Ruhaniyat Sayasat Qazaq şejiresi

Nwrswltan Nazarbaev. Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañğıru

kerey.kz

 |  Apr 14, 2017

KİRİSPE                                                                                                                                                                                                                                                  Elimiz jaña tarihi kezeñge ayaq bastı. Men jıl basındağı halıqqa Joldauımda Qazaqstannıñ üşinşi jañğıruı bastalğanın jariyaladım.  Osılayşa, biz qayta tüleudiñ ayrıqşa mañız­dı eki procesi – sayasi reforma men eko­nomi­kalıq jañğırudı qolğa aldıq.              Bizdiñ maqsatımız ayqın, bağıtımız belgili, ol – älemdegi eñ damığan 30 eldiñ qatarına qosılu.         Atalğan eki jañğıru procesiniñ de naqtı maq­sat-mindetteri, basımdıqtarı men oğan jet­kizetin joldarı bar. Men közdegen jwmıs­tarı­mızdıñ bäri der uaqıtında jäne barınşa tiimdi jüzege asarına senimdimin. Biraq, oylağanımız orındalu üşin mwnıñ özi jetkiliksiz. Maqsatqa jetu üşin bizdiñ sanamız isimizden ozıp jürui, yağni odan bwrın jañğırıp otı­ruı tiis. Bwl sayasi jäne ekonomikalıq jañ­ğıru­lardı tolıqtırıp qana qoymay, olardıñ özegine aynaladı. Ruhani jañğıru tek bügin bastalatın jwmıs emes.                                      Biz Täuelsizdik kezeñinde bwl bağıtta birneşe auqımdı is atqardıq. 2004 jılı «Mädeni mwra» bağdarlaması ayasında Qazaqstan aumağındağı tarihi-mädeni eskertkişter men nısandardı jañğırttıq. 2013 jılı «Halıq – tarih tolqınında» bağ­darlaması arqılı älemniñ eñ beldi arhivterinen töl tarihımızğa qatıstı qwjattardı jüyeli türde jinap, zerttedik. Endi osınıñ bärinen de auqımdı jäne irgeli jwmıstardı bastağalı otırmız.    Men elimiz mıqtı, äri jauapkerşiligi joğarı Birtwtas Wlt bolu üşin bolaşaqqa qa­lay qadam basatınımız jäne bwqaralıq sana­­nı qalay özgertetinimiz turalı közqaras­tarım­dı ortağa saludı jön kördim. İ. HHİ ĞASIRDAĞI WLTTIQ SANA TURALI Külli jer jüzi bizdiñ köz aldımızda özgerude. Älemde bağıtı äli bwlıñğır, jaña tarihi kezeñ bastaldı. Kün sanap özgerip jatqan dübirli düniede sana-sezimimiz ben dünietanımımızğa äbden siñip qalğan taptaurın qağidalardan arıl­masaq, köş basındağı eldermen terezemizdi teñep, iıq tüyistiru mümkin emes. Özgeru üşin özimizdi mıqtap qolğa alıp, zaman ağımına ikemdelu arqılı jaña däuirdiñ jağımdı jaqtarın boyğa siñiruimiz kerek.                                       HH ğasırdağı batıstıq jañğıru ülgisiniñ bügingi zamannıñ bolmısına say kelmeuiniñ sırı nede? Meniñşe, bastı kemşiligi – olardıñ özderine ğana tän qalıbı men täjiribesin basqa halıqtar men örkenietterdiñ erekşelikterin eskermey, bärine jappay eriksiz tañuında. Äjeptäuir jañğırğan qoğamnıñ öziniñ tamırı tarihınıñ tereñinen bas­tau alatın ruhani kodı boladı. Jaña twrpattı jañğırudıñ eñ bastı şartı – sol wlttıq kodıñdı saqtay bilu. Onsız jañğıru degeniñizdiñ qwr jañğırıqqa aynaluı op-oñay.   Biraq, wlttıq kodımdı saqtaymın dep boyıñdağı jaqsı men jamannıñ bärin, yağni bolaşaqqa senimdi nığaytıp, alğa bastaytın qasietterdi de, kejegesi keri tartıp twratın, ayaqtan şalatın ädetterdi de wlttıq sananıñ ayasında sürlep qoyuğa bolmaytını aydan anıq.   Jañğıru ataulı bwrınğıday tarihi täjiribe men wlttıq dästürlerge şekeden qaramauğa tiis. Kerisinşe, zamana sınınan sürinbey ötken ozıq  dästürlerdi tabıstı jañğırudıñ mañızdı alğışarttarına aynaldıra bilu qajet. Eger jañğıru eldiñ wlttıq-ruhani tamırınan när ala almasa, ol adasuğa bastaydı. Sonımen birge, ruhani jañğıru wlttıq sananıñ türli polyusterin qiınnan qiıs­tı­rıp, jarastıra alatın qwdiretimen mañızdı. Bwl – tarlan tarihtıñ, jasampaz bügingi kün men jarqın bolaşaqtıñ kökjiekterin üyle­simdi sabaqtastıratın wlt jadınıñ twğır­naması.   Men halqımnıñ tağılımı mol tarihı men  ıqılım zamannan arqauı üzilmegen wlttıq salt-dästürlerin aldağı örkendeudiñ berik diñi ete otı­rıp, ärbir qadamın nıq basuın, bolaşaqqa senim­men bet aluın qalaymın.   Bwl rette, twtas qoğamnıñ jäne ärbir qa­zaq­stan­dıqtıñ sanasın jañğırtudıñ bir­neşe bağı­tın atap öter edim.                                                                                                                                                                                                                     1. Bäsekelik qabilet Qazirgi tañda jeke adam ğana emes, twtas halıq­tıñ özi bäsekelik qabiletin arttırsa ğana ta­bıs­qa jetuge mümkindik aladı. Bäsekelik qabilet degenimiz – wlttıñ aymaqtıq nemese jahandıq narıqta bağası, ya bolmasa sapası jöninen özgelerden wtımdı dünie wsı­na aluı. Bwl materialdıq önim ğana emes, sonı­men birge, bilim, qızmet, ziyatkerlik önim nemese sapalı eñbek resurstarı boluı mümkin. Bolaşaqta wlttıñ tabıstı boluı onıñ tabiği baylığımen emes, adamdarınıñ bäsekelik qa­bi­letimen ayqındaladı. Sondıqtan, ärbir qazaq­standıq, sol arqılı twtas wlt HHİ ğasırğa layıqtı qasietterge ie boluı kerek. Mısalı,  kom­p'yuterlik sauattılıq, şet tilderin bilu, mä­deni aşıqtıq siyaqtı faktorlar ärkimniñ alğa basuına sözsiz qajetti alğışarttardıñ sana­tında. Sol sebepti, «Cifrlı Qazaqstan», «Üş tilde bilim beru», «Mädeni jäne konfessiyaaralıq kelisim» siyaqtı bağdarlamalar – wltımızdı, yağni barşa qazaqstandıqtardı HHİ ğasırdıñ talaptarına dayarlaudıñ qamı.                                                                                                                                                                                                                                     2. Pragmatizm Qanımızğa siñgen köptegen dağdılar men taptaurın bolğan qasañ qağidalardı özgert­peyinşe, bizdiñ tolıqqandı jañğı­ruımız mümkin emes. Töl tarihımızğa, babalarımızdıñ ömir saltına bir sät üñilip körsek, şınayı pragmatizmniñ talay jarqın ülgilerin tabuğa boladı. Halqımız ğasırlar boyı tuğan jerdiñ tabiğatın közdiñ qaraşığınday saqtap, onıñ baylığın ünemdi, äri orındı jwmsaytın teñdesi joq ekologiyalıq ömir saltın wstanıp keldi. Tek ötken ğasırdıñ ortasında, nebäri birneşe jıl işinde milliondağan gektar dalamız ayausız jırtıldı. Iqılım zamandardan beri wrpaqtan wrpaqqa jalğasıp kelgen wlttıq pragmatizm sanaulı jılda adam tanımastay özgerip, as ta tök ısırapşıldıqqa wlastı. Sonıñ kesirinen, Jer-Ana jaratılğannan beri şöbiniñ bası twlparlardıñ twyağımen ğana taptalğan dalanıñ barlıq qwnarı qwrdımğa ketti. Tügin tartsañ mayı şığatın mıñdağan gektar miyalı jerlerimiz ekologiyalıq apat aymaqtarına, Aral teñizi añqası kepken qu medien şölge aynaldı. Osınıñ bäri – jerge asa nemqwraylı qaraudıñ aşı mısalı. Biz jañğıru jolında babalardan miras bolıp, qanımızğa siñgen, büginde tamırımızda bülkildep jatqan izgi qasietterdi qayta tületuimiz kerek. Pragmatizm – öziñniñ wlttıq jäne jeke baylığıñdı naqtı bilu, onı ünemdi paydalanıp, soğan säykes bolaşağıñdı josparlay alu, ısırapşıldıq pen astamşılıqqa, dañğoylıq pen kerdeñdikke jol bermeu degen söz. Qazirgi qoğamda şınayı mädeniettiñ belgisi – orınsız sän-saltanat emes. Kerisinşe, wstamdılıq, qanağatşıldıq pen qarapayımdılıq, ünemşildik pen orındı paydalanu körgendilikti  körsetedi.   Naqtı maqsatqa jetuge, bilim aluğa, salamattı ömir saltın wstanuğa, käsibi twrğıdan jetiluge basımdıq bere otırıp, osı jolda är närseni wtımdı paydalanu – minez-qwlıqtıñ pragmatizmi degen osı. Bwl – zamanaui älemdegi birden-bir tabıstı ülgi. Wlt nemese jeke adam naqtı bir mejege bet tüzep, soğan maqsattı türde wmtılmasa, erteñ iske aspaq tügili, eldi qwrdımğa bastaytın populistik ideologiyalar payda boladı.                                                                                                                                                                                                                             Ökinişke qaray, tarihta twtas wlttardıñ eşqaşan orındalmaytın eles ideologiyalarğa şırmalıp, aqırı su tübine ketkeni turalı mısaldar az emes. Ötken ğasırdıñ bastı üş ideo­logiyası – kommunizm, faşizm jäne liberalizm bizdiñ köz aldımızda küyredi. Büginde radikaldı ideologiyalar ğasırı kelmeske ketti. Endi ayqın, tüsinikti jäne bolaşaqqa jiti köz tikken bağdarlar kerek. Adamnıñ da, twtas wlttıñ da naqtı maqsatqa jetuin közdeytin osınday bağdarlar ğana damudıñ kögine temirqazıq bola aladı. Eñ bastısı, olar eldiñ mümkindikteri men şama-şarqın mwqiyat eskeruge tiis. YAğni, realizm men pragmatizm ğana tayau onjıldıqtardıñ wranı boluğa jaraydı.                                                                                                                                                                                     3. Wlttıq biregeylikti saqtau Wlttıq jañğıru degen wğımnıñ özi wlttıq sananıñ kemeldenuin bildiredi. Onıñ eki qırı bar. Birinşiden, wlttıq sana-sezimniñ kökjiegin keñeytu. Ekinşiden, wlttıq bolmıstıñ özegin saqtay otırıp, onıñ birqatar sipattarın özgertu. Qazir saltanat qwrıp twrğan jañğıru ülgile­ri­niñ qanday qateri boluı mümkin? Qater jañğırudı ärkimniñ wlttıq damu ülgi­sin bärine ortaq, ämbebap ülgige almastıru re­tinde qarastıruda bolıp otır. Alayda, ömirdiñ özi bwl payımnıñ tübirimen qate ekenin körsetip berdi. İs jüzinde ärbir öñir men ärbir memleket öziniñ derbes damu ülgisin qalıptastıruda. Wlttıq salt-dästürlerimiz, tilimiz ben muzıkamız, ädebietimiz, joralğılarımız, bir sözben aytqanda wlttıq ruhımız boyımızda mäñgi qaluğa tiis. Abaydıñ danalığı, Äuezovtiñ ğwlamalığı, Jambıldıñ jırları men Qwrmanğazınıñ küy­leri, ğasırlar qoynauınan jetken babalar üni – bwlar bizdiñ ruhani mädenietimizdiñ bir parası ğana. Sonımen birge, jañğıru wğımınıñ özi mey­lin­şe könergen, jahandıq älemmen qabıspaytın keybir dağdılar men ädetterden arılu degendi bildiredi. Mısalı, jerşildikti alayıq. Ärine, tuğan jerdiñ tarihın bilgen jäne onı maqtan etken dwrıs. Biraq, odan da mañızdıraq mäseleni – öziñniñ birtwtas wlı wlttıñ perzenti ekeniñdi wmıtuğa äste  bolmaydı. Biz ärkim jeke basınıñ qanday da bir iske qos­qan ülesi men käsibi biliktiligine qarap bağa­lanatın meritokratiyalıq qoğam qwrıp jatırmız. Bwl jüye jeñ wşınan jalğasqan tamır-tanıstıqtı kötermeydi. Osınıñ bärin egjey-tegjeyli aytıp otır­ğandağı maqsatım – boyımızdağı jaqsı men jamandı sanamalap, teru emes. Men qazaq­stan­dıq­­tardıñ eşqaşan bwljımaytın eki erejeni tüsinip, bayıbına barğanın qalaymın. Birinşisi – wlttıq kod, wlttıq mädeniet saqtalmasa, eşqanday jañğıru bolmaydı. Ekinşisi – alğa basu üşin wlttıñ damuına kedergi bolatın ötkenniñ kertartpa twstarınan bas tartu kerek.                                                                                                                                                                                                                                                                                     4. Bilimniñ saltanat qwruı   Bilimdi, közi aşıq, kökiregi oyau boluğa wmtılu – bizdiñ qanımızda bar qasiet.   Täuelsizdik jıldarında qıruar jwmıs jasaldı. Biz on mıñdağan jastı älemniñ mañ­dayaldı universitetterinde oqıtıp, dayın­dadıq. Bwl jwmıs ötken ğasırdıñ toqsanınşı jıl­darınıñ basında qolğa alınğan «Bolaşaq» bağdar­lamasınan bastaldı. Elimizde öte joğarı deñgey­degi birqatar universitetter aşıldı, ziyat­kerlik mektepter jüyesi qalıptastı. Basqa da köptegen is tındırıldı.   Degenmen, bilimniñ saltanatı jalpığa or­taq boluğa tiis. Onıñ ayqın da, bwltartpas sebep­­teri bar. Tehnologiyalıq revolyuciyanıñ betalı­­sına qarasaq, tayau onjıldıq uaqıt­ta qazir­gi käsipterdiñ jartısı joyılıp ketedi. Ekonomikanıñ käsiptik sipatı bwrın-soñdı eşbir däuirde mwnşama jedel özgermegen. Biz bügingi jaña ataulı erteñ-aq eskige aynalatın, jürisi jıldam däuirge ayaq bastıq. Bwl jağ­dayda käsibin neğwrlım qinalmay, jeñil özger­tuge qabiletti, asa bilimdar adamdar ğana tabısqa jetedi.   Osını bek tüsingendikten, biz bilimge böli­netin byudjet şığıstarınıñ ülesi jöninen älem­degi eñ aldıñğı qatarlı elderdiñ sanatı­na qosılıp otırmız.     Tabıstı boludıñ eñ irgeli, bastı faktorı bilim ekenin ärkim tereñ tüsinui kerek. Jas­tarı­mız basımdıq beretin mejelerdiñ qatar­ında bilim ärdayım birinşi orında twruı şart. Sebebi, qwndılıqtar jüyesinde bilimdi bärinen biik qoyatın wlt qana tabısqa jetedi.                                                                                                                                                                     5. Qazaqstannıñ revolyuciyalıq emes, evolyuciyalıq damuı Biıl Euraziya qwrlığınıñ wlan-ğayır au­ma­ğın astañ-kesteñ etken 1917 jıldıñ qazan ayın­dağı oqiğağa 100 jıl toladı. Külli HH ğasır revolyuciyalıq silki­nis­terge tolı boldı. Bwl osı aumaqtağı barşa wlt­­­tar­ğa meylinşe äser etip, bükil bolmısın özgert­ti.   Ärbir jwrt tarihtan özinşe tağılım aladı, bwl – ärkimniñ öz erkindegi şarua. Bireuge öziñniñ közqarasıñdı eriksiz tañuğa eşqaşan bolmaydı. Bizge tarih turalı özderiniñ sub'ektivti payımdarın tıqpalauğa da eş­kim­niñ qaqısı joq. Ötken HH ğasır halqımız üşin qasiretke to­lı, zobalañ da zwlmat ğasır boldı. Birinşiden, wlttıq damudıñ ıqılım zamannan jalğasıp kele jatqan özimizge ğana tän jolı birjola küyretilip, qoğamdıq qwrılımnıñ bizge jat ülgisi eriksiz tañıldı.         Ekinşiden, wltımızğa adam aytqısız demo­grafiyalıq soqqı jasaldı. Onıñ jarası bir ğasırdan beri äli jazılmay keledi. Üşinşiden, qazaqtıñ tili men mädenieti qwr­dımğa kete jazdadı. Törtinşiden, elimizdiñ köptegen öñirleri eko­lo­giyalıq apat aymaqtarına aynaldı. Ärine, tarih tek aqtañdaqtardan twrmaydı. HH ğasır Qazaqstanğa birqatar igilikterin de berdi. Industriyalandırudı, äleumettik jäne öndi­ristik infraqwrılımdardıñ qwrıluın, jaña in­telligenciyanıñ qalıptasuın osığan jat­qızuğa boladı. Bwl kezeñde elimizde belgili bir  jañğıru boldı. Biraq, bwl – wlttıñ emes, aumaqtıñ jañ­ğı­ruı edi. Biz tarihtıñ sabağın ayqın tüsinuimiz kerek. Revolyuciyalar däuiri äli bitken joq. Tek onıñ forması men  mazmwnı tübegeyli özgerdi. Bizdiñ keşegi tarihımız bwltartpas bir aqi­qatqa – evolyuciyalıq damu ğana wlttıñ ör­ken­deuine mümkindik beretinine közimizdi jetkizdi. Bwdan sabaq ala bilmesek, tağı da tarihtıñ temir qaqpanına tüsemiz. Endeşe, evolyuciyalıq damu qağidası ärbir qazaqstandıqtıñ jeke basınıñ derbes bağdarına aynaluğa tiis. Biraq, qoğamnıñ evolyuciyalıq damuı qağida retinde mäñgi twmşalanudıñ sinonimi emes.   Sol sebepti, tarihtıñ aşı sabağın tüsinip qana qoymay, özimiz künde körip jürgen qazirgi qwbılıstardan oy tüyip,  bolaşaqtıñ betalısına qarap, payım jasay bilu de ayrıqşa mañızdı. Büginde revolyuciyalar öñin özgertip, wlttıq, dini, mädeni, separatistik perde jamıldı. Biraq, bäri de, tüptep kelgende, qantögispen, eko­nomikalıq küyreumen ayaqtalatının körip otırmız.   Sondıqtan, älemdegi oqiğalardı oy eleginen ötkizip, qorıtındı jasau – qoğamnıñ da, sayasi partiyalar men qozğalıstardıñ da, bilim beru jüye­siniñ de auqımdı dünietanımdıq, ruhani jw­mısınıñ bir böligi.                                                                                                                                                                           6. Sananıñ aşıqtığı Köptegen problema älemniñ qarqındı özgerip jatqanına qaramastan, bwqaralıq sana-sezimniñ «ot bası, oşaq qası» ayasında qaluınan tuın­daydı. Bir qarağanda, jer jüzindegi milliardtan astam adam öziniñ tuğan tilimen qatar, käsibi baylanıs qwralı retinde japatarmağay oqıp jatqan ağılşın tilin bizdiñ de jappay jäne jedel üyrenuimiz kerektigi eş däleldeudi qajet etpey­tindey. Europalıq Odaqtıñ 400 millionnan astam twrğını ana tilderi – nemis, francuz, ispan, ital'yan nemese basqa da tilderdi  sıylamay ma? Älde 100 milliondağan qıtay men indoneziyalıqtar, malaylar ağılşın tilin erikkennen üyrenip jatır ma? Bwl – bäzbireulerdiñ änşeyin qalauı emes, ja­handıq älemge erkin kirigip, jwmıs isteudiñ bas­tı şartı.   Biraq, mäsele bwğan da tirelip twrğan joq. Sa­nanıñ aşıqtığı zerdeniñ üş erekşeligin bil­diredi. Birinşiden, ol düyim düniede, Jer şarınıñ öziñe qatıstı aumağında jäne öz eliñniñ aynalasında ne bolıp jatqanın tüsinuge mümkindik beredi.   Ekinşiden, ol jaña tehnologiyanıñ ağını alıp keletin özgeristerdiñ bärine dayın bolu degen söz. Tayaudağı on jılda bizdiñ ömir saltımız: jwmıs, twrmıs, demalıs, baspana, adami qatınas täsilderi, qısqası, barlığı tübegeyli özgeredi. Biz bwğan da dayın boluımız kerek. Üşinşiden, bwl – özgelerdiñ täjiribesin alıp, eñ ozıq jetistikterin boyğa siñiru mümkindigi. Aziyadağı eki wlı derjava – Japoniya men Qı­tay­dıñ bügingi kelbeti – osı mümkindikterdi tiimdi pay­dalanudıñ nağız ülgisi. «Özimdiki ğana tañsıq, özgeniki – qañsıq» dep keri tartpay, aşıq bolu, basqalardıñ eñ ozıq jetistikterin qabılday bilu, bwl – ta­bıstıñ kilti, äri aşıq zerdeniñ bastı körset­kiş­teriniñ biri. Eger qazaqstandıqtar jer jüzine üyden şıq­pay, terezeden telmirip otırıp bağa beretin bolsa, älemde, qwrlıqta, tipti irgedegi elderde qanday dauıl soğıp jatqanın köre almaydı. Kökjiektiñ arğı jağında ne bolıp jatqanın da bile almaydı. Tipti, birqatar wstanımdarımızdı tübegeyli qayta qarauğa mäjbürleytin sırtqı ıqpaldardıñ bayıbına barıp, tüsine de almay qaladı.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          İİ.  TAYAU JILDARDAĞI MİNDETTER                                                                                                                                                                      Qoğamdıq sana jañğırudıñ negizgi qaği­da­ların qalıptastırudı ğana emes, sonımen birge, bizdiñ zaman sınağına layıqtı tötep beruimizge qajetti naqtı jobalardı jüzege asıruımızdı da talap etedi. Osığan baylanıstı, men aldağı jıldarda mıqtap qolğa alu qajet bolatın birneşe jobanı wsınamın. Birinşiden, qazaq tilin birtindep latın älipbiine köşiru jwmıstarın bastauımız kerek. Biz bwl mäselege neğwrlım däyektilik qajettigin tereñ tüsinip, bayıppen qarap kelemiz jäne oğan kirisuge Täuelsizdik alğannan beri mwqiyat dayındaldıq.   Qazaq tiliniñ älipbii tım tereñnen tamır tartatının bilesizder.   VI-VII ğasırlar – erte orta ğasır kezeñi. Bwl uaqıtta Euraziya qwrlığında ğılımğa «Orhon-Enisey jazuları» degen ataumen tanılğan köne türkilerdiñ runikalıq jazuı payda bolıp, qol­danıldı. Bwl adamzat tarihındağı eñ köne älipbilerdiñ biri retinde belgili. V-XV ğasırlarda türki tili Euraziya qwrlı­ğınıñ asa auqımdı böliginde wltaralıq qatınas tili boldı.   Mäselen, Altın Ordanıñ bükil resmi qw­jat­tarı men halıqaralıq hat-habarları negizinen ortağasırlıq türki tilinde jazılıp keldi. Halqımız Islam dinin qabıldağan soñ runi­kalıq jazular birtindep ısırılıp, arab tili men arab älipbii tarala bastadı. H ğasırdan HH ğasırğa deyin, 900 jıl boyı Qazaqstan aumağında arab älipbii qoldanıldı. 1929 jılğı 7 tamızda KSRO Ortalıq Atqaru Komiteti men KSRO Halıq Ko­mis­sar­ları Keñesiniñ Prezidiumı latından­dırılğan jaña älipbi – «Birtwtas türki al­favitin» engizu turalı qaulı qabıldadı. Latın älipbiiniñ negizinde jasalğan jazu ülgisi 1929 jıldan 1940 jılğa deyin qoldanılıp, keyin kirillicağa auıstırıldı. 1940 jılğı 13 qaraşada «Qazaq jazuın latındandırılğan älipbiden orıs grafikası negizindegi jaña älipbige köşiru turalı» zañ qabıldandı. Osılayşa, qazaq tiliniñ älipbiin özgertu tarihı negizinen naqtı sayasi sebeptermen ayqın­dalıp keldi. Men 2012 jılğı jeltoqsan ayında jariya etken «Qazaqstan-2050» Strategiyasında «2025 jıl­dan bastap latın älipbiine köşuge kirisuimiz kerektigin» mälimdedim. Bwl – sol kezden barlıq salalarda biz latın qar­pine köşudi bastaymız degen söz.   YAğni, 2025 jılğa qaray is qağazdarın, merzimdi baspasözdi, oqulıqtardı, bärin de latın älip­biimen basıp şığara bastauğa tiispiz.   Ol kezeñ de tayap qaldı, sondıqtan biz uaqıt wttırmay, bwl jwmıstı osı bastan qolğa aluımız kerek. Biz osınau auqımdı jwmıstı bastauğa qa­jetti dayındıq jwmıstarına qazirden kiri­semiz. Ükimet qazaq tilin latın älipbiine köşi­ru­diñ naqtı kestesin jasauı kerek. Latınşağa köşudiñ tereñ logikası bar. Bwl qazirgi zamanğı tehnologiyalıq orta­nıñ, kom­munikaciyanıñ, sonday-aq, HHİ ğasır­dağı ğılı­mi jäne bilim beru procesiniñ erekşe­lik­terine baylanıstı. Mektep qabırğasında balalarımız ağılşın tilin oqıp, latın äripterin onsız da üyrenip jatır. Sondıqtan, jas buın üşin eşqanday qiındıq, kedergiler bolmaq emes.       2017 jıldıñ ayağına deyin ğalımdardıñ kömegimen, barşa qoğam ökilderimen aqıldasa otırıp, qazaq älipbiiniñ jaña grafikadağı birıñğay standarttı nwsqasın qabıldau kerek. 2018 jıldan bastap jaña älipbidi üyretetin mamandardı jäne orta mektepterge arnalğan oqulıqtardı dayındauğa kirisuimiz qajet.   Aldağı 2 jılda wyımdastıru jäne ädistemelik jwmıstar jürgiziluge tiis. Ärine, jaña älipbige beyimdelu kezeñinde bel­gili bir uaqıt kirillica alfaviti de qol­danıla twradı.   Ekinşiden, qoğamdıq jäne gumanitarlıq ğılımdar boyınşa «Jaña gumanitarlıq bilim. Qazaq tilindegi 100 jaña oqulıq» jobasın qolğa alamız. Onıñ mäni mınada:                                                                                                                                                                    1. Biz tarih, sayasattanu, äleumettanu, filosofiya, psihologiya, mädeniettanu jäne filologiya ğılımdarı boyınşa studentterge tolıqqandı bilim beruge qajetti barlıq jağdaydı jasauğa tiispiz. Gumanitarlıq ziyalı qauım ökilderi elimizdiñ joğarı oqu orındarındağı guma­nitarlıq kafedralardı qayta qalpına keltiru arqılı memlekettiñ qoldauına ie boladı. Bizge injenerler men därigerler ğana emes, qazirgi zamandı jäne bolaşaqtı tereñ tüsine alatın bilimdi adamdar da auaday qajet.                                                                                                                                                                                        2. Biz aldağı birneşe jılda gumanitarlıq bilimniñ barlıq bağıttarı boyınşa älemdegi eñ jaqsı 100 oqulıqtı ärtürli tilderden qazaq tiline audarıp, jastarğa dünie jüzindegi tañ­daulı ülgilerdiñ negizinde bilim aluğa mümkindik jasaymız. 2018-2019 oqu jılınıñ özinde studentterdi osı oqulıqtarmen oqıta bastauğa tiispiz.                                                                                                                                                                    3. Ol üşin qazirgi audarmamen aynalısatın qwrılımdar negizinde memlekettik emes Wlttıq audarma byurosın qwru kerek. Ol Ükimettiñ tapsırısı boyınşa 2017 jıldıñ jazınan tiisti jwmıstarğa kirise bergeni jön. Bwl bağdarlama arqılı nege qol jetkizemiz?   Eñ aldımen, jüz mıñdağan studentke jaña sapalıq deñgeyde bilim bere bastaymız. Bwl – bilim salasındağı jahandıq bäsekege ne­ğwrlım beyimdelgen mamandardı dayarlau degen söz.     Oğan qosa, jaña mamandar aşıqtıq, pragmatizm men bäsekelik qabilet siyaqtı sananı jañğırtudıñ negizgi qağidaların qo­ğam­da or­nıqtıratın bastı küşke aynaladı. Osılayşa, bolaşaqtıñ negizi bilim orda­larınıñ auditoriyalarında qalanadı.         Bizdiñ äleumettik jäne gumanitarlıq bilimimiz wzaq jıldar boyı bir ğana ilimniñ ayasında şektelip, düniege bir ğana közqaraspen qarauğa mäjbür boldıq. Älemniñ üzdik 100 oqulığınıñ qazaq tilinde şığuı 5-6 jıldan keyin-aq jemisin bere bastaydı. Sol sebepti, uaqıt wttırmay, eñ zamanaui, tañdaulı ülgilerdi alıp, olardıñ qazaq tilindegi audarmasın jasauımız kerek. Bwl – memlekettiñ mindeti.   Ükimet mwnı audarmaşı mamandarmen qamtamasız etu, avtorlıq qwqıq, oqu-ädistemelik bağdarlamalar men professorlıq-oqıtuşılıq qwramdı belgileu siyaqtı jayttardı eskere otırıp, keşendi türde şeşui kerek. Üşinşiden, Qazaq «Tuğan jerge tuıñdı tik» dep beker aytpağan. Patriotizm kindik qanıñ tamğan jeriñe, ösken auılıña, qalañ men öñiriñe, yağni tuğan jeriñe degen süyispenşilikten bastaladı. Sol sebepti, men «Tuğan jer» bağdarlamasın qolğa aludı wsınamın. Onıñ auqımı izinşe op-oñay keñeyip, «Tuğan elge» wlasadı. Mäselen, «Auılım – änim» attı ändi  aytqanda, «Tuğan jerin süye almağan, süye alar ma tuğan elin» dep şırqaytın edik qoy. Bajaylap qarasaq, bwl – mağınası öte tereñ sözder. Bağdarlama nege «Tuğan jer» dep ataladı? Adam balası – şeksiz zerdeniñ ğana emes, ğajayıp sezimniñ iesi. Tuğan jer – ärkimniñ şır etip jerge tüsken, bauırında eñbektep, qaz basqan qasietti mekeni, talay jannıñ ömir-baqi twratın ölkesi. Onı qayda jürse de jüreginiñ tübinde äldilep ötpeytin jan balası bolmaydı. Tuğan jerge, onıñ mädenieti men  salt-däs­türlerine ayrıqşa iñkärlikpen atsalısu – şınayı patriotizmniñ mañızdı körinisteriniñ biri. Bwl kez kelgen halıqtı änşeyin birige salğan qauım emes, şın mänindegi wlt etetin mädeni- genetikalıq kodınıñ negizi. Bizdiñ babalarımız ğasırlar boyı wşqan qwstıñ qanatı talıp, jügirgen añnıñ twyağı tozatın wlan-ğayır aumaqtı ğana qorğağan joq. Olar wlttıñ bolaşağın, keler wrpağın, bizdi qorğadı. San taraptan swqtanğan jat jwrtqa Atamekenniñ qarıs qadamın da bermey, wrpağına miras etti. Tuğan jerge degen süyispenşilik neni bil­diredi, jalpı, bağdarlamanıñ mäni nede? Birinşi, bwl bilim beru salasında auqımdı ölketanu jwmıstarın jürgizudi, ekologiyanı jaqsartuğa jäne eldi mekenderdi  abattandıruğa basa män berudi, jergilikti deñgeydegi tarihi eskertkişter men mädeni nısandardı qalpına keltirudi közdeydi. Patriotizmniñ eñ jaqsı ülgisi orta mektepte tuğan jerdiñ tarihın oqudan körinis tapsa igi. Tuğan jerdiñ ärbir sayı men qırqası, tauı men özeni tarihtan sır şertedi. Ärbir jer atauınıñ törkini turalı talay-talay añızdar men äñgimeler bar. Ärbir ölkeniñ halqına suıqta pana, ıstıqta saya bolğan, esimderi el esinde saqtalğan birtuar perzentteri bar. Osınıñ bärin jas wrpaq bilip ösuge tiis. Ekinşi, basqa aymaqtarğa köşip ketse de tuğan jerlerin wmıtpay, oğan qamqorlıq jasağısı kelgen käsipkerlerdi, şeneunikterdi, ziyalı qauım ökilderi men jastardı wyımdastırıp, qoldau kerek. Bwl – qalıptı jäne şınayı patriottıq sezim, ol ärkimde boluı mümkin. Oğan tıyım salmay, kerisinşe, ıntalandıru kerek. Üşinşi, jergilikti bilik «Tuğan jer» bağ­dar­la­masın jinaqılıqpen jäne jüyeli­likpen qolğa aluğa tiis. Bwl jwmıstı öz betimen jiberuge bolmaydı, mwqiyat oylastırıp, halıqqa dwrıs tüsindiru qajet. Tuğan jerine kömek jasağan jandardı qoldap-qwrmetteudiñ türli joldarın tabu kerek. Bwl jerde de köp jwmıs bar.   Osı arqılı qalalardı kögaldandıruğa, mektepterdi komp'yuterlendiruge, jergilikti jo­ğarı oqu orındarına demeuşilik jasauğa, muzeyler men galereyalar qorın bayıta tüsuge boladı.   Qısqaşa aytqanda, «Tuğan jer» bağdarlaması jalpıwlttıq patriotizmniñ nağız özegine aynaladı. Tuğan jerge degen süyispenşilik Tuğan elge – Qazaqstanğa degen patriottıq sezimge wlasadı. Törtinşiden, jergilikti nısandar men eldi mekenderge bağıttalğan «Tuğan jer» bağ­dar­lamasınan bölek, biz halıqtıñ sanasına odan da mañızdıraq – jalpıwlttıq qasietti orındar wğımın siñiruimiz kerek. Ol üşin «Qazaqstanıñ qasietti ruhani qwndılıqtarı» nemese «Qazaqstannıñ kieli jerleriniñ geografiyası» jobası kerek. Ärbir halıqtıñ, ärbir örkeniettiñ barşağa ortaq qasietti jerleri boladı, onı sol halıqtıñ ärbir azamatı biledi. Bwl – ruhani dästürdiñ bastı negizderiniñ biri. Biz – wlan-ğayır jeri men asa bay ruhani tarihı bar elmiz. Wlı Dalanıñ köz jetkizgisiz keñ-baytaq aumağı tarihta türli röl atqarğan. Biraq, osınau ruhani geografiyalıq beldeudi meken etken halıqtıñ tonnıñ işki bauınday baylanısı eşqaşan üzilmegen. Biz tarihımızda osınau körkem, ruhani, qasterli jerlerimizdiñ birtwtas jelisin bwrın-soñdı jasağan emespiz. Mäsele elimizdegi eskertkişterdi, ğimarattar men köne qalalardı qalpına keltirude twrğan joq.   Ideyanıñ tüpki törkini Wlıtau törindegi jädigerler keşenin, Qoja Ahmet YAsaui mav­zoleyin, Tarazdıñ ejelgi eskertkişterin, Beket ata kesenesin, Altaydağı köne qorımdar men Jeti­sudıñ kieli mekenderin jäne basqa da jerler­di özara sabaqtastıra otırıp, wlt jadında birtwtas keşen retinde ornıqtırudı meñzeydi. Mwnıñ bäri twtasa kelgende halqımızdıñ wlt­tıq biregeyliginiñ mızğımas negizin qwray­dı. Biz jat ideologiyalardıñ äseri turalı aytqanda, olardıñ artında basqa halıqtardıñ belgili bir qwndılıqtarı men mädeni simvoldarı twrğanın este wstauımız kerek. Tiisinşe, olarğa özimizdiñ wlttıq qwn­dı­lıqtarımız arqılı ğana tötep bere alamız. Qazaqstannıñ qasietti jerleriniñ mädeni-geografiyalıq beldeui – neşe ğasır ötse de bizdi kez kelgen ruhani jwtañdıqtan saqtap, aman alıp şığatın simvoldıq qalqanımız äri wlttıq maqtanışımızdıñ qaynar bwlağı. Ol – wlttıq biregeylik negizderiniñ bastı elementteriniñ biri. Sondıqtan, mıñjıldıq tarihımızda biz alğaş ret osınday auqımdı jobanı jasap, jüzege asıruğa tiispiz.     Biıl Ükimet jwrtşılıqpen aqıldasa otırıp, jobanı äzirleui kerek.  Onda üş mäsele qamtılğanı jön. Naqtıraq aytqanda:                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       1. Atalğan «Mädeni-geografiyalıq bel­deu­diñ» röli men oğan enetin orındar turalı ärbir qazaqstandıq bilui üşin oqu-ağartu dayındığın jürgizu qajet.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          2. BAQ osıdan tuındaytın wlttıq aqparattıq jobalarmen jüyeli türde, mıqtap aynalısuı kerek.                                                                                                                                                                                          3. İşki jäne sırtqı mädeni turizm halqı­mızdıñ osı qasterli mwralarına süyenuge tiis. Mädeni mañızdılığı twrğısınan bizdiñ Tür­­kistan nemese Altay – wlttıq nemese qwr­lıqtıq qana emes, jahandıq auqımdağı qwn­dılıqtar. Besinşiden, zamanaui älemdegi bäsekelik qabilet – mädeniettiñ de bäsekelik qabileti degen söz. AQŞ-tıñ «qırği-qabaq soğıs» kezin­degi tabısınıñ qomaqtı böligi Gollivudtıñ enşi­sinde. Biz HHİ ğasırdıñ jahandıq kartasında eşkimge wqsamaytın, derbes ornı bar wlt bolamız desek, «Jahandağı zamanaui qazaqstandıq mädeniet» jobasın iske asıruğa tiispiz. Älem bizdi qara altınmen nemese sırtqı saya­sat­tağı iri bastamalarımızben ğana emes, mädeni jetistikterimizben de tanuı kerek. Bwl joba neni közdeydi? Birinşi, otandıq mädeniet BWW-nıñ altı tili – ağılşın, orıs, qıtay, ispan, arab jäne francuz tilderinde söyleui üşin maqsattı wstanım boluı şart. Ekinşi, ol bügingi qazaqstandıqtar jasağan jäne jasap jatqan zamanaui mädeniet boluğa tiis. Üşinşi, mädeni qazınalarımızdı älem jwrtşılığına tanıstırudıñ müldem jaña täsilderin oylastıru kerek.   Mädeni önimderimiz tek kitap türinde emes, ärtürli mul'timedialıq täsildermen de şıqqanı abzal. Törtinşi, bwğan auqımdı memlekettik qol­dau jasaluı qajet. Sırtqı ister, Mädeniet jäne sport, Aqparat jäne kommunikaciyalar ministr­likteri jüyeli türde, qoyan-qoltıq jwmıs isteui kerek. Besinşi, bwl jwmısta şığarmaşılıq ziyalı qauım, onıñ işinde Jazuşılar odağı men Ğılım akademiyası, universitetter men qoğamdıq wyımdar ülken röl atqaruğa tiis. Biz zamanaui mädenietimizdiñ qanday ökil­deri älemdik arenağa jol tartuı kerektigin anıq­tap aluımız kerek.   Wlttıq mädenietimizdiñ ozıq ülgilerin irik­tep alğannan keyin şetelderde olardı tanıs­tıru räsimderin ötkizemiz.   2017 jıl jer jüzine mädeniet salasındağı qay jetistikterimizdi körsete alatınımızdı ay­qındap alu twrğısınan şeşuşi jıl bolmaq. Sodan soñ biregey bağdarlamanı 5-7 jılda tıñ­ğılıqtı jüzege asıramız.   Osılayşa, mıñ jıldıq tarihımızda töl mädenietimiz twñğış ret älemniñ barlıq qwr­lıq­tarına jol tartıp, bastı tilderinde söyleytin boladı. Altınşıdan, wlt maqtanışı bizdiñ bwrınğı ötken batır babalarımız, danagöy bilerimiz ben jıraularımız ğana bolmauğa tiis. Men bügingi zamandastarımızdıñ jetis­tik­teriniñ tarihına da nazar audarudı wsınamın. Bwl ideyanı «Qazaqstandağı 100 jaña esim» jobası arqılı iske asırğan jön.   Elimizdiñ Täuelsizdik jılnaması jazıla bastağanına nebäri 25 jıl boldı. Bwl – tarih twrğısınan qas qağım sät desek te, elimiz üşin ğasırğa bergisiz kezeñ. Ärine, jasalğan jwmıstardıñ mañızı men auqımına eşbir kümän joq. Degenmen, osı qıruar isti atqarğan, el damuına zor üles qosqan azamattardıñ özderi men olardıñ tabısqa jetu tarihı ädette qwrğaq faktiler men cifrlardıñ tasasında qalıp qoyadı. Şın mäninde, Qazaqstannıñ ärbir jetistiginiñ artında aluan türli tağdırlar twr. «Qazaqstandağı 100 jaña esim» jobası – Täuelsizdik jıldarında tabısqa jetken, elimizdiñ är öñirinde twratın türli jastağı, san aluan etnos ökilderiniñ tarihı. Jobada naqtı adamdardıñ naqtı tağdırları men ömirbayandarı arqılı bügingi, zamanaui Qazaqstannıñ kelbeti körinis tabadı.   Biz «Janıñda jür jaqsı adam» degen söz­diñ bayıbına bara bermeymiz. Şın mäninde, Täuel­sizdik däuirinde öziniñ eñbegimen, bilimimen, öneri­men ozıp şıqqan qanşama zamandastarımız bar. Olardıñ jürip ötken joldarı – kez kelgen statistikadan artıq körsetkiş. Sondıqtan, olardı televiziyalıq derekti tuındılardıñ keyipkerine aynaldıruımız kerek. Jastar ömirge şınayı közben qarap, öz tağdırlarına özderi ielik ete alatın azamattar boluı üşin olarğa ülgi wsınuımız kerek. Qazirgi mediamädenietti suırıla söyleytin «şeşender» emes, ömirdiñ özinen alınğan şı­nayı oqiğalar qalıptastıradı. Mwnday oqi­ğalardı körsetu bwqaralıq aqparat qwral­darınıñ bastı nısanasına aynaluğa tiis.   Bwl joba üş mäseleni şeşuge bağıttalğanı jön.                                                                                                                                                                      1. Aqılımen, qolımen, darınımen za­manaui Qazaqstandı jasap jatqan naqtı adam­dar­dı qoğamğa tanıtu.                                                                                                                                                                    2. Olarğa aqparattıq qoldau jasap, tanımal etu­­diñ jaña mul'timedialıq alañın qalıp­tas­tıru.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       3. «100 jaña esim» jobasınıñ öñirlik nwsqasın jasau. El-jwrt wltımızdıñ altın qorına enetin twlğalardı biluge tiis.                                                                                                                                                                                                            QORITINDI                                                                                                                                                                    Memleket pen wlt qwrıştan qwyılıp, qatıp qalğan dünie emes, ünemi damıp otıratın tiri ağza ispetti. Ol ömir süru üşin zaman ağımına sanalı türde beyimdeluge qabiletti boluı kerek. Jaña jahandıq ürdister eşkimnen swramay, esik qaqpastan birden törge ozdı. Sondıqtan, zamanğa säykes jañğıru mindeti barlıq memleketterdiñ aldında twr. Sınaptay sırğığan uaqıt eşkimdi kütip twrmaydı, jañğıru da tarihtıñ özi siyaqtı jal­ğasa beretin process. Eki däuir tüyisken öliara şaqta Qazaqstanğa tübegeyli jañğıru jäne jaña ideyalar arqılı bolaşağın bayandı ete tüsudiñ teñdessiz tarihi mümkindigi berilip otır. Men barşa qazaqstandıqtar, äsirese, jas wrpaq jañğıru jönindegi osınau wsınıstardıñ mañı­zın tereñ tüsinedi dep senemin. Jaña jağdayda jañğıruğa degen işki wmtılıs – bizdiñ damuımızdıñ eñ bastı qağidası. Ömir süru üşin özgere bilu kerek. Oğan könbegender tarih­tıñ şañına kömilip qala beredi.                                                                                                                                                                      Egemen.kz