Қытай туралы бір жұтым ой

قىتاي تۋرالى ءبىر جۇتىم وي

| Nov 18, 2018

Eldes Orda

اقش-قىتاي تەكەتىرەسى قىتاي قوعامىن ەكى جىككە ءبولۋى بەك مۇمكىن. جالپى بۇل قىتاي xالقىنىڭ اقش-قا قارسى پيعىلى ما الدە بيلىك باسىنداعى قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ اقش-قا قارسى تەكەتىرەسى مە؟ مەنىڭشە بۇنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار. ونداي بولسا مىناداي بولجاۋ جاساۋعا بولادى:

ءبىرىنشىسى، اقش-قا قىتاي كومپارتياسى باقتالاس بولسا، اقش مىندەتتى تۇردە قىتاي كومپارتياسىنا ساياسي بالاما بولا الاتىن كەز-كەلگەن انتي-كومپارتياشىل قىتاي توپتارمەن جاڭا ساياسي ماقساتتار قويا باستايدى. بۇنىڭ سوڭى قىتاي قوعامىنداعى كوممۋنيست پارتياعا قارسى ىشتەي ءتىسىن قايراپ جۇرگەن توپتاردىڭ كۇشىن بىرىكتىرەدى. سونداي-اق، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ساياسي وقشاۋلانۋىن جىل سايىن اسقىندىرا بەرەدى. ءتىپتى، ەڭ سوڭىندا كومپارتيا ساياسي قاجەتىنەن ايرىلا باستايدى;

ەكىنشىسى، اقش-قىتاي ساياسي ھام ەكونوميكالىق داعدارىسى قىتاي وليگارxىنا نەمەسە كلاندىق توپتارىنا كۇردەلى تاڭداۋ جاساۋعا جاجبۇرلەيدى. قىتايدىڭ جاڭا بۋىن ۇلتتىق كاپيتاليزمى بيلەۋشى پارتياعا قاتاڭ سۇراق، قاتال تالاپ قويا باستايدى، نە اقش-پەن ساياسي وڭ ديالوگ جاسا نە بولماسا ساياسي رەفورما قابىلدا دەپ. ەگەر قىتاي كومپارتياسى ەكەۋىنە دە ۇتىمدى جاۋاپ بەرە الماسا قىتايدىڭ جاڭا بۋىن وليگارx-كلاندارى ساياسي رەۆولۋتسسيا جاساۋعا كوشەدى نەمەسە دايىن دەگەن ءسوز، ونى اقش استىرتىن قارجىلاندىرادى. بۇنىڭ سوڭى ەلدە ساياسي جۇيەنىڭ تۇبەگەيلى اۋىسۋىنا الىپ كەلىپ، بيلىككە ۇلتشىل ليبەرال دەموكراتتار كەلەدى. ءارى باتىس پەن اقش-قا جاڭا ساياسي قارىم-قاتىناس باستالادى;

ءۇشىنشىسى، اقش نەمەسە اۋعان، ورتالىق ازيا فاكتورى قىتاي كومپارتياسى مەن قىتايدىڭ جاڭا بۋىن وليگارxى اراسىنا ءبىرىن-ءبىرى وتقا يتەرمەلەيتىن ساياسي باسەكەلەستىككە جول اشادى. وسىلاي بولجاۋ جاساساق، ءدال قازىرگى قىتاي ەومپارتياسىنىڭ ساياسي باعدارى نەبارى بەس جىلعا دەيىن دارەندەپ ودان كەيىنگى كەزەڭ قىتاي وليگارxى ۋىسىنا تولىقتاي ءوتۋى مۇمكىن. ونداي بولسا قىتاي كوممۋنيستەرى ءبىر تامشى قان توكپەي-اق بيلىكتى ءوز قولىمەن جاڭا بۋىن قىتايدىڭ كلاندىق جۇيەسىنە وتكىزىپ بەرۋى مۇمكىن. اقش-تىڭ ساياسي تەxنولوگياسى بۇرداي ساتتە مىندەتتى تۇردە قىتايعا اشىق سوعىس اشۋ نيەتىن بىلدىرمەي قىتاي جاقتىڭ بۇل پروتسسەستى تولىق ورىنداۋىن سابىرمەن كۇتەدى. قالاعان جاعدايدا ساياسي مورالدىق كومەككە استىرتىن اتسالىسۋى دا مۇمكىن;

ءتورتىنشى، اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسى قىتاي كومپارتياسى ءۇشىن دە ساياسي وراي-دۇر. ەلدەگى كاپيتاليست كولاندىق جۇيەگە رەفورما جاساۋدىڭ ىلۋدە ءبىر كەزىگەتىن مۇمكىندىگى. سوندىقتان اقش-تىڭ بۇعان ىلىگۋىن كەرى باعىتتا وراي رەتىندە اتقارۋى دا مۇمكىن. ول جاعداي جۇزەگە اسسا قىتايدا كومپارتياعا ساياسي بالاما بولا الاتىن وليگارx, كلاندار قالماي قالۋى دا مۇمكىن;

قالاي بولماسىن قىتايدا ساياسي مەكتەپ وتە ەرتەدەن قالىپتاسقان جانە قىتاي ساياسي ينستيتۋتتارى الەمدىك گەو-ساياسي اقۋالدى جان-جاقتى تالقىلاپ ساراپتان ابدەن كوزدەن وتكىزىپ الادى. بۇل جاعىنا كەلگەندە قىتاي كورشىدەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. دەسە دە قىتاي كلاندارى مەن قىتاي كومپارتياسى اراسىنداعى ساياسي باقتالاستىق پەن باسەكەلەستىك جالعاسا بەرەدى. ەرتەڭ باسقا فورماتتارى جارىققا شىعۋى مۇمكىن…

قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟

kerey.kz

Zhalgas Yertay قازاقستان بيلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قاتاڭ شەشىمدەرگە بارعىسى كەلمەيدى دەيىك. بىراق قازىرگى زاڭناما اياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ سونى ويلانىپ كورەيىك. قازاق ءتىلىن دامىتۋ جايىن ايتقان كەزدە قازاقستان بيلىگى قوعامدى ەكىگە بولەدى. ءبىرى – ءتىلدى دامىتۋدىڭ راديكال شەشىمدەرىن ۇستانادى، ەكىنشى جاعى – قازىرگى ستاتۋس-كۆونى ساقتاعىسى كەلەدى، ياعني ەشتەڭە وزگەرتپەي-اق قويايىق دەيدى. بىراق ەكى جولدى دا تاڭداماي، ورتاسىمەن ءجۇرۋدى ۇسىنىپ كورسەك قايتەدى!؟ باتىل قادامدارعا بارايىق، بىراق ول راديكال جول بولماسىن. قازاق ءتىلىن كۇشپەن ەمەس، ورتانى دامىتۋ ارقىلى كۇشەيتسەك بولادى. ياعني ادامدار ءتىلدى ۇيرەنىپ اۋرە بولماي-اق، حالىق جاي عانا قازاق ءتىلى اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنسىن. نەگىزگى وي وسى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ادامدار ورتانى
ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
زەلەنسكيدىڭ “جالعىز سەنەرى ءارى وڭ قولى”. اندرەي ەرماك كىم؟

kerey.kz

رەي فەرلونگ اندرەي ەرماك (سول جاقتا) پەن ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي (وڭ جاقتا). 2019 جىل. اندرەي ەرماك ۇشاقتان تۇسە سالا ءوزىنىڭ باستىعىن قۇشاقتادى. 2019 جىلى قىركۇيەكتە پرەزيدەنت زەلەنسكيمەن جىلى جۇزدەسۋ جاڭادان باستالىپ كەلە جاتقان ساياسي سەرىكتەستىكتىڭ باسى ەدى. بۇل – ەرماكتىڭ رەسەي تۇرمەسىندە وتىرعان 35 ۋكراينالىقتى ماسكەۋدەن الىپ كەلگەن ءساتى. ال 2020 جىلى ەرماك زەلەنسكي اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بولدى. بىراق ۋكرايناداعى جەمقورلىق شۋىنان كەيىن ونىڭ قىزمەتىنە جۇرتتىڭ نازارى اۋدى. سەبەبى ەرماك ۋكراينا ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمىنا بولىنگەن قارجى جىمقىرىلعان كوررۋپتسيا سحەماسىندا نەگىزگى رولدە بولعان دەگەن اقپارات تاراعان. بىراق تەرگەۋشىلەر بۇل جايتتىڭ جاي-جاپسارىن تولىق اشقان جوق. ەرماكتىڭ ءوزى ازاتتىقتىڭ ۋكراينا قىزمەتىنىڭ رەسمي ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەن جوق. سونىمەن زەلەنسكيدىڭ كەڭسەسىن باسقارىپ وتىرعان ەرماك كىم؟ تەلەۆيدەنيەدەن
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.