII عاسىرلار – ەرتە ورتا عاسىر كەزەڭى. بۇل ۋاقىتتا ەۋرازيا قۇرلىعىندا عىلىمعا «ورحون-ەنيسەي جازۋلارى» دەگەن اتاۋمەن تانىلعان كونە تۇركىلەردىڭ رۋنيكالىق جازۋى پايدا بولىپ، قول­دانىلدى. بۇل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ كونە الىپبيلەردىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلى. V-XV عاسىرلاردا تۇركى ءتىلى ەۋرازيا قۇرلى­عىنىڭ اسا اۋقىمدى بولىگىندە ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولدى.   ماسەلەن، التىن وردانىڭ بۇكىل رەسمي قۇ­جات­تارى مەن حالىقارالىق حات-حابارلارى نەگىزىنەن ورتاعاسىرلىق تۇركى تىلىندە جازىلىپ كەلدى. حالقىمىز يسلام ءدىنىن قابىلداعان سوڭ رۋني­كالىق جازۋلار بىرتىندەپ ىسىرىلىپ، اراب ءتىلى مەن اراب ءالىپبيى تارالا باستادى. ح عاسىردان حح عاسىرعا دەيىن، 900 جىل بويى قازاقستان اۋماعىندا اراب ءالىپبيى قولدانىلدى. 1929 جىلعى 7 تامىزدا كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن كسرو حالىق كو­ميس­سار­لارى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى لاتىندان­دىرىلعان جاڭا ءالىپبي – «ءبىرتۇتاس تۇركى ال­فاۆيتىن» ەنگىزۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. لاتىن ءالىپبيىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان جازۋ ۇلگىسى 1929 جىلدان 1940 جىلعا دەيىن قولدانىلىپ، كەيىن كيريلليتساعا اۋىستىرىلدى. 1940 جىلعى 13 قاراشادا «قازاق جازۋىن لاتىنداندىرىلعان الىپبيدەن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وسىلايشا، قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن وزگەرتۋ تاريحى نەگىزىنەن ناقتى ساياسي سەبەپتەرمەن ايقىن­دالىپ كەلدى. مەن 2012 جىلعى جەلتوقسان ايىندا جاريا ەتكەن «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا «2025 جىل­دان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن» مالىمدەدىم. بۇل – سول كەزدەن بارلىق سالالاردا ءبىز لاتىن قار­پىنە كوشۋدى باستايمىز دەگەن ءسوز.   ياعني، 2025 جىلعا قاراي ءىس قاعازدارىن، مەرزىمدى ءباسپاسوزدى، وقۋلىقتاردى، ءبارىن دە لاتىن ءالىپ­بيىمەن باسىپ شىعارا باستاۋعا ءتيىسپىز.   ول كەزەڭ دە تاياپ قالدى، سوندىقتان ءبىز ۋاقىت ۇتتىرماي، بۇل جۇمىستى وسى باستان قولعا الۋىمىز كەرەك. ءبىز وسىناۋ اۋقىمدى جۇمىستى باستاۋعا قا­جەتتى دايىندىق جۇمىستارىنا قازىردەن كىرى­سەمىز. ۇكىمەت قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشى­رۋ­دىڭ ناقتى كەستەسىن جاساۋى كەرەك. لاتىنشاعا كوشۋدىڭ تەرەڭ لوگيكاسى بار. بۇل قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق ورتا­نىڭ، كوم­مۋنيكاتسيانىڭ، سونداي-اق، ءححى عاسىر­داعى عىلى­مي جانە ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىنىڭ ەرەكشە­لىك­تەرىنە بايلانىستى. مەكتەپ قابىرعاسىندا بالالارىمىز اعىلشىن ءتىلىن وقىپ، لاتىن ارىپتەرىن ونسىز دا ۇيرەنىپ جاتىر. سوندىقتان، جاس بۋىن ءۇشىن ەشقانداي قيىندىق، كەدەرگىلەر بولماق ەمەس.       2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن عالىمداردىڭ كومەگىمەن، بارشا قوعام وكىلدەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا گرافيكاداعى بىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقاسىن قابىلداۋ كەرەك. 2018 جىلدان باستاپ جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتەتىن مامانداردى جانە ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردى دايىنداۋعا كىرىسۋىمىز قاجەت.   الداعى 2 جىلدا ۇيىمداستىرۋ جانە ادىستەمەلىك جۇمىستار جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. ارينە، جاڭا الىپبيگە بەيىمدەلۋ كەزەڭىندە بەل­گىلى ءبىر ۋاقىت كيريلليتسا ءالفاۆيتى دە قول­دانىلا تۇرادى.   ەكىنشىدەن، قوعامدىق جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار بويىنشا «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسىن قولعا الامىز. ونىڭ ءمانى مىنادا:                                                                                                                                                                    1. ءبىز تاريح، ساياساتتانۋ، الەۋمەتتانۋ، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، مادەنيەتتانۋ جانە فيلولوگيا عىلىمدارى بويىنشا ستۋدەنتتەرگە تولىققاندى ءبىلىم بەرۋگە قاجەتتى بارلىق جاعدايدى جاساۋعا ءتيىسپىز. گۋمانيتارلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى گۋما­نيتارلىق كافەدرالاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى مەملەكەتتىڭ قولداۋىنا يە بولادى. بىزگە ينجەنەرلەر مەن دارىگەرلەر عانا ەمەس، قازىرگى زاماندى جانە بولاشاقتى تەرەڭ تۇسىنە الاتىن ءبىلىمدى ادامدار دا اۋاداي قاجەت.                                                                                                                                                                                        2. ءبىز الداعى بىرنەشە جىلدا گۋمانيتارلىق ءبىلىمنىڭ بارلىق باعىتتارى بويىنشا الەمدەگى ەڭ جاقسى 100 وقۋلىقتى ءارتۇرلى تىلدەردەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جاستارعا دۇنيە جۇزىندەگى تاڭ­داۋلى ۇلگىلەردىڭ نەگىزىندە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك جاسايمىز. 2018-2019 وقۋ جىلىنىڭ وزىندە ستۋدەنتتەردى وسى وقۋلىقتارمەن وقىتا باستاۋعا ءتيىسپىز.                                                                                                                                                                    3. ول ءۇشىن قازىرگى اۋدارمامەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار نەگىزىندە مەملەكەتتىك ەمەس ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىن قۇرۋ كەرەك. ول ۇكىمەتتىڭ تاپسىرىسى بويىنشا 2017 جىلدىڭ جازىنان ءتيىستى جۇمىستارعا كىرىسە بەرگەنى ءجون. بۇل باعدارلاما ارقىلى نەگە قول جەتكىزەمىز؟   ەڭ الدىمەن، ءجۇز مىڭداعان ستۋدەنتكە جاڭا ساپالىق دەڭگەيدە ءبىلىم بەرە باستايمىز. بۇل – ءبىلىم سالاسىنداعى جاھاندىق باسەكەگە نە­عۇرلىم بەيىمدەلگەن مامانداردى دايارلاۋ دەگەن ءسوز.     وعان قوسا، جاڭا ماماندار اشىقتىق، پراگماتيزم مەن باسەكەلىك قابىلەت سياقتى سانانى جاڭعىرتۋدىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن قو­عام­دا ور­نىقتىراتىن باستى كۇشكە اينالادى. وسىلايشا، بولاشاقتىڭ نەگىزى ءبىلىم وردا­لارىنىڭ اۋديتوريالارىندا قالانادى.         ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق ءبىلىمىمىز ۇزاق جىلدار بويى ءبىر عانا ءىلىمنىڭ اياسىندا شەكتەلىپ، دۇنيەگە ءبىر عانا كوزقاراسپەن قاراۋعا ءماجبۇر بولدىق. الەمنىڭ ۇزدىك 100 وقۋلىعىنىڭ قازاق تىلىندە شىعۋى 5-6 جىلدان كەيىن-اق جەمىسىن بەرە باستايدى. سول سەبەپتى، ۋاقىت ۇتتىرماي، ەڭ زاماناۋي، تاڭداۋلى ۇلگىلەردى الىپ، ولاردىڭ قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن جاساۋىمىز كەرەك. بۇل – مەملەكەتتىڭ مىندەتى.   ۇكىمەت مۇنى اۋدارماشى ماماندارمەن قامتاماسىز ەتۋ، اۆتورلىق قۇقىق، وقۋ-ادىستەمەلىك باعدارلامالار مەن پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق قۇرامدى بەلگىلەۋ سياقتى جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ، كەشەندى تۇردە شەشۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، قازاق «تۋعان جەرگە تۋىڭدى تىك» دەپ بەكەر ايتپاعان. پاتريوتيزم كىندىك قانىڭ تامعان جەرىڭە، وسكەن اۋىلىڭا، قالاڭ مەن وڭىرىڭە، ياعني تۋعان جەرىڭە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى. سول سەبەپتى، مەن «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن قولعا الۋدى ۇسىنامىن. ونىڭ اۋقىمى ىزىنشە وپ-وڭاي كەڭەيىپ، «تۋعان ەلگە» ۇلاسادى. ماسەلەن، «اۋىلىم – ءانىم» اتتى ءاندى  ايتقاندا، «تۋعان جەرىن سۇيە الماعان، سۇيە الار ما تۋعان ەلىن» دەپ شىرقايتىن ەدىك قوي. باجايلاپ قاراساق، بۇل – ماعىناسى وتە تەرەڭ سوزدەر. باعدارلاما نەگە «تۋعان جەر» دەپ اتالادى؟ ادام بالاسى – شەكسىز زەردەنىڭ عانا ەمەس، عاجايىپ سەزىمنىڭ يەسى. تۋعان جەر – اركىمنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن، باۋىرىندا ەڭبەكتەپ، قاز باسقان قاسيەتتى مەكەنى، تالاي جاننىڭ ءومىر-باقي تۇراتىن ولكەسى. ونى قايدا جۇرسە دە جۇرەگىنىڭ تۇبىندە الديلەپ وتپەيتىن جان بالاسى بولمايدى. تۋعان جەرگە، ونىڭ مادەنيەتى مەن  سالت-ءداس­تۇرلەرىنە ايرىقشا ىڭكارلىكپەن اتسالىسۋ – شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ ماڭىزدى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى. بۇل كەز كەلگەن حالىقتى انشەيىن بىرىگە سالعان قاۋىم ەمەس، شىن مانىندەگى ۇلت ەتەتىن مادەني- گەنەتيكالىق كودىنىڭ نەگىزى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز عاسىرلار بويى ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالىپ، جۇگىرگەن اڭنىڭ تۇياعى توزاتىن ۇلان-عايىر اۋماقتى عانا قورعاعان جوق. ولار ۇلتتىڭ بولاشاعىن، كەلەر ۇرپاعىن، ءبىزدى قورعادى. سان تاراپتان سۇقتانعان جات جۇرتقا اتامەكەننىڭ قارىس قادامىن دا بەرمەي، ۇرپاعىنا ميراس ەتتى. تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك نەنى ءبىل­دىرەدى، جالپى، باعدارلامانىڭ ءمانى نەدە؟ ءبىرىنشى، بۇل ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اۋقىمدى ولكەتانۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى، ەكولوگيانى جاقسارتۋعا جانە ەلدى مەكەندەردى  اباتتاندىرۋعا باسا ءمان بەرۋدى، جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن مادەني نىسانداردى قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەيدى. ءپاتريوتيزمنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىسى ورتا مەكتەپتە تۋعان جەردىڭ تاريحىن وقۋدان كورىنىس تاپسا يگى. تۋعان جەردىڭ ءاربىر سايى مەن قىرقاسى، تاۋى مەن وزەنى تاريحتان سىر شەرتەدى. ءاربىر جەر اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى تالاي-تالاي اڭىزدار مەن اڭگىمەلەر بار. ءاربىر ولكەنىڭ حالقىنا سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان، ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى بار. وسىنىڭ ءبارىن جاس ۇرپاق ءبىلىپ وسۋگە ءتيىس. ەكىنشى، باسقا ايماقتارعا كوشىپ كەتسە دە تۋعان جەرلەرىن ۇمىتپاي، وعان قامقورلىق جاساعىسى كەلگەن كاسىپكەرلەردى، شەنەۋنىكتەردى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن جاستاردى ۇيىمداستىرىپ، قولداۋ كەرەك. بۇل – قالىپتى جانە شىنايى پاتريوتتىق سەزىم، ول اركىمدە بولۋى مۇمكىن. وعان تىيىم سالماي، كەرىسىنشە، ىنتالاندىرۋ كەرەك. ءۇشىنشى، جەرگىلىكتى بيلىك «تۋعان جەر» باع­دار­لا­ماسىن جيناقىلىقپەن جانە جۇيەلى­لىكپەن قولعا الۋعا ءتيىس. بۇل جۇمىستى ءوز بەتىمەن جىبەرۋگە بولمايدى، مۇقيات ويلاستىرىپ، حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ قاجەت. تۋعان جەرىنە كومەك جاساعان جانداردى قولداپ-قۇرمەتتەۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن تابۋ كەرەك. بۇل جەردە دە كوپ جۇمىس بار.   وسى ارقىلى قالالاردى كوگالداندىرۋعا، مەكتەپتەردى كومپيۋتەرلەندىرۋگە، جەرگىلىكتى جو­عارى وقۋ ورىندارىنا دەمەۋشىلىك جاساۋعا، مۋزەيلەر مەن گالەرەيالار قورىن بايىتا تۇسۋگە بولادى.   قىسقاشا ايتقاندا، «تۋعان جەر» باعدارلاماسى جالپىۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ ناعىز وزەگىنە اينالادى. تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تۋعان ەلگە – قازاقستانعا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمگە ۇلاسادى. تورتىنشىدەن، جەرگىلىكتى نىساندار مەن ەلدى مەكەندەرگە باعىتتالعان «تۋعان جەر» باع­دار­لاماسىنان بولەك، ءبىز حالىقتىڭ ساناسىنا ودان دا ماڭىزدىراق – جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىن ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن «قازاقستانىڭ قاسيەتتى رۋحاني قۇندىلىقتارى» نەمەسە «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى كەرەك. ءاربىر حالىقتىڭ، ءاربىر وركەنيەتتىڭ بارشاعا ورتاق قاسيەتتى جەرلەرى بولادى، ونى سول حالىقتىڭ ءاربىر ازاماتى بىلەدى. بۇل – رۋحاني ءداستۇردىڭ باستى نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى. ءبىز – ۇلان-عايىر جەرى مەن اسا باي رۋحاني تاريحى بار ەلمىز. ۇلى دالانىڭ كوز جەتكىزگىسىز كەڭ-بايتاق اۋماعى تاريحتا ءتۇرلى ءرول اتقارعان. بىراق، وسىناۋ رۋحاني گەوگرافيالىق بەلدەۋدى مەكەن ەتكەن حالىقتىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي بايلانىسى ەشقاشان ۇزىلمەگەن. ءبىز تاريحىمىزدا وسىناۋ كوركەم، رۋحاني، قاستەرلى جەرلەرىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس جەلىسىن بۇرىن-سوڭدى جاساعان ەمەسپىز. ماسەلە ەلىمىزدەگى ەسكەرتكىشتەردى، عيماراتتار مەن كونە قالالاردى قالپىنا كەلتىرۋدە تۇرعان جوق.   يدەيانىڭ تۇپكى توركىنى ۇلىتاۋ تورىندەگى جادىگەرلەر كەشەنىن، قوجا احمەت ياساۋي ماۆ­زولەيىن، تارازدىڭ ەجەلگى ەسكەرتكىشتەرىن، بەكەت اتا كەسەنەسىن، التايداعى كونە قورىمدار مەن جەتى­سۋدىڭ كيەلى مەكەندەرىن جانە باسقا دا جەرلەر­دى ءوزارا ساباقتاستىرا وتىرىپ، ۇلت جادىندا ءبىرتۇتاس كەشەن رەتىندە ورنىقتىرۋدى مەڭزەيدى. مۇنىڭ ءبارى تۇتاسا كەلگەندە حالقىمىزدىڭ ۇلت­تىق بىرەگەيلىگىنىڭ مىزعىماس نەگىزىن قۇراي­دى. ءبىز جات يدەولوگيالاردىڭ اسەرى تۋرالى ايتقاندا، ولاردىڭ ارتىندا باسقا حالىقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتارى مەن مادەني سيمۆولدارى تۇرعانىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. تيىسىنشە، ولارعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇن­دى­لىقتارىمىز ارقىلى عانا توتەپ بەرە الامىز. قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ مادەني-گەوگرافيالىق بەلدەۋى – نەشە عاسىر وتسە دە ءبىزدى كەز كەلگەن رۋحاني جۇتاڭدىقتان ساقتاپ، امان الىپ شىعاتىن سيمۆولدىق قالقانىمىز ءارى ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى. ول – ۇلتتىق بىرەگەيلىك نەگىزدەرىنىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان، مىڭجىلدىق تاريحىمىزدا ءبىز العاش رەت وسىنداي اۋقىمدى جوبانى جاساپ، جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز.     بيىل ۇكىمەت جۇرتشىلىقپەن اقىلداسا وتىرىپ، جوبانى ازىرلەۋى كەرەك.  وندا ءۇش ماسەلە قامتىلعانى ءجون. ناقتىراق ايتقاندا:                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       1. اتالعان «مادەني-گەوگرافيالىق بەل­دەۋ­دىڭ» ءرولى مەن وعان ەنەتىن ورىندار تۋرالى ءاربىر قازاقستاندىق ءبىلۋى ءۇشىن وقۋ-اعارتۋ دايىندىعىن جۇرگىزۋ قاجەت.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          2. باق وسىدان تۋىندايتىن ۇلتتىق اقپاراتتىق جوبالارمەن جۇيەلى تۇردە، مىقتاپ اينالىسۋى كەرەك.                                                                                                                                                                                          3. ىشكى جانە سىرتقى مادەني تۋريزم حالقى­مىزدىڭ وسى قاستەرلى مۇرالارىنا سۇيەنۋگە ءتيىس. مادەني ماڭىزدىلىعى تۇرعىسىنان ءبىزدىڭ ءتۇر­­كىستان نەمەسە التاي – ۇلتتىق نەمەسە قۇر­لىقتىق قانا ەمەس، جاھاندىق اۋقىمداعى قۇن­دىلىقتار. بەسىنشىدەن، زاماناۋي الەمدەگى باسەكەلىك قابىلەت – مادەنيەتتىڭ دە باسەكەلىك قابىلەتى دەگەن ءسوز. اقش-تىڭ «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزىن­دەگى تابىسىنىڭ قوماقتى بولىگى گولليۆۋدتىڭ ەنشى­سىندە. ءبىز ءححى عاسىردىڭ جاھاندىق كارتاسىندا ەشكىمگە ۇقسامايتىن، دەربەس ورنى بار ۇلت بولامىز دەسەك، «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسىن ىسكە اسىرۋعا ءتيىسپىز. الەم ءبىزدى قارا التىنمەن نەمەسە سىرتقى سايا­سات­تاعى ءىرى باستامالارىمىزبەن عانا ەمەس، مادەني جەتىستىكتەرىمىزبەن دە تانۋى كەرەك. بۇل جوبا نەنى كوزدەيدى؟ ءبىرىنشى، وتاندىق مادەنيەت بۇۇ-نىڭ التى ءتىلى – اعىلشىن، ورىس، قىتاي، يسپان، اراب جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە سويلەۋى ءۇشىن ماقساتتى ۇستانىم بولۋى شارت. ەكىنشى، ول بۇگىنگى قازاقستاندىقتار جاساعان جانە جاساپ جاتقان زاماناۋي مادەنيەت بولۋعا ءتيىس. ءۇشىنشى، مادەني قازىنالارىمىزدى الەم جۇرتشىلىعىنا تانىستىرۋدىڭ مۇلدەم جاڭا تاسىلدەرىن ويلاستىرۋ كەرەك.   مادەني ونىمدەرىمىز تەك كىتاپ تۇرىندە ەمەس، ءارتۇرلى مۋلتيمەديالىق تاسىلدەرمەن دە شىققانى ابزال. ءتورتىنشى، بۇعان اۋقىمدى مەملەكەتتىك قول­داۋ جاسالۋى قاجەت. سىرتقى ىستەر، مادەنيەت جانە سپورت، اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيستر­لىكتەرى جۇيەلى تۇردە، قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋى كەرەك. بەسىنشى، بۇل جۇمىستا شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم، ونىڭ ىشىندە جازۋشىلار وداعى مەن عىلىم اكادەمياسى، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن قوعامدىق ۇيىمدار ۇلكەن ءرول اتقارۋعا ءتيىس. ءبىز زاماناۋي مادەنيەتىمىزدىڭ قانداي وكىل­دەرى الەمدىك ارەناعا جول تارتۋى كەرەكتىگىن انىق­تاپ الۋىمىز كەرەك.   ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ىرىك­تەپ العاننان كەيىن شەتەلدەردە ولاردى تانىس­تىرۋ راسىمدەرىن وتكىزەمىز.   2017 جىل جەر جۇزىنە مادەنيەت سالاسىنداعى قاي جەتىستىكتەرىمىزدى كورسەتە الاتىنىمىزدى اي­قىنداپ الۋ تۇرعىسىنان شەشۋشى جىل بولماق. سودان سوڭ بىرەگەي باعدارلامانى 5-7 جىلدا تىڭ­عىلىقتى جۇزەگە اسىرامىز.   وسىلايشا، مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدا ءتول مادەنيەتىمىز تۇڭعىش رەت الەمنىڭ بارلىق قۇر­لىق­تارىنا جول تارتىپ، باستى تىلدەرىندە سويلەيتىن بولادى. التىنشىدان، ۇلت ماقتانىشى ءبىزدىڭ بۇرىنعى وتكەن باتىر بابالارىمىز، داناگوي بيلەرىمىز بەن جىراۋلارىمىز عانا بولماۋعا ءتيىس. مەن بۇگىنگى زامانداستارىمىزدىڭ جەتىس­تىك­تەرىنىڭ تاريحىنا دا نازار اۋدارۋدى ۇسىنامىن. بۇل يدەيانى «قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» جوباسى ارقىلى ىسكە اسىرعان ءجون.   ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلناماسى جازىلا باستاعانىنا نەبارى 25 جىل بولدى. بۇل – تاريح تۇرعىسىنان قاس قاعىم ءسات دەسەك تە، ەلىمىز ءۇشىن عاسىرعا بەرگىسىز كەزەڭ. ارينە، جاسالعان جۇمىستاردىڭ ماڭىزى مەن اۋقىمىنا ەشبىر كۇمان جوق. دەگەنمەن، وسى قىرۋار ءىستى اتقارعان، ەل دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان ازاماتتاردىڭ وزدەرى مەن ولاردىڭ تابىسقا جەتۋ تاريحى ادەتتە قۇرعاق فاكتىلەر مەن تسيفرلاردىڭ تاساسىندا قالىپ قويادى. شىن مانىندە، قازاقستاننىڭ ءاربىر جەتىستىگىنىڭ ارتىندا الۋان ءتۇرلى تاعدىرلار تۇر. «قازاقستانداعى 100 جاڭا ەسىم» جوباسى – تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تابىسقا جەتكەن، ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە تۇراتىن ءتۇرلى جاستاعى، سان الۋان ەتنوس وكىلدەرىنىڭ تاريحى. جوبادا ناقتى ادامداردىڭ ناقتى تاعدىرلارى مەن ءومىرباياندارى ارقىلى بۇگىنگى، زاماناۋي قازاقستاننىڭ كەلبەتى كورىنىس تابادى.   ءبىز «جانىڭدا ءجۇر جاقسى ادام» دەگەن ءسوز­دىڭ بايىبىنا بارا بەرمەيمىز. شىن مانىندە، تاۋەل­سىزدىك داۋىرىندە ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن، بىلىمىمەن، ونەرى­مەن وزىپ شىققان قانشاما زامانداستارىمىز بار. ولاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارى – كەز كەلگەن ستاتيستيكادان ارتىق كورسەتكىش. سوندىقتان، ولاردى تەلەۆيزيالىق دەرەكتى تۋىندىلاردىڭ كەيىپكەرىنە اينالدىرۋىمىز كەرەك. جاستار ومىرگە شىنايى كوزبەن قاراپ، ءوز تاعدىرلارىنا وزدەرى يەلىك ەتە الاتىن ازاماتتار بولۋى ءۇشىن ولارعا ۇلگى ۇسىنۋىمىز كەرەك. قازىرگى مەديامادەنيەتتى سۋىرىلا سويلەيتىن «شەشەندەر» ەمەس، ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان شى­نايى وقيعالار قالىپتاستىرادى. مۇنداي وقي­عالاردى كورسەتۋ بۇقارالىق اقپارات قۇرال­دارىنىڭ باستى نىساناسىنا اينالۋعا ءتيىس.   بۇل جوبا ءۇش ماسەلەنى شەشۋگە باعىتتالعانى ءجون.                                                                                                                                                                      1. اقىلىمەن، قولىمەن، دارىنىمەن زا­ماناۋي قازاقستاندى جاساپ جاتقان ناقتى ادام­دار­دى قوعامعا تانىتۋ.                                                                                                                                                                    2. ولارعا اقپاراتتىق قولداۋ جاساپ، تانىمال ەتۋ­­دىڭ جاڭا مۋلتيمەديالىق الاڭىن قالىپ­تاس­تىرۋ.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       3. «100 جاڭا ەسىم» جوباسىنىڭ وڭىرلىك نۇسقاسىن جاساۋ. ەل-جۇرت ۇلتىمىزدىڭ التىن قورىنا ەنەتىن تۇلعالاردى بىلۋگە ءتيىس.                                                                                                                                                                                                            قورىتىندى                                                                                                                                                                    مەملەكەت پەن ۇلت قۇرىشتان قۇيىلىپ، قاتىپ قالعان دۇنيە ەمەس، ۇنەمى دامىپ وتىراتىن ءتىرى اعزا ىسپەتتى. ول ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن زامان اعىمىنا سانالى تۇردە بەيىمدەلۋگە قابىلەتتى بولۋى كەرەك. جاڭا جاھاندىق ۇردىستەر ەشكىمنەن سۇراماي، ەسىك قاقپاستان بىردەن تورگە وزدى. سوندىقتان، زامانعا سايكەس جاڭعىرۋ مىندەتى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ الدىندا تۇر. سىناپتاي سىرعىعان ۋاقىت ەشكىمدى كۇتىپ تۇرمايدى، جاڭعىرۋ دا تاريحتىڭ ءوزى سياقتى جال­عاسا بەرەتىن پروتسەسس. ەكى ءداۋىر تۇيىسكەن ءولىارا شاقتا قازاقستانعا تۇبەگەيلى جاڭعىرۋ جانە جاڭا يدەيالار ارقىلى بولاشاعىن باياندى ەتە ءتۇسۋدىڭ تەڭدەسسىز تاريحي مۇمكىندىگى بەرىلىپ وتىر. مەن بارشا قازاقستاندىقتار، اسىرەسە، جاس ۇرپاق جاڭعىرۋ جونىندەگى وسىناۋ ۇسىنىستاردىڭ ماڭى­زىن تەرەڭ تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. جاڭا جاعدايدا جاڭعىرۋعا دەگەن ىشكى ۇمتىلىس – ءبىزدىڭ دامۋىمىزدىڭ ەڭ باستى قاعيداسى. ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وزگەرە ءبىلۋ كەرەك. وعان كونبەگەندەر تاريح­تىڭ شاڭىنا كومىلىپ قالا بەرەدى.                                                                                                                                                                      Egemen.kz