الاشوردا: سۋرەت سىرتىنداعى تاريح

سولدان وڭعا قاراي: ءبىرىنشى قاتاردا- ح.عابباسۇلى، م.دۋلاتۇلى، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.اۋەزوۆ; ەكىنشى قاتاردا- ج.ايماۋىتۇلى، ءا.مارعۇلان، ا.بايتاسۇلى.

1917 جىلى 13 جەلتوقساندا قۇرىلعان الاشوردا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى 1920 جىلى 26 تامىزدا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ پارمەنىمەن جاساقتالعان كەڭەستىك قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان ەدى. 1936 جىلى ول اۆتونوميا كەڭەس قۇرامىنداعى جەكە رەسپۋبليكاعا اينالدى. كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردى قۇرۋ كەزىندە شەكارا بەلگىلەۋ ماسەلەسى، نەگىزىنەن،  قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعان كەزدەگى مەجەمەن بەلگىلەندى. ولاي بولسا، قازىرگى تاڭداعى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلان-عايىر جەرگە يە بولىپ قالۋ مارتەبەسى الاش زيالىلارىنىڭ جانىن شۇبەرەكە ءتۇيىپ (سوڭىندا جانى قۇربان بولعان) ءجۇرىپ اتقارعان جانقيارلىق ەرلىك ىستەرى مەن ەرەن ەڭبەكتەرى ارقاسىندا جۇزەگە استى.

الاش زيالىلارى بەينەلەنگەن فوتوسۋرەتتەر ءبىزدىڭ رۋحاني مۇرامىزدىڭ قۇندى بولشەگى ەكەندىگى ءسوزسىز. سەبەبى ول جادىگەرلەردىڭ سىرتىندا ىزدەنگەن كىسىگە ايتىلاتىن ەستەلىك، تابىلاتىن تاريح، تۇششىناتىن تاعىلىم بار. سونداي قۇندى ماڭىزعا يە سۋرەتتىڭ ءبىرى – الاشتىڭ ارداقتى تۇلعاسى احمەت بايتۇرسىنۇلىن ءبىر توپ زامانداس ىنىلەرى مەن شاكىرتتەرى قاۋمالاپ، ورتالارىنا الىپ تۇسكەن تاريحي فوتو (1 سۋرەت).

فوتو 1926 جىل بۇرىنعى قازاق كەڭەستىك اۆتونومياسىنىڭ استاناسى قىزىلوردا شاھارىندا تۇسىرىلگەن. ونىڭ قۇندىلىعى – الاش قوزعالىسىنىڭ ءۇش بۋىن ( اعا، ورتا، كىشى) وكىلدەرىنىڭ ءبىر فوتودا بەينەلەنۋى. سونىمەن قاتار مۇنىڭ تاعى ءبىر تانىمدىلىق تاعىلىمى قازاقتىڭ ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، ىزەت كورسەتۋ ءداستۇرىنىڭ فوتودا بەينەلەنۋى. قازاقتا سىيلى كىسىنى ورتاعا وتىرعىزىپ، سول ورتادان باستاۋ الىپ ورنالاساتىن «وڭ جاق» جانە «سول جاق» دەگەن ۇعىم بار. وڭ جاققا جاسى ۇلكەن، سىيلى كىسىلەر، سول جاققا، ادەتتە، جاسى كىشى كىسىلەر ورىن الادى.

سۋرەتتىڭ ورتاسىندا، ەڭ قۇرمەتتى ورىندا – جاسى دا، بەدەلى دە جوعارى سىيلى احاڭ، ونىڭ وڭ جاعىندا – ورتا بۋىن وكىلدەرى م.دۋلاتۇلى، ح. عابباسۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، ال سول جاقتا – م.اۋزەۇلى، ا.بايتاسۇلى، ءا.مارعۇلاندار. مۇنداي ورتاسى تولعان ءساتتى باسقوسۋ ول كىسىلەرگە بۇدان كەيىن بۇل فانيدە مۇمكىن بولمايدى: 1927-1928 جىلدارى بولشەۆيكتىك ۇكىمەت الاش زيالىلارىنا باعىتتالعان رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنى باستالىپ، الاش زيالىلارىنىڭ قاتارىن، اسىرەسە، ورتا بۋىنىن «باۋداي تۇسىرەدى». قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە اتالمىش سۋرەتتەگى م.دۋلاتۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، ح.عابباسۇلى سىندى ورتا بۋىن وكىلدەرى، كىشى بۋىننان ابدوللا بايتاسۇلى ءبىرى اتىلىپ، ەندى ءبىرى نكۆد تۇرمەلەرى مەن كونتسلاگەرلەرىندە قايتىس بولادى. اعا بۋىن وكىلى ا.بايتۇرسىنۇلى، الاش شاكىرتتەرى م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلاندار ۇلكەن قيىنشىلىقتار تارتىپ، «اۋپىرىمدەپ» امان قالادى.

سۋرەتتەگى تۇلعالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ارتىنا قالدىرعان اسىل مۇرالارى مەن تاعىلىمدى تاريحى بار. زەرتتەۋشىلەردىڭ زەردە-تانىمىنان شەتتەپ قالىپ جۇرگەن الاش قايراتكەرىنىڭ ءبىرى – حالەل عابباسۇلى..

حالەل عابباسۇلى – لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن تامامداعان، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءا.بوكەيحاننىڭ ورىنباسارى، ءوزى ۇيىمداستىرعان كرەديتتىك كووپەراتيۆ ارقىلى «اباي»جۋرنالىنىڭ قارجىلاي دەمەۋشىسى جانە «سارىارقا» گازەتىنىڭ شىعارۋشى رەداكتورى بولعان، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ اتىنان ي.ستالينمەن قازاق اۆتونومياسى تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزگەن كورنەكتى تۇلعا. ول تۋراسىنداعى ىزدەنىستەردىڭ الاشتانۋ تولقىنىنان شەتتەپ،قايىرلاپ قالۋ سەبەبىنىڭ ءبىرى – حالەل عابباسۇلىنىڭ وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنە بەرىلگەن جاۋابىنداعى ءوزىنىڭ شىققان تەگى تۋرالى دەرەك ەدى. وندا ول بىلاي دەيدى: «مەنىڭ اتا-انام مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ شاعان بولىسىندا ولاردىڭ اۋەلىدە داۋلەتتى جەكە شارۋاشىلىعى بولدى، كەيىن تاركىلەنىپ، كەدەيگە اينالدى. ارعى اتا-تەگىم – تاتار، ۇستا بولعان. وسىدان 200 جىل بۇرىن شاعان بولىسىنا كوشىپ كەلگەن. عابباسوۆتاردى توبىقتى رۋىنا قارايتىن ادامدار تولەڭگىت ەسەبىندە كىرمە ەتىپ العان. تولەڭگىت – بۇل قوعامدىق جىك، سۇلتاندار مەن تورەلەردىڭ قىزمەتشىسى رەتىندە قالىپتاسقان. مەنىڭ اتا-بابام سونداي كىرمە دارەجەسىندە ءومىر ءسۇردى».

تۇرمەدە وتىرعان ادام بوستاندىققا شىعۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى امال-ايلا قولداناتىنى بەلگىلى. ح.عابباسۇلىنىڭ ءوزىنىڭ تەگى تۋرالى جاۋابىنداعى دەرەكتەردىڭ استارىندا ساياسي ساۋاتتى كىسىنىڭ زاماننىڭ سازىنا قاراي ءسوز ساپتاعانى بايقالادى. ونىڭ جاۋابىندا كەدەيدى جارىلقايمىن دەپ ۇرانداپ بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەردىڭ تاپتىق ساياساتىنىڭ ىعىنا قاراي جىعىلۋ بار. اتا تەگى باي-قۋاتتى كىسى بولعانىمەن، تاركىلەنۋگە ۇشىراعان، ءسويتىپ كەدەيگە اينالعان. دەمەك، اۋلەت كەڭەستىك ۇكىمەتتەن جازاسىن العان. جازىقسىز ايىپتالۋشى «ەكى كۇيمەك – ءبىر كىسىگە ادىلدىك پە؟» (حاكىم اباي) دەپ، كەڭەس ۇكىمەتىنەن ادىلدىك سۇراپ وتىر. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، حالەل – قازاقتىڭ رۋ-تايپالىق شەجىرەسىنەن مول حابارى بار كىسى. تولەڭگىتتەر، قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەجىرەلىك تانىمى بويىنشا، ءۇش ءجۇزدىڭ رۋ قۇرامىنا كىرمەيدى. ولار – حان-سۇلتانداردىڭ وردا جانە اسكەري قىزمەتشىلەرى. قازاقتى بيلەگەن حان-سۇلتانداردىڭ تولەڭگىتتەردى تۇتقىنعا تۇسكەن كىرمە كىسىلەردەن قۇراپ وتىرعانى تاريحتان ءمالىم. وسى ءبىر تاريحي شىندىققا سۇيەنسەك، حالەلدىڭ تاتار اتا-بابالارى قازاققا كىرمە بولىپ، باي-قۋاتتى كىسىلەرگە جالشى، قىزمەتشى بولعان. ولاي بولسا، جالشى، كەدەي-كەپشىكتىڭ ءسوزىن سويلەگەن بولشەۆيكتەر ساياساتى مۇنى ەسكەرۋى ءتيىس. بۇل زاڭدى قورعاۋشىسى (ادۆوكاتى) جوق ايىپتالۋشىنىڭ ءوزىن-ءوزى اقتاپ شىعار، وعان قورعان، تىرەك بولار سوزدەرى ەدى.

ۇشىنشىدەن، اتالمىش دەرەكتەر – ءوزى جازاعا ۇشىراعانمەن ارتىنداعى تۋعان-تۋىستارىن امان الىپ قالۋدىڭ ارەكەتى. شىن مانىندە، ونىڭ ارتىندا ورمانداي قالىڭ تۋعان-تۋىسقانى قالدى. ولاردىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى قالىپتاستى. ءبىرى – جان ساۋعالاپ شەتەلگە قاشتى، ەلدە قالعاندارى ەكىنشى ءبىرى ۇرەي مەن قورقىنىشتىڭ  شىرماۋىنان شىعا الماي، «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەگەن قاعيدانى ۇستانىپ ءوتتى.

حالەلدىڭ اعايىنى، تۋىسى ەكەندىگىن اشىپ ايتا الماي دۇنيەدەن وتكەن كىسى – اراب ماقىۇلى عابباسوۆ. اكادەميك، كوپ جىلدار عىلىم اكادەمياسىنىڭ توپىراقتانۋ ينستيتۋتىن باسقارعان. 2001 جىلى جاسى ءجۇز جاساپ  دۇنيەدەن ءوتتى. ودان ۇرپاق قالمادى. ال حالەل عابباسۇلىنىڭ الاساپىران داۋىردە جان ساۋعالاپ، شەتەلگە-قىتايعا  قاشقان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى – ابىلحاسەن بايازيتۇلى. بايازيت پەن حالەلدىڭ اكەسى احمەتجان – نەمەرە اعايىن. ەكەۋى دە عابباستان تارايتىن ۇرپاق. حالەل عابباسۇلى ۇستالىپ، ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە قامالعان كەزدە ابىلحاسەن بايازيتۇلىن دا تۇتقىنداپ، قاراعاندى تۇرمەسىنە جابادى. تۇرمەدەن امالداپ شىققان ابىلحاسەن قىتاي اسادى. سول جاقتا قىتايدا ءونىپ-ءوسىپ، 1955 جىلى ەلگە قايتا ورالادى. ابىلحاسەننىڭ ءبىر بالاسى بەرىكبول بايازيت قازىرگى تاڭدا شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانى «قاراقول» اۋىلىندا تۇرىپ جاتىر. جاسى 80-گە كەلدى. قاجىلىققا بارعان، اۋلىندا مەشىت پەن حاتىمحان سالعان باقۋاتتى كىسى.

«اكەم ابىلحاسەن (جۇرت كوكەن دەپ اتاعان), – دەيدى بەرىكبول قاجى، – 1901 جىلى شىڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلەدى. اتا-ابالارىمىزدىڭ قونىسى – اقبۇلاق، دەگەلەڭ، قىزىلتۋ.  تەگىمىز – ورتا ءجۇزدىڭ تاراقتى رۋى. اكەم ءۇش جاسقا تولعاندا اكەسى بايازيت عابباسۇلى قايتىس بولىپ، مەنىڭ اكەمدى حالەلدىڭ اكەسى احمەتجان قامقورلىعىنا الىپ، باعىپ-قاعادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ اكەي حالەلدىڭ ۇيىندە وسەدى. جالپى، عابباس اۋلەتى تەكتى تۇقىمنان. ونىڭ ارعى اتالارى قاشاق – قۇنانبايدىڭ تۇسىندا ءومىر ءسۇرىپ، اعا سۇلتانمەن جەر داۋىندا تالاي كەزدەسىپ، تالاس-تارتىسقا تۇسكەن كىسى. بەرگى اتاسى دۇيسەنباي (تىشقانباي دەپ تە اتايدى) وتە داۋلەتتى كىسى بولعان. ال حالەلدىڭ تۋعان اكەسى احمەتجان بالا تاربيەسىنە قاتال، شارۋعا پىسىق ءارى ساياتشىل  كىسى بولادى.

حالەل اعام دا اكەسى احمەتجان سياقتى وتە ساياتشىل كىسى بولعان دەيدى اكەم. ونىڭ «ەرەيمەننىڭ اققاسقاسى» دەگەن كەرەمەت تازى ءيتى بولادى. جۇرت حالەلدىڭ تازى ءيتى قاسقىردى قارا كۇشپەن الادى دەپ اڭگىمە قىلادى ەكەن. سوندا ول ايتادى ەكەن: «تازى قاسقىردى كۇشپەن الا المايدى، ايلامەن الادى. ونىڭ ءمانىسى مىنادا: تازى قاسقىردى قۋعاندا ۇزاق ۋاقىت ونىڭ ءبىر جاق جانىن جۇگىرىپ وتىرادى. قاسقىر تازىعا الاڭداپ كەلە جاتىپ مويىنى بۇرىلىپ، قاتىپ قالادى. سول كەزدە تازى قاسقىردىڭ ەكىنشى جاعىنا شالت بۇرىلىپ قارعىپ شىعىپ، قۇلاقشەكەدەن تارتىپ قالادى. ءسويتىپ، وماقاسا قۇلاعان قاسقىردىڭ تاماعىنان ورىپ جىبەرەدى».

حالەل عابباسوۆ ۇستالعان كەزدە، ۇكىمەت مەنىڭ اكەم ابىلحاسەندى دە قاماۋعا الىپ، قاراعاندى تۇرمەسىنە جابادى. تۇرمەدەن امالداپ شىققاننان كەيىن وعان سول وڭىردەگى كەرەي تولەۋ كوبدىكوۆ دەگەن بەلگىلى اقىن كىسى: «سەنىڭ ۇكىمەت باسشىسى بولعان اعاڭ حالەلدى اتتى، ەندى سەنى دە اتادى. سوندىقتان ەلدەن قاش، جان ساۋعالا. اتىڭدى وزگەرت، تەگىڭدى جاسىر»،- دەپ اقىل-كەڭەس بەرەدى. سودان اكەم جان ساۋعالاپ قىتايعا قاشادى. اتىن «كوكەن» دەپ وزگەرتەدى.

1955 جىلى قىتاي مەن كسرو شەكاراسى اشىلعان ۋاقىتتا اكەم ابىلحاسەن بايازيتۇلى بار مالىن ساتىپ، ودان تۇسكەن قاراجاتقا ون ەكى قاناتتى كيگىز ءۇي، كيىم-كەشەك، دۇنيە-زات الىپ قازاقستانعا قايتا ورالىپ، قازىرگى تۇرىپ جاتقان جەرىمىز ءۇرجار اۋدانىنىڭ قاراقول دەگەن اۋىلىنا كەلىپ ورنىقتىق. اكەم ەلگە ورالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ، شىڭعىستاۋ-سەمەي جاققا بارماي، وسى جەردە تۇرىپ قالدى».

بەرىكبول اقساقالدىڭ ايتقاندارىنان جۇمبازدايتىن ءتۇيىن مىناداي: حالەل عابباسۇلىنىڭ تەگى تاتار ەمەس، قازاق. ونىڭ ىشىندە – ورتا ءجۇزدىڭ تاراقتى رۋى. بىزدىڭشە، ح.عابباسۇلى تەرگەۋشىلەرگە تولەڭگىت رۋىن بەكەر اتاعان جوق. الدىمەن ويعا تۇسەتىنى – تولەڭگىت پەن تاراقتى سويىنىڭ حان-سۇلتاندار جانىنداعى قىزمەتىنىڭ ءوزارا ۇقساستىعى. تاراق تاڭبالى تايپالار سوناۋ شىڭعىس حان زامانىنان بەرى بيلەۋشى تورەلەرگە قىزمەت ەتىپ كەلگەن. شىڭعىستىڭ انداسى، اتاقتى تۇمەنباسى مۇقىلاي تاراق تاڭبالى جالايىر تايپاسىنان بولاتىن. تورەلەر مەن تاراقتىلاردىڭ تاڭباسى دا – ءبىر.

ەل اراسىندا «تورەگە ەرگەن – ەر-توقىمىن ارقالار» دەگەن  ءسوز بار. شەجىرەشى قارتتا مۇنى تاراق تاڭبالى تايپالارعا قاتىستى ايتىلعان دەيدى. سەبەبى تاراق تاڭبالى تارقاتىلار قاي جەردە تورە جۇرسە، سونىڭ سوڭىنان ەرە بەرگەن-مىس. اتالمىش شەجىرەلىك پايىمداردىڭ شىندىققا ورايلاساتىنىن تاراقتى تايپالارىنىڭ حاندىق ءداۋىر ىدىراعانعا دەيىنگى گەوگرافيالىق ورنالاسۋى دا كورسەتەدى. تاراقتىلار از اۋىلدارمەن قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا شاشىراي ورنالاسقان. دەمەك، ح.عابباسۇلىنىڭ «تولەڭگىتى» استارلى تۇردە تاراقتى بولىپ شىعادى. تولەڭگىت – تاراقتى رۋىنىڭ جاسىرىن بەت-پەردەسى. توبىقتى رۋى تولەڭگىتتى كىرمە ەتە المايدى. سەبەبى تولەڭگىتتى حان-سۇلتاندار ۇستايدى. كەزىندە  «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە ءاليحان بوكەيحان تولەڭگىت اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كوڭىل ءبولىپ، ونى «تورەڭدى كۇت» دەگەن سوزدەن شىققان دەگەن وي ايتقان بولاتىن. ايتپاقشى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحان تورە تۇقىمىنان، ال ونىڭ ورىنباسارى حالەل عابباسۇلى – تورەگە قىزمەت ەتكەن تاراقتى رۋىنان. كەزدەيسوقتىق پا، الدە قۇدىرەت پە؟ ول جاعى بىزگە بەيمالىم. انىعىن – اللا-تاعالا عانا بىلەدى!

«بىزدەردى، – دەيدى بەرىكبول اقساقال، – حالەلدىڭ كوزىن كورگەن تۋعان-تۋىستارى قورقىپ قالعاندىقتان با، الدە قىتايدان كەلگەنىمىزدى جاقتىرمادى ما، ايتەۋىر، سالقىن قارسى الدى. بىراق اكەم بۇعان مويىماي حالەل اعانىڭ تۋىسقاندارىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ۇمتىلدى. حالەل اعامنىڭ جارى راميا – تەكتى جەردەن شىققان كىسى، توبىقتىنىڭ قىز دەيتىن اكەم. ءراميادان حالەل زابەن جانە قادىر اتتى ەكى ۇل، ءبىر قىز سۇيەدى (1926 جىلى حالەلدىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتادا ەكى قىزىم بار دەپ جازىلعان – اۆتور). زابەن وتباسىن قۇرمايدى، سوعىس جىلدارى قايتىس بولادى. ال قادىردى مەن ءوز كوزىممەن كوردىم، قولىنان سىي-سياپات الدىم. بۇل وقيعا بىلاي بولعان ەدى. 1957 جىلى اكەم قاسىنا مەكتەپ بىتىرگەن مەنى ەرتىپ حالەلدىڭ تۋعان ۇلى قادىردى جانە ماقىدان تارايتىن اعايىنى اراب عابباسوۆتى ىزدەپ الماتىعا كەلەدى. قادىر حالەلۇلى قالاداعى ءبىر مەكەمەدە بۋحگالتەر بولىپ قىزمەت جاسايدى ەكەن. سوعىسقا قاتىسىپ، ءبىر قولىنان جارالانىپ قايتقان. كەمتار قولىندا پروتەز بار. جۇبايى – ءناسىلى تاتار، سۇلۋ جان ەكەن. ونىڭ ارتىنا ەرىپ كەلگەن ەكى قىزى بولدى. ال قادىردىڭ وزىنەن تۋعان بالا بولمادى. اكەم وعان: «سەن مىنا تاتار ايەلدەن اجىراس، قازاق ايەل ال. بالا تاپقىز، ۇرپاق قالسىن» دەگەن اقىل ايتتى. قادىر اكەمنىڭ ءسوزىن جاۋاپسىز قالدىردى. اقىرى كوپ ۇزاماي، 60-جىلداردىڭ باسىندا ءوزى دۇنيەدەن وزىپ كەتتى. سول كەزدەسۋدە ول ماعان: «مەندە حالەل اعاڭ كيگەن 4 كوستيۋم بار. سونىڭ ءبىرىن اعاڭنىڭ كوزىندەي كور»،- دەپ، ماعان سىيعا بەرىپ، يىعىما جاپتى. اكەسى حالەل عابباسۇلى تۋرالى اشىلىپ سويلەمەدى. قادىر حالەلۇلىنىڭ ۇيىندە بىرنەشە كۇن بولىپ، ودان اراب ماقىۇلى عابباسوۆتىڭ وتباسىنا باردىق. اراب عابباسوۆ جەكە جەر ۇيدە تۇرادى ەكەن. جۇبايى – ورىس. اكەم ەكەۋى ءبىراز شۇيكەلەسىپ، سويلەستى. اكەم حالەل تۋرالى اڭگىمە ايتقىسى كەلىپ ەدى، ول ونى قوزعاماۋدى سۇرادى. ماسكەۋدىڭ تەميريازەۆ اتىنداعى ينستيتۋتىن بىتىرگەن ارابتىڭ ستۋدەنت شاعىندا ەلگە كەلگەندە تۇسىرگەن فوتولارى بار ەكەن. سونى تاماشالادىق. الماتىداعى قادىر مەن ارابتى كورىپ، ماۋقىن باسقان اكەم قاراقولعا قايتا ورالادى. ودان كەيىن الماتىعا شىقپادىق. ءبىز ەلگە ورالعاننان كەيىن اراب ماقىۇلى عابباسوۆ اكەمە ءبىراز جىل قاراجات جاعىنان كوپ كومەك كورسەتەتىپ تۇرادى. ءتىپتى، الماتى جانىنداعى سوۆحوزداردىڭ بىرىنە كوشىرىپ الماق تا بولادى. بىراق اكەم ول ۇسىنىستى قابىلدامادى.  اكەم: «ءبىزدىڭ اراب ايەلى ورىس بولعاندىقتان، قۋعىن-سۇرگىنەن امان قالدى»،- دەپ ايتىپ وتىراتىن. قىتاي قاشىپ جۇرەگى شايلىققان جانە حالەل اعامىزدىڭ تۋعان-تۋىستارىنىڭ كوڭىل-كۇيىن بىلگەن اكەمىز بىزدەرگە: «ءتىرى جۇرەمىن دەسەڭدەر، حالەل عابباسوۆتىڭ تۋىسقانىمىن دەپ ايتپاڭدار»،- دەپ وسيەت قالدىرادى. 1974 جىلى اكەمىز 73 جاستا دۇنيەدەن ءوتتى. سودان كەيىن الماتىداعى اعايىندارمەن بايلانىسىمىز ءۇزىلىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە حالەل اعامنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى ورىسشا وقىعان ەدى. ول دا تۇرمىستىق تۇرعىدان ءوز كەدەرگىسىن تيگىزدى. اكەم ابىلحاسەن: «مەن حالەلگە قاتتى ۇقسايمىن» دەپ وتىراتىن. بىردە حالەل اعامنىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلىن م.دۋلاتۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، م.اۋەزوۆتەرمەن بىرگە ورتاعا الىپ تۇسكەن سۋرەتىن كورىپ، «اكەمنىڭ ايتقانى راس ەكەن» دەپ كوز جاسىمدى ءسۇرتىپ جىلاپ العانىم دا  بار…(2 سۋرەت)».

2 سۋرەت. عابباسۇلى بايازيتتەر اۋلەتىنىڭ قىتايدان كەلگەن سوڭ تۇسكەن وتباسىلىق فوتوسى. وتىرعان ەر كىسى – ابىلحاسەن. تۇرەگەلىپ تۇرعان جاس جىگىت – بەرىكبول ابىلحاسەنۇلى بايازيتوۆ

20-30 جىلدارداعى دۇربەلەڭ كەزىندە سەمەي ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ قىتايعا قاشقانى تاريحتان ءمالىم. ال حالەلدىڭ ساياتشىلىققا قۇمار بولعانىن مىرجاقىپقىزى گۇلنار اپايدىڭ الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى جازعان «شىندىقتىڭ شىراعى» اتتى ەستەلىگىكتەر جيناعىندا تىلگە تيەك ەتىلەدى.

1917 جىلدىڭ اقپان بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسياسىنىڭ تەگەۋىرىنەن رەسەيدە پاتشالىق مونارحيالىق جۇيە قۇلاپ، وتارلىق قامىتتان قۇتىلاتىنداي احۋال قالىپتاسادى. ءاليحان بوكەيحانۇلى باستاعان الاش زيالىلارى جەدەل قيمىلداپ، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا ۇلتتىق جيىنداردى (سيەزدەردى) وتكىزۋدى قولعا الادى. 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن II جالپىۇلتتىق قازاق سيەزىندە الاش اۆتونومياسى جاريالانىپ، ونىڭ ۇكىمەتى – «الاشوردا» ۇلت كەڭەسى قۇرىلادى. ونىڭ توراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحان، ال ونىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا حالەل عابباسۇلى سايلانادى.

الاش اۆتونومياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاعدىرى بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەننەن كەيىن قالاي ءوربىپ، قالاي اياقتالعانى بۇگىنگى جۇرتشىلىققا ايان. قاندى توڭكەرىس ارقىلى بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەر الاش اۆتونومياسىن دا، الاشوردا ۇكىمەتىن دە مويىنداماي، زاڭسىز (لەگيتيمسىز) كەلگەن جاڭا كەڭەس ۇكىمەتىن قيتۇرقى امال-ارەكەت، زورلىق-زومبىلىق ارقىلى ورناتۋعا كىرىسەدى. وسى ءبىر الماعايىپ زاماندا ءا.بوكەيحان باستاعان الاش زيالىلارى قازاق اۆتونومياسىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلادى. الاش كوسەمىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن الاشوردا ۇكىمەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنداعى حالەل عابباسۇلى اۆتونوميا جونىندە 1918 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا ي.ستالينمەن تەلەگراف ارقىلى العاشقى كەلىسسوزدى باستايدى. كەلىسسوز سول جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا دا جالعاسىن تابادى.

اشىق كەلىسسوزدەر فورماتىن تاڭداعان الاشوردا ۇكىمەتى ستالينگە تەلەگراف ارقىلى جولدانعان ءماتىندى «سارىارقا» گازەتىندە جاريالاپ وتىرادى. بىراق بۇل جەدەلحاتقا بولشەۆيكتەر تاراپىنان جاۋاپ بولمايدى. ونىڭ ەسەسىنە ستالين ەكىجۇزدى، ايار ساياساتكەر ەكەنىن تانىتىپ، قازاق دالاسىندا بيلىككە تالاسىپ جاتقان بولشەۆيكتەر باسشىسى ءالىبي جانگەلدينمەن الاشورداشىلاردى تىلدەپ، جامانداي وتىرىپ، كەلىسسوز جۇرگىزەدى. سيىرقۇيىمشاقتانىپ، ۋاقىت وزدىرىپ كەتكەن كەلىسسوزدىڭ سوڭى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ الاشوردانى بيلىكتەن ىعىستىرىپ شىعارۋمەن اياقتالادى.

الاشوردا بيلىگى تاراعانىمەن، الاش زيالىلارىنىڭ اۆتونوميا قۇرۋ ماقساتى جۇزەگە اسىپ، 1920 جىلى قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى انىقتالعان، ارنايى دەكرەتپەن بەكىتىلگەن قازاق اۆتونومياسى قۇرىلادى. 1936 جىلى ول اۆتونوميا كەڭەس قۇرامىنداعى جەكە رەسپۋبليكاعا اينالدى. كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردى قۇرۋ كەزىندە شەكارا بەلگىلەۋ ماسەلەسى، نەگىزىنەن، قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعان كەزدەگى مەجەمەن بەلگىلەندى. ولاي بولسا، قازىرگى تاڭداعى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلان-عايىر جەرگە يە بولىپ قالۋ مارتەبەسى الاش زيالىلارىنىڭ جانىن شۇبەرەكە ءتۇيىپ ءجۇرىپ (سوڭىندا جانى قۇربان بولعان) اتقارعان جانقيارلىق ەرلىك ىستەرى مەن ەرەن ەڭبەكتەرى ارقاسىندا جۇزەگە استى.

الماسبەك ابسادىق، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى

Abai.kz