قۇدىرەتتى كەرەي حاندىعى
kerey.kz
كەرەي حاندىعى – قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ورتا عاسىرلىق فەودالدىق مەملەكەت حاندىق تەرريتورياسى ەجەلگى عۇندار مەن كوك تۇرىكتەرىنىڭ اتاقونىسى ورتالىق موڭعوليادا بولدى. شىعىستا تاتارلار تايپالىق وداعى مەن قاماع موڭعولدارمەن، باتىستا نايمان حاندىعىمەن، وڭتۇستىكتە تاڭعىت مەملەكەتىمەن، سولتۇستىگىندە مەركىتتەرمەن شەكتەسىپ جاتتى. حاندىق قۇرامىنداعى رۋ- تايپالار كەيىن كەلە قازاق حالقىنىڭ ءبىر بولىگىن قۇرادى، ولار ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي تايپاسى، ارعىننىڭ توبىقتى رۋى، ۇلى ءجۇزدىڭ البان تايپاسى، كىشى ءجۇزدىڭ كەرەيت تايپاسى وسى حاندىقتاعى رۋ تايپالار بولدى.
كەرەيلەردىڭ ارعى تەگى
كەرەي تايپالىق وداعىنىڭ شىعۋ تەگى كوبىندە سانبەيلەرگە بارىپ تىرەلەدى، كونە سانبەي مولالارىنداعى سۇيەكتەرگە جاسالعان زەرتتەۋلەردە مۇنى راستايدى. دەگەنمەن وسى تايپالىق وداققا عۇننىڭ سارقىنشاقتارىمەن دەڭلەڭدەردىڭدە قاتىسى بار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ەجەلگە مەكەنى بايقال كولىنىڭ اينالاسى بولعان. سانبەيلەر ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ 91 جىلى عۇنداردى كۇيرەتىپ، تاڭىرقۇتىنىڭ باس تەرىسىن سىلىپ الدى دا، عۇننىڭ ورنىن باسقان كوشپەندىلەر يمپەرياسىن قۇردى. شەگاراسى باتىستا بالقاش كولىنە دەيىن تىرەلسە، شىعىستا جاپون تەڭىزىنە دەيىن سوزىلىپ جاتتى. 360 جىلدارى دەڭلەڭ تايپالارى جاپپاي كۇشەيدى دە، بۇرىنعى سانبەيلەر دەڭلەڭدەرمەن ارالاسا باستادى. ەرامىزدىڭ 5-8 عاسىرلارىندا بايقال كولىنىڭ شىعىسىنداعى سانبەيلەر بايىرقۋلار دەپ اتالدى. ولار تۇركى قاعاناتى مەن ۇيعۇر قاعاناتى قۇرامىنداعى ەڭ بەلدى تايپالىق وداقتاردىڭ ءبىرى بولىپ «توعىز وعىزداردىڭ» ءبىرى بولدى. شىڭعىسحان زامانىنا دەيىن بايقال كولىنىڭ شىعىسىنداعى القاپ بايىرقۋ جەرى، ياعني «بارعۋجىن توعۇم» اتاندى.
كەرەيلەردىڭ كونە سۇلباسى – بايىرقۋلار
بايىرقۋلار زامانىمىزدىڭ VI عاسىرىنان باستاپ تاريح بەتىنەن كورىنە باستادى، ولار تەلە تايپالار وداعىنا قاتىسقان. سونىمەن قاتار باتىس تۇرىك قاعاناتىندا قويلۇع (قويلاۋ), شيمۋگەن (شيمويىن) اتتى تايپالاردىڭ دا اتى اتالادى، بۇل رۋلار قازاق كەرەيلەرىندە ءالى اتى بەلگىلى رۋلار. بايىرقۇلار تۋرالى تاڭنامادا بىلاي جازىلعان: «بايىرقى (拔野古، 拔野固، 拔曳固) دەپ ءۇش ءتۇرلى بەرىلگەن. ءشولدىڭ تەرىستىگىندەگى اۋماعى مىڭ شاقىرىمعا سوزىلعان كەڭ الاپقا قونىستانعان. جەرى بۇركىت ۇلىسىنىڭ شىعىسىنداعى مۇركەتپەن شەكارالاس جاتادى. 60 مىڭ ادامى، سوعىسقا جارامدى 10 مىڭ اسكەرى بار. جەرىنىڭ ءشوبى شۇيگىن كەلەدى، اسىل تۇقىمدى جىلقى وسەدى، تەمىر رۋداسى شىعادى. قاڭعان دەگەن وزەن بار. سۋعا قاراعايدى سالىپ قويسا، ءۇش جىلدان كەيىن تاسقا اينالىپ كەتەدى، ونىڭ ءوڭى قارا كوكشىلدەنگەنىمەن اعاش بەدەرى سول كۇيىندە كورىنىپ تۇرادى. جۇرت بۇنى قاڭعان بالبالى دەپ اتايدى. حالقى ساياتشىلىقتى ۇناتادى، ەگىن ەگەتىندەر وتە از كەزىگەدى. قىستا مۇز ۇستىندە بۇعىنى شاناعا شەگىپ جۇرەدى. ءمۇز ۇستىندە شاڭعىمەن بۇعى اۋلايدى. ادەپ-عۇرىپتارى تىيەكتەرگە ۇقساس، تىلدەرىندە ازدى-كوپتى ايىرماشىلىق بولادى. تاڭ تايزۇڭ زامانى جىنگۋاننىڭ 3 جىلى (629 جىل) بۇلار بۇركىت، توڭىرا، عي، سەپتەرمەن بىرگە سارايعا قول تاپسىردى. 647 جىلى تاي ەلتەبەرى قۇتلى شاد بۇكىل ۇلىسىمەن قول تاپسىردى» (1). «انتا كەسىرى يەر بايىرقۋ ۇلۇع ەركىن ياع بولتى، انى ياڭى تۇرگى ياراعۇن كولتە بۇزدۇمىز. ۇلۇق ەركىن ازقىڭى ەرىن ءتىزىپ باردى، كۇلتەگىن…ياشىڭا قىرقىز تارا سۇلەدىمىز، سۇڭۇكى ءباتامى، قاراق سۇكۇن كوگمەن يشىق توعا ءيورىپ قىرعىز بودۇنى ۇدا ءباسدىمىز، قاعان بىرلە ءسۇڭا ءيىشتا سۇلەدىمىز، كۇلتەگىن بايىرقۋن اق ادىعىرىع ءبىنىپ ولايۋ تەگدى… ىلگەرى بايىرقۋ يەرىڭە تەگى سۇلەدىم» (2). بايىرقۋلارعا قاتىستى دەرەكتەن ولاردىڭ بايقال كولىنىڭ شىعىسىنداعى كۇشتى تايپالىق وداقتىڭ ءبىرى ەكەنىن كورۋگە بولادى. بايىرقۋلار كەيىنگى تەلە تايپالارى كۇشەيگەندە ولاردىڭ تايپالىق وداعىنا قاتىناسادى. ساحاراداعى 9 ارىستىڭ ياعىني «توعىز وعىزدىڭ» ءبىرى بولادى. اسكەرى 10 مىڭ، كوپ بولماعانىمەن اسا جاۋىنگەر بولعان، 716 جىلى تۇرىكتىڭ بۇگ چور قاعانى وسى بايىرقۋلار جاعىنان ولتىرىلەدى. ۇيعۇر قاعاناتىنان كەيىن ءبۇرىن قىرعىز تايپالار وداعى قۇرامىندا بولعان قاراعاستار كۇشەيىپ بايقال كولىنىڭ باتىسى مەن شىعىسىنداعى بارلىق سىبىرلىك تۇركى تايپالارىن بىرىكتىرىپ كۇشتى حاندىق قۇرادى.
قاراقاستاردىڭ كۇشەيۋى جانە كەرەي تايپالارىنىڭ ءسىبىريادان ورتالىق موڭعولياعا كوشۋى
820 جىلداردان باستاپ ۇيعۇر قاعاناتى جاپپاي السىرەي باستايدى، بۇرىنعى اسا جاۋىنگەر حالىق مانحەي ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن كەرى كەتە باستايدى. 755-763 جىلدارى تاڭ يمپەرياسىنداعى تۇرىكتەر كوتەرىلىس جاساپ، تاڭدىقتاردىڭ ىرگەسى شايقالىپ، كوپ تەريتورياسىنان ايىرىلعان كەزدە ۇيعۇرلار تۇرىكتەردىڭ قايتا كۇشەيىپ وزدەرىنە جاۋ بولۋىنان قورقىپ، اسكەر جىبەرىپ ولاردى جانىشتايدى. سونىمەن قاتار تاڭ يمپەرياسىنىڭ قالالارىندا تالاۋعا تۇسىرەدى. ۇيعۇر قاعاناتى السىرەگەن تۇستا قاراقاستار ولاردى ۇدايى جەڭەدى، تاڭدىقتار دا ولاردىڭ وڭتۇستىگىنەن تيەدى، اقىرى اۋىر تابيعات اپاتى، ىشكى بىلىق پەن كۇشتى سىرتقى جاۋ الدىندا ۇيعۇر قاعاناتى قۇلايدى، كوپ حالقى موڭعوليادان باسقا جاقتارعا اۋا كوشەدى. ول تۋرالى تاڭ دەرەگى بىلاي دەيدى: «ۇيعۇر ولاردىڭ ءامىرى ازعا بىلگە تون ىركىن دەگەن اتاق بەردى. ۇيعۇر بىرتە-بىرتە السىرەپ، ءاز ءوزىن قاعان دەپ جاريالادى. ونىڭ شەشەسى تۇركەش قىزى ەدى. شەشەسى قاتۇن دەپ اتالدى، ايەلى قارلىق يابعۇسىنىڭ قىزىنا قاتۇن اتاعىن بەردى. ۇيعۇر ونىڭ ۇستىنە ءۋازىر جورىقشىلارىن اتتاندىرسا دا جەڭە المادى. اراداعى سوعىس 20 جىلعا سوزىلدى. بىتىمگە كەلە المادى. ءاز ءوزىنىڭ جەڭىسىنە ماساتتانىپ ولارعا: «سەندەردىڭ ريزدىقتارىڭ تاۋسىلدى، مەن التىن وردالارىڭدى جىعىپ، وردالارىڭنىڭ الدىنا ات ويناتامىن جانە تۋىمدى تىگەمىن. شايقاسا الاتىن شامالارىڭ بولسا كەلىڭدەر، ەگەر وعان شامالارىڭ كەلمەسە، ەرتەرەك تايىپ تۇرىڭدار» دەپ جەردەن الىپ جەرگە سالدى. ۇيعۇرلار جازا جورىعىن جاساۋعا شامالارى كەلمەدى. ءولاردىڭ ءۋازىرى كۇلىك باعا ءازدى باستاپ قۇيعۇر قاعانىنا شابۋىل جاساپ ونى ءولتىردى، تەگىندەردە تۇتاس كۇيرەدى. ءاز قولدى ءوزى باستاپ ولاردىڭ ورداسىن جانە حانشا تۇرعان التىن شاتىردى ورتەپ جىبەردى، بۇكىل دۇنيە-مۇلكىن ولجالادى، دانەكەر حانشانى دا تارتىپ الدى. سونىمەن ورداسىن لاۋشان تاۋىنىڭ كۇنگەيىنە كوشىردى. لاۋشاندى تۇمان (赌满) دەيدى. بۇل جەرگە ۇيعۇردىڭ ەسكى ورداسى سالت اتقا 15 كۇندىك جول. حانشا تاڭ پاتشالىعىنىڭ اسىل تەكتى ارۋى بولعاندىقتان، ءاز وعان سارايعا جەتكىزىپ سالۋعا ەلشىسىن قوستى. بۇلاردى جولدا ۇيعۇردىڭ وكەي قاعانى توسقاۋىلداپ، ەلشىنى ءولتىرىپ تاستادى». «بۇرىن ۇيعۇرلار سارايدىڭ شاپاعاتىن ۇمىتىپ ۇلىستاردى بۇلاپ-تالادى، ليڭجوۋعا شاپقىنشىلىق جاساپ، ءتاڭىردىڭ قارعىسىنا قالدى. ءسۇيتىپ حىدۇڭ سياقتى بۇلىقتاردىڭ اسكەرلەرىنە جازا جورىعىنا اتتانۋ جونىندە جارلىق ءتۇستى. قاڭتاردا حىدۇڭ قولىنا عۋقىرعان تاۋىندا ۇيعۇرلاردى كۇيرەتۋ جونىندە بۇيرىق جاريالاندى. ولار شاتىرعا باسىپ كىرىپ، دانەكەر حانشانى ءوز قوسىنىمىزعا الىپ قايتتى. قاعان وندا (ۇيعۇر قاعانى) ونداعان ساربازىن ەرتىپ تاۋدان اسا قاشتى، وسى تۇستا قاراعاستار ونىڭ ەلىن باسىپ قالدى. اقپاندا چوڭ الىپ سولشى باستاعان جەتى ەلشىسىن سارايعا جىبەرىپ، تارتۋعا سايگۇلىك اكەلدى. كايچىڭنىڭ 4 جىلى ءۋازىر كۇرەمىر كوتەرىلىس جاساپ، قاعانعا شادالاردى باستاپ كەلىپ شابۋىل جاسادى، قاعان ءوزىن-ءوزى ءولتىردى، ەلى اپساپ تەگىندى قاعان كوتەردى. ءبۇل كەزدە ەلدە اشارشىلىق باستالىپ، جۇقپالى اۋرۋ تارادى، ونىڭ ۇستىنە قالىڭ قار جاۋىپ قىرۋار قوي، جىلقى قىرىلدى. سوندىقتان وعان اتاق بەرىلمەي قالدى. ۇزۇڭ تاحقا وتىرعاندا سىزى حانى رۇڭ حابارلاۋعا كەلىپ ونىڭ ەلىندە بۇلىنشىلىك بولىپ جاتقان ۇستىنەن ءتۇستى. «كوپ وتپەي اعامان كۇلىك باعا كورشىلەس قاراعاستارمەن استاسا وتىرىپ 100 مىڭ اتتى اسكەرمەن ۇيعۇر قامالىن تالقاندادى، قاعان مەن كۇرەمىردى جايراتىپ، ورداسىن ورتەدى، ۇلىس توز-توز بولدى. ءۋازىر ساپشىق پەن بىڭ تەگىن 15 ۇلىس ەلىن باستاپ قارلۇقتارعا پانالادى، قالعاندارى ءتۇبىت پەن انشيگە قوسىلدى. وسى كەزدە قاعان ورداسىنا قاراستى 13 ارىس ەل وكەي تەگىندى قاعان كوتەرىپ تۇستىككە قاراي جىلىستاپ، ساعزى تاۋىن ساعالادى» (3). بۇل دەرەكتەن ون بەس ۇلىس قارلىق جەرىنە كەتتى، ۇيعۇردىڭ ۇلىستارى گانجوۋمەن تۇرپانعا كەتكەنى اڭدالادى. بۇل تاريحتاعى عۇنداردىڭ موڭعوليادان كوشۋىنەن كەيىنگى ۇلكەن كوشپەندىلەر كوشى سانالادى. وعىز تايپالارى سىر بويىنا بارىپ سوندا وعىز مەملەكەتىن قۇردى، ۇيعۇرلار تۇرپاندا يدىقۇت مەملەكەتىن، گانسۋدا گانجوۋ حاندىعىن قۇردى. دەمەك كوشكەن حالىقتىڭ سانىندا حيساپ جوق، جارتى ملن نە ملن نان ارتىق. وسى تايپالاردىڭ ورىنىنا سىبەريادان كوپتەگەن تايپالار اۋىپ كەلىپ ورىنىن تولتىردى. كەرەيلەر بايقالدىڭ شىعىسىنان كەلگەن بايىرقۋلارمەن باتىسىنان كەلگەن قاراقاستاردىڭ ورتالىق موڭعولياعا اۋعاننان كەيىن قالىپتاسقان. مىسالى بايىرقىلار شىعىس موڭعولياعا اۋىپ كەيىن تاتارلاردىڭ تايپالىق وداعىنا قاتىسىپ «بارقى تاتار» اتانادى، ينشان تاۋى «بارقىن تاۋ» اتانادى. كەيىنگى كەرەي حاندىعى قۇرامىنداعى رۋلار سايان التاي مەن سىبىرلىك تايپالارمەن تۋىستاس، مىسالى كەيىنگى كەرەيدە توبوۋىت اتتى تايپا بولعان، سايان، التاي، سىبىردە ولاردىڭ قالدىعى توبا اتىمەن بەلگىلى. سونداي اق البات تايپاسىمەن ۇقساس التايدا المات رۋى قالعان، كەرەيدىڭ ءبىر رۋى ساحايت بولسا سىبىردە ساعاي رۋى قالعان. كەيىنگى اباق كەرەيدە بارقى، قاراقاس رۋلارىدا سىبىردەن ورتالىق موڭعولياعا اۋعانىمەن حاكاسيادا قاراقاستار ءالى بار. بايقالدىڭ شىعىسى «بارعۇجىن توعۇم» اتانىپ، وندا شىڭعىسحان زامانىنا دەيىن بارقى تايپاسى مەكەندەگەن. قاراقاستاردىڭ موڭعولياعا كوشۋىنە مىنا دەرەك دالەل بولادى: «قۋرچاكۋز بۇيرىق (قۇرشاقۇز بۇيرىق) حاننىڭ ۋرتا بالعاسۋن (ورتا بالعاسۇن) وڭىرىندە جۇرتى بولعان ەكەن. جانە گۋرحان مەن وڭ حانعا ياع يابعاننان (جاك جاپقاننان) جۇرت (مەكەن) بەردى. ال تايتيمۋر (تايتەمىر) تايشى مەن يۋلا ماعۋسكا (جىلا ماعۇسقا) قاراعاس بۋرۋعۋس (قاراقاس بورىقۇس) وڭىرىنەن (ورنىن بەردى)» (4). كەرەيلەردىڭ سىبىرلىك رۋ ەكەنىنە اباق كەرەيدىڭ رۋلىق تاڭباسى دا كۋا. اباق سىبىردە اڭ ۇستايتىن قاقپان، حاكاسياداعى اباقان وزەنىنىڭ اتى دا وسىعان قاتىستى بولۋى مۇمكىن، كىشى ءجۇز كەرەيىتتەرىندە وباعان تايپاسى تاعى بار ەكەنىن قوسىڭىز. ءسىبىريادا ارباعا يت جەگەدى، كەرەيدە تاعى يتەلى اتتى رۋ بار.
ح-ءحى عاسىرداعى كەرەيلەر جانە كەرەي حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
ح عاسىردىڭ باسىندا قاراقاستاردىڭ موڭعولياداعى بيلىگى السىرەي باستايدى، كەرىسىنشە شىعىستا قيداندار كۇشەيە باستايدى، قيدانداردان ىعىسحان تاتارلار شىعىس موڭعولياعا كەلەدىدە باسقا تايپالاردى باعىندىرادى، قاراقاستاردىڭ بيلىگى اقىرلاسىپ موڭعوليادا تاتار ۇستەمدىگى ورناپ “تاتار دالاسى” اتالا باستايدى. تاتارلاردىڭ ۇستەمدىگىنە قيداندار قاۋىپ ءتوندىرىپ ساحارادا قيدانداردىڭ سىرتتاي بيلىگى ورناپ تاتارلار ۆاسسالدىق حاندىققا اينالادى. قيدان لياۋ پاتشالاعىنىڭ تاريحىندا تاتارلاردى” زۋبۋ”(سۇبۇك) دەپ اتايدى. كەرەيلەر ەندىگى جەردە تاتارلاردىڭ بيلىگىندە بولادى، 12 عاسىردا شۇرشىتتەر قيدانداردى جەڭىپ يمپەريا قۇرادى. لياۋ دەرەكتەرىندە موڭعوليا جەرىنە جورىقتار تۋرالى مىنا دەرەكتەرگە قاراڭىز: «918 جىلى بوحاي، كورەي، ۇيعۇر، زۋبۋ، تاڭعۇت ەلدەرىنىڭ ەلشىلىگى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ تارتۋ تارتۋلادى. «… 12 ماۋسىم كۇنى تۇيعۇن، تاڭعىت، زۋبۋ ەلدەرىنە جويقىن جورىق باستالدى، مۇراگەر پاتشازادا ەلدى باسقارا تۇرۋعا قالدى. ءتايزۋ توبە ساردار ياۋ حىنى قاسىنا الىپ جورىق ساپارىنا ءجۇرىپ كەتتى. 14 شىلدە كۇنى قارا سۇكۇن تاۋىنىڭ (موڭعوليانىڭ استاناسى ۇلانباتىردىڭ شىعىسىنداعى تاۋ) شىعىسىنداعى ۇلىستارعا شابۋىل جاساپ، ولاردى تالقاندادى. 19 تامىز كۇنى اعىزام ۇگى تاۋىنا كەلىپ، قاز شالىپ، تاساتتىق بەردى. 28 تامىز كۇنى ەجەلگى تاڭىرقۇت قالاسىنا ەرۋلەپ، الدەناكسى تاۋىنا (ۇلانباتىر ماڭىندا) شىعىپ ەلىك شالىپ تاساتتىق بەردى. قىركۇيەك ايىنىڭ ءبىر جاڭاسىندا جورىقشىلار بايىرعى ۇيعۇر قالاسىنا كەلىپ ەرۋ بولىپ، جورىقتىعى ەرلىكتەرىن تاسقا قاشاپ جازدى. قىركۇيەكتىڭ بەسى جاڭاسىندا شوقتەرەكتە سىيىنۋ ءراسىمىن جاسادى. 11 قىركۇيەك كۇنى زۋبۋدى شابۋعا اتتى جاساق اتتاندى. كۇنگەي وردانىڭ باس ءۋازىرى يەلۇيسا، وڭتۇستىك كىشى وردانىڭ ىركىنى تەيىل وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتاردى باعىندىردى. 20 قىركۇيەك كۇنى يەلۇيسالار تۇتقىنداردى سارايعا جونەلىتتى. 29 قىركۇيەكتە بەكەت قاعاننىڭ قابىرىندەگى قۇلىپتاستى وڭدەپ، وعان ونىڭ ەرلىكتەرىن قىتان، تۇرىك، حانزۋ تىلىندە ويىپ جازۋ جونىندە جارلىق بەردى. سول ايدا قومىز تاۋىنداعى ءبو ۇلىستارى تالقاندالدى. ودان اعىزام يادىسى تاۋىنا شىعىپ ەرۋ بولىپ، قىزىل سيىر، قارا كوك جىلقى شالىپ كوك ءتاڭىرى مەن جەر تاڭىرىنە اتاپ تاساتتىق بەردى» (5). 916 جىلى قيدان مەملەكەتى قۇرىلعاننان كەيىن توڭىرەگىندەگى ەلدەرگە دۇركىن دۇركىن جورىق جاساپ كوبىن باعىندىرىدى. بۇل دەرەكتە قيدان اسكەرلەرىنىڭ ورتالىق موڭعولياعا دەيىن جورىق جاساعانى ايتىلعان، جورىققا قانشا جاساق قاتىسقانى تۋرالى ايتىلماعان، بىراق قيدان تاريحىندا پاتشالىقتا 400 مىڭ اسكەر بولعان، سول ءۇشىن كەمى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن كەلگەنىندە گۇمان جوق. ونان كەيىنگى لياۋ دەرەكتەرىندە زۋبۋ تاي حان ورداسى، زۋبۋ جالايىر ورداسى، زۋبۋدىڭ وزگە ۇلىستارىنىڭ باسقارۋ مەكەمەسى، باتىس زۋبۋ تاي حان ورداسى، سولتۇستىك زۋبۋ تاي حان ورداسى، سولتۇستىك باتىس زۋبۋ تاي حان ورداسى قاراقاس ەلى تاي حان ورداسى، جانباگ ۇلىسى دەگەن بولىكتەرگە بولىنەدى. بۇنداعى زۋبۋ ورداسى تاتارلاردى، باتىس زۋبۋ ، سولتۇستىك زۋبۋ، سولتۇستىك جانە باتىس زۋبۋ كەرەيدى كورسەتەدى، قاراقاس ورداسى كەرەيگە قاراستى قاراقاستى كورسەتەدى بۇل راشيد اد-دين دەرەگىندە كورسەتىلگەن. جانباگتار ولار نايماندار، سونىمەن قاتار مەركىت ۇلىسى، جاجىرات ۇلىسى، ۇراڭقاي ۇلىستارىدا بار. قيدان دەرەكتەرىندە 1089 جىلى زۋبۋ تايپالارىنىڭ بىرلىككە كەلىپ مارعۇز اتتى كوسەمىنىڭ باستاۋىندا بۇلىك شىعارعانىن ايتقان. ال وسى مارعۇز باستاعان قيدان يمپەرياسىنا قارسى سوعىستى قيدان اقسۇيەگى يەلۇي قۇرساگۋ 1092 جىلى باستىقتىرۋعا اتتانعان. سوعىس تۋرا سەگىز جىلعا جالعاسىپ 1100 جىلى مارعۇز قولعا ءتۇسىپ قيدان استاناسىنا اپارىلىپ اعاش ەسەككە شەگەلەنىپ ولتىرىلگەن. مارعۇز تاريحتا ءبىرىنشى بولىپ اتى قالعان كەرەي حانى سانالادى. وسىعان ساي كەلەتىن دەرەك راشيد اد-دين دەرەكتەرىندەدە كەلتىرىلگەن: «وڭ حاننىڭ اتاسىنىڭ ەسىمى مۋرعۋز (مارعۇز) بولاتىن، ونى بۋيرۋك (بۇيرىق) حان دەپ اتايتىن. ول كەزدەرى تاتار رۋلارى سانى كوپ جانە قۇدىرەتتى بولاتىن، (سوعان قاراماي) ءاردايىم قىتاي مەن جۇرشا پاتشالارىنا باعىنىشتى بولاتىن ەدى. ول زامانداردا تاتار پاتشالارىنىڭ باسشىسى ناۋىر بۋيرۋك (ناۋىر بۇيرىق) حان اتتى (كىسى) بولاتىن. ونىڭ جۇرتى بۋيۋر ناۋىر ء(بۇيىر ناۋىر) دەپ اتالاتىن جەردە ەدى. (ول) بىردە ىڭعايلى كەزدى پايدالانىپ كەرەيت پاتشاسى مارعۇز بۇيرىقتى ۇستاپ الادى، (ونى) جۇرشا پاتشاسىنا جىبەرەدى. ول ونى (مارعۇز بۇيرىقتى) «اعاش ەسەككە» قاعىپ ولتىرەدى» (6).
مارعۇز حان زامانى
مارعۇز حان كەزىندە كەرەي مەن تاتار اراسى ۋشىعىپ، كەرەي مەن موڭعول اراسى مۇددەلىك تۇرعىدان بىرلەسۋگە وتەدى دە، تەرەڭ دوستىق ورنايدى. مارعۇزدى تاتارلار ولتىرتكەننەن كەيىن ونىڭ حانىمى تاتارلاردان ايلامەن كەك الادى. بۇل اتاقتى اڭىزعا اينالعان وقيعا سانالادى. ول جونىندە: «ارادان ءبىراز ۋاقىت وتكەندە مارعۇز بۇيرىقتىڭ قۋتۋقتاي حاريكچي (قۇتىقتاي حارىقشى) اتتى ايەلى، حارىقشى – جارقىراعان (جəنە) تولقىتاتىن (دەگەندى بىلدىرەدى), بۇل اتپەن اتالۋىنىڭ سەبەبى ونىڭ ءجۇزى (اركەز) جارقىراپ، اسەمدىگىمەن (كورگەندى) تولقىتاتىن (ەدى). سوسىن ولاردىڭ جۇرتى (تۇراقتاۋ ورنى) تاتار رۋلارىنا جاقىن بولعاندىقتان، (ايەل ءبىر كىسىنى) جىبەرىپ: «مەن تاتار پاتشاسى ناۋىر بۇيرىققا ءجۇز قوي، ون بيە مەن ءجۇز ۋندير ء(ۇندىر) قىمىز سىيعا تارتقىم كەلەدى»، – دەدى. ءۇندىر ءسوزىنىڭ ماعىناسى – تەرىدەن تىگىپ، ارباعا تيەپ (الىپ جۇرەتىن) ۇلكەن مەس. ونىڭ اربىرىنە بەس ءجۇز مان قىمىز سىيادى. (قۇتىقتاي حارىقشى) كۇيەۋى ءۇشىن كەك العىسى كەلدى، ول ۇندiرلەردىڭ (مەستەردىڭ) ىشىنە تولىق قارۋلانعان ءجۇز باتىردى سالىپ، (مەستەردى) ارباعا تيەدى. ولار (تاتارلار مەكەنىنە) كەلگەندە قويلاردى باۋىرشىلارعا اس دايىنداۋ كىرىسۋلەرى ءۇشىن بەردى، ءسويتىپ: «اس بولىپ جاتقان كەزدە ءبىز قىمىزدى اربالارمەن الىپ كەلەمىز»، – دەستى. سوسىن تويعا (داستارقانعا) وتىرعان كەزىندە ولار الگى ۇندىرلەر (تيەلگەن) اربالاردى الىپ كەلىپ، ولاردىڭ تويلاپ جاتقان جەرىنە قاراما-قارسى قويدى، (ولاردى ارابادان) ءتۇسىردى. باتىرلار سىرتقا شىعىپ، پاتشا ايەلىنىڭ (قۇتىقتاي حارىقشىنىڭ) باسقا دا قىزمەتشىلەرىمەن بىرگە (شابۋىلداپ) تاتار پاتشاسىن ۇستادى، ونى ءولتىردى. سول ارادا بولعان تاتار قاۋىمىنىڭ كوپشىلىگىن (مەرت قىلدى). بۇل وقيعانىڭ ايگىلى مازمۇنى – وسىنداي جولمەن مارعۇز حاننىڭ ايەلى ءوزىنىڭ كۇيەۋىنىڭ قانىن (كەگىن) الدى» (7). مارعۇز حاننان بۇرىن الدە كەيىن كەرەيلەردە سارىق حان اتتى حان بولعان، ول ورداسىن ورحون وزەنى بويىنا تىكتىرگەن، ول تاتارلارمەن سوعىسىپ السىرەپ قايىتقان جولىندا موڭعولدار شىعىپ ءار اسكەرىنە ات بەرىپ، وزدەرىن قوناق قىلادى،سوندا سارىق حان: «ەي مەنىڭ كىشى باۋىر موعولدارىم، ءبىر بىرىڭمەن ەشقاشان قۇدا بولماڭدار! ءارى وزگە رۋلارمەن دوس بولعان جاعىدايدان باسقا كەزدە وزگە جاقپەن بايلانىستى بولعانداردان اركەز اۋلاق بولىڭدار! سوندا ءبىر بىرىڭمەن اعا باۋىر تۋىس بولساڭدار اعايىندىقتارىڭ جوعالمايدى» دەپتى. وسىدان كەيىن كەرەي مەن موعول اراسىندا بەرىك دوىتىق ورناپتى.
قۇرچاقۋز بۇيرىق حان زامانى
قۇرچاقۋز بۇيرىق حان زامانى قيدان پاتشالىعىنىڭ ىدىراپ ونىڭ ورىنىنا شۇرشىتتەردىڭ التىن پاتشالىعى ورناي باستاعان زامانعا تۋرا كەلەدى، ول زاماندا يەلۋي داشى باستاعان ءبىراز قيداندار شىعىس تۇركىستان مەن ماۋەرانناحرعا بارىپ قاراقىتاي مەملەكەتىن قۇردى. تاتار دالاسى ەندى ەكى ەل اراسىنداعى تارتىس مايدانعا اينالدى، شۇرشىتتەر ساحارانىڭ بىرىگۋىنە كەدەرگى بولىپ ارقاشان ءار تايپانىڭ اراسىنا وت تاستاپ ءوزارا قىرقىستىرىپ وتىردى. ول تۇستا ساحارادا كەرەي، نايمان حاندىقتارى ورنادىدا، تاتارلار ءوز ىشتەرىنەن ءبۇلىندى، ولاردى شۇرشىتتەر باسقا تايپالارعا قارسى ايداپ سالىپ وتىردى. قۇرچاقۋزدىڭ تۇسىندا تاتارلارمەن قوسا كەرەي حاندىعىنا ەتەنە جاقىن بەكتىكمەركىتتەر اراسىندادا قاقتىعىستار ورىن العان. قاقتىعىستاردا بىرەسە ءبىر جاق، ەندى بىرەسە ءبىر جاعى باسىم ءتۇسىپ وتىردى. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەدە كەلتىرىلگەن: «جەتى جاسىندا مەركىتتەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بورتە لاقتىڭ تەرىسىن كيىپ، سەلەڭگىنىڭ بۋىرا كەرىنە دەيىن بارىپ، مەركىتتىڭ بيدايىن تۇكتەپ كۇن كورگەن ەدى. اكەسى قۇرشاقۇس-بۇيرىق حان مەركىتتەرمەن سوعىسىپ جەڭىپ، ءۇلىن الىپ كەلگەن-ءدى. ال، مىنا تۇعىرىل حان ون ءۇش جاسىندا اكەسىمەن بىرگە تاتاردىڭ اجاي حانىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ونىڭ تۇيەسىن باققان بولاتىن. ءسويتىپ، اجاي حاننىڭ قويشىلارىمەن ىلەسىپ قاشىپ، ۇيىنە كەلەدى» (8). قۇرچاقۋز بۇيرىق حان تۋرالى قىسقا دەرەك راشيد اد -ديندە ايتىلعان: «قۇرشاقۇس بىلاي دەۋشى ەدى: «ەگەر ولار بىرگە بولسا ء(بىر-بىرىنە جاقىن ءومىر سۇرسە), وندا تىنىشتىق بولمايدى. مەن ولگەننەن سوڭ، ولار كەرەيتتەر ۇلىسىنان كەشتەن تاڭعا دەيىن جانە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن (ەشتەڭە) قالدىرمايدى» (9). سول سەبەپتەن ول ولاردى ءبىر-بىرىنەن اۋلاق ۇستايتىن ەدى. ونىڭ ايەلى تۋراعايميش سيقىرشىلىقپەن اينالىساتىن. ول قاشان اڭعا شىعاتىن بولسا، ول ونى دەرەۋ اتىنان تۇسۋگە ماجبۇرلەيتىن. ول ونىڭ قولىنان وسىلاي (ۇنەمى) مازاسىزدىق كورگەندىكتەن، ءوزىنىڭ ەكى كۇڭىنە ونى ولتىرۋگە بۇيىردى. (كۇندەر) ايتىلعاندى ىستەدى. سودان سوڭ ول بالالارى جايلى ويلاپ، ول جاعدايدى قۇپيا ۇستاۋدى ويلادى. ء(سويتىپ) ول ەكى كۇڭگە قاتىستى ءبىر سىلتاۋ. تاۋىپ، ولاردى ءولتىردى. ارادان ءبىراز ۋاقىت (وتكەن سوڭ بۇيرىق حان دا كەز جۇمدى.
تاق تالاسى جانە تۇعىرىلدىڭ حان بولۋى
قۇرچاقۋز بۇيرىق حان ولگەننەن كەيىن تۋرا 1196 جىلعا دەيىن كەرەي حاندىعىندا تاحقا تالاس توقتامادى، تۇعىرىل تاققا وتىرىپ العان ەكى ءىنىسىن ءولتىردى، ونى سىلتاۋراتىپ كىشى اكەسى تۇعىرىلدان تاقتى تارتىپ الدى دا، ءوزىن «گۇر حان» اتادى، موڭعول ساردارى يەسۋكەيدىڭ كومەگىمەن تۇعىرىل جەڭىسكە جەتتى. بۇل تۋرالى دا راشيد اد-دين دەرەكتەرىن ۇسىنىپ وتىرمىز: «وڭ حان تايتەمىر تايشى مەن جىلا ماعۇسقا: «اكەمىز ءتىرى كەزدە ءبىز ساداك (نىسانادان) قاتەلەسپەيمىز دەگەن شارتپەن (عانا) اتۋشى ەدىك. ەندى نەلىكتى ۇلىستى باسكارۋ يلچيدايعا (ەلشىتايعا) كالادى؟» – دەدى. وسىلايشا ولاردى وزدەرىنىڭ (تۇراقتاۋ) جەرلەرىنەن وزىنە شاقىردى. سوسىن ىڭعايلى ءساتتى تاپقان كەزدە، ولارعا شابۋىل جاسادى. ولار (قاشىپ) تۋكتاعا كەلدى. تۋكتا (ولارعا): «ءبىز نە ءۇشىن سولاردىڭ كەسىرىنەن كەزدەيسوق سوعىس پەن شابۋىلدارعا كىرۋىمىز كەرەك؟!» – دەدى. سودان ول ەكەۋىن (تايتەمىر تايشى مەن جىلا ماعۇستى) ۇستاپ وڭ حانعا جىبەردى. ول ولاردىڭ ەكەۋىن دە جويدى. سوندا تۋرحان: «مەنىڭ ۇلكەن اقايىمنىڭ (اعامنىڭ) كوز جاسى ءالى كەپكەن جوق جانە ونىڭ ارقاسىنداعى سۇيەكسىز ۇلپا جۇمساق ەتى بەكىمەگەن ەدى، ال سەن ۇلكەن اعاندى ءولتىرىپ، iنiڭدi مەرت قىلدىڭ. ۇلىس قالاي قالادى؟!» — دەدى. وسى ءۇشىن گۋرحان وڭ حاندى توناپ، ونى قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. وڭ حان ءجۇز اداممەن قاشىپ قۇتىلدى. جەسۋگەي قاعان ونى ءوز جاعىنا الىپ، قابىلدادى. سودان سوڭ (جەسۋگەي): «بىزگە بۇل اداممەن دوس بولۋ كەرەك»، – دەدى دە، ونىمەن دوس بولدى. بۇل جاعداي تۋرالى قۋتۋلا قاعان (جەسۋگەيگە): «ونىمەن دوس بولۋ دۇرىس ءىس ەمەس. سەبەبى ءبىز ونى (جاقسى) تانىدىق (قىر-سىرىن بىلدىك). ودان دا گۋرحانمەن اندا (دوس) بولعان جاقسى، سەبەبى ونىڭ مىنەزى جۇمساق، ءارى جاقسى. ال مىناۋ بولسا، ءوزىنىڭ باۋىرلارىن ءولتىرىپ، ولاردىڭ قانىمەن اردىڭ تۋىن كىرلەدى. ەندى ول تاۋ سيىرىنا وقتى تيگىزە الماي، اۋرۋ ەسەكتىڭ قابىرىن ورداسىنا اينالدىردى، سوندىقتان ول ءبىزدىڭ قامقورلىعىمىزعا (قورعاۋىمىزعا) جۇگىندى»، – دەدى. (الايدا) جەسۋگەي ءباھادۇر (سوزدەردى) قابىلدامادى، ونىمەن (وڭ حانمەن) دوس ءارى باۋىر بولدى. سودان سوڭ گۇرحانعا شابۋىل جاساپ، ونى قاشۋعا ماجبۇرلەدى، ونىڭ ۇلىسىن وڭ حانعا بەردى. (جوعارىدا اتالعان) مارعۇزدىڭ ەكى ۇلى بولدى: ءبىرى – قۇرشاقۇز بۇيرىك، ال ەكىنشىسى – گۋرحان. ماۋارانناھر مەن تۇركىستاندا پاتشا بولعان گۋرحاندار (نەگىزىندە) قاراقىتاي حالقىنان شىققان. (ال) بۇل گۋرحان كەرەيتتەردىڭ پاتشاسى مارعۇزدىڭ ۇلى بولىپ كەلەدى، (مۇنى) شاتاستىرىپ الماۋ ءۇشىن ء(بىلۋ قاجەت). قۇرشاقۇس بۇيرىقتىڭ ۇلدارى: بىرەۋىنىڭ اتى تۋعريل (تۇعىرىل) ەدى. قىتاي پاتشالارى ونى وڭ حان دەپ اتايتىن. وڭ حاننىڭ ماعىناسى – «ءۋالايات پاتشاسى» دەگەندى بىلدىرەدى. وزگە (ۇلدارىن كەلەسىدەي) اتايدى: اركا قارا (ارقا قارا), گايتيمۋر تايچي (تايتەمىر تايشى), بۋكا تيمۋر (بۇقا تەمىر), نيلكا سانگۋن (نەلكا سانگۇن). نيلكا – اتى، ال سانگۇن دەگەن – مىرزادان تۋعان. سونداي-اق جاعامبۋدىڭ اتى اۋەلدە كيرaيدaي (كەرەيداي) بولعان. ونى تاڭعۇتتار العان كەزىندە وتە ەپشىل ەكەنىن كورىپ، ونى «جاعامبۋ» دەپ اتاعان، ياك «ءۋالاياتتىڭ ۇلى ءامىرى». (مۇنداعى) «جاا – ءۋالايات، گامبۋ – ۇلى» (دەگەندى بىلدىرەدى). قىسقاشا ايتقاندا، ولاردىڭ اكەسى دۇنيە سالعاندا تۇعىرىل دەپ اتالاتىن ون حاندى ءۋالاياتتىڭ شەتىنە جىبەرىپ، (سول جاقتاعى) بيلىكتى بەردى. وزگە ۇلدارى تايتەمىر تايشى مەن بۇقا تەمىر اكەسىنىڭ ورنىن باستى. وڭ (قايتىپ) كەلىپ، باۋىرلارىن ءولتىرىپ، اكە ورنىنا قايتادان وتىردى. ارقا قارا قاشىپ، نايمانداردان قورعانىس ىزدەدى. نايمان رۋى وعان كومەكتەسىپ، (وڭ حاننان) مەملەكەتتى تارتىپ الدى، ءسويتىپ وعان تابىستادى، ال وڭ حاندى قۋىپ جىبەردى. شىڭعىز حاننىڭ اكەسى وڭ حانعا قايتا كومەكتەستى، ءسويتىپ ارقا قارانى قۋىپ، وڭ حاننىڭ (بۇرىنعى) ورىنىن الىپ، (ونىڭ) وزىنە بەردى. وڭ حاننىڭ نەمەرە اعاسى گۋرحان قايتادان كەلىپ، وڭ حاندى قاشۋعا ماجبۇرلەدى، ونىڭ ورنىن (تارتىپ الدى. شىڭعىز حان وڭ حانعا قايتادان كومەك بەرىپ، گۋرحاندى كۋىپ، (ونىڭ) ورنىن وڭ حانعا بەردى. سوڭىندا پاتشالىق سoنىكى بولىپ بەكىلدى» (10).
ەرزات مەلاتحان
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ