Qwdiretti Kerey handığı
kerey.kz
Kerey handığı – qazaq halqınıñ tarihında erekşe orın alatın orta ğasırlıq feodaldıq memleket Handıq territoriyası ejelgi ğwndar men kök türikteriniñ ataqonısı Ortalıq Moñğoliyada boldı. Şığısta tatarlar taypalıq odağı men qamağ moñğoldarmen, batısta Nayman handığımen, oñtüstikte Tañğıt memleketimen, soltüstiginde merkittermen şektesip jattı. Handıq qwramındağı ru- taypalar keyin kele qazaq halqınıñ bir böligin qwradı, olar Orta jüzdiñ kerey taypası, arğınnıñ tobıqtı ruı, Wlı jüzdiñ alban taypası, kişi jüzdiñ kereyt taypası osı handıqtağı ru taypalar boldı.
Kereylerdiñ arğı tegi
Kerey taypalıq odağınıñ şığu tegi köbinde sänbeylerge barıp tireledi, köne sänbey molalarındağı süyekterge jasalğan zertteulerde mwnı rastaydı. Degenmen osı taypalıq odaqqa ğwnnıñ sarqınşaqtarımen deñleñderdiñde qatısı bar ekenin ayta ketu kerek. Ejelge mekeni Bayqal köliniñ aynalası bolğan. Sänbeyler bizdiñ eramızdıñ 91 jılı ğwndardı küyretip, täñirqwtınıñ bas terisin sılıp aldı da, ğwnnıñ ornın basqan köşpendiler imperiyasın qwrdı. Şegarası batısta Balqaş köline deyin tirelse, şığısta Japon teñizine deyin sozılıp jattı. 360 jıldarı deñleñ taypaları jappay küşeydi de, bwrınğı sänbeyler deñleñdermen aralasa bastadı. Eramızdıñ 5-8 ğasırlarında Bayqal köliniñ şığısındağı sänbeyler bayırqular dep ataldı. Olar türki qağanatı men wyğwr qağanatı qwramındağı eñ beldi taypalıq odaqtardıñ biri bolıp «toğız oğızdardıñ» biri boldı. Şıñğıshan zamanına deyin Bayqal köliniñ şığısındağı alqap bayırqu jeri, yağni «Barğujın toğwm» atandı.
Kereylerdiñ köne swlbası – bayırqular
Bayırqular zamanımızdıñ VI ğasırınan bastap tarih betinen körine bastadı, olar tele taypalar odağına qatısqan. Sonımen qatar batıs türik qağanatında qoylwğ (qoylau), şimugen (şimoyın) attı taypalardıñ da atı ataladı, bwl rular qazaq kereylerinde äli atı belgili rular. Bayırqwlar turalı Tañnamada bılay jazılğan: «Bayırqı (拔野古, 拔野固, 拔曳固) dep üş türli berilgen. Şöldiñ teristigindegi aumağı mıñ şaqırımğa sozılğan keñ alapqa qonıstanğan. Jeri bürkit wlısınıñ şığısındağı mürketpen şekaralas jatadı. 60 mıñ adamı, soğısqa jaramdı 10 mıñ äskeri bar. Jeriniñ şöbi şüygin keledi, asıl twqımdı jılqı ösedi, temir rudası şığadı. Qañğan degen özen bar. Suğa qarağaydı salıp qoysa, üş jıldan keyin tasqa aynalıp ketedi, onıñ öñi qara kökşildengenimen ağaş bederi sol küyinde körinip twradı. Jwrt bwnı Qañğan balbalı dep ataydı. Halqı sayatşılıqtı wnatadı, egin egetinder öte az kezigedi. Qısta mwz üstinde bwğını şanağa şegip jüredi. Müz üstinde şañğımen bwğı aulaydı. Ädep-ğwrıptarı tıyekterge wqsas, tilderinde azdı-köpti ayırmaşılıq boladı. Tañ tayzwñ zamanı jınguannıñ 3 jılı (629 jıl) bwlar bürkit, toñıra, ği, septermen birge sarayğa qol tapsırdı. 647 jılı tay elteberi qwtlı şad bükil wlısımen qol tapsırdı» (1). «Anta kesiri ier Bayırqu wlwğ erkin yağ boltı, anı yañı türgi yarağwn költe bwzdwmız. Wlwq erkin azqıñı erin tizip bardı, kültegin…YAşıña qırqız tara süledimiz, süñüki batami, qaraq sükün kögmen işıq toğa iorip qırğız bodwnı wda basdimiz, qağan birle süña iişta süledimiz, Kültegin Bayırqun aq adığırığ binip olayu tegdi… ilgeri bayırqu ieriñe tegi süledim» (2). Bayırqularğa qatıstı derekten olardıñ Bayqal köliniñ şığısındağı küşti taypalıq odaqtıñ biri ekenin köruge boladı. Bayırqular keyingi tele taypaları küşeygende olardıñ taypalıq odağına qatınasadı. Saharadağı 9 arıstıñ yağıni «toğız oğızdıñ» biri boladı. Äskeri 10 mıñ, köp bolmağanımen asa jauınger bolğan, 716 jılı türiktiñ Bwg çor qağanı osı bayırqular jağınan öltiriledi. Wyğwr qağanatınan keyin bwrin qırğız taypalar odağı qwramında bolğan qarağastar küşeyip Bayqal köliniñ batısı men şığısındağı barlıq Sibirlik türki taypaların biriktirip küşti handıq qwradı.
Qaraqastardıñ küşeyui jäne kerey taypalarınıñ Sibiriyadan ortalıq Moñğoliyağa köşui
820 jıldardan bastap wyğwr qağanatı jappay älsirey bastaydı, bwrınğı asa jauınger halıq manhey dinin qabıldağannan keyin keri kete bastaydı. 755-763 jıldarı Tañ imperiyasındağı türikter köterilis jasap, tañdıqtardıñ irgesi şayqalıp, köp teritoriyasınan ayırılğan kezde wyğwrlar türikterdiñ qayta küşeyip özderine jau boluınan qorqıp, äsker jiberip olardı janıştaydı. Sonımen qatar Tañ imperiyasınıñ qalalarında talauğa tüsiredi. Wyğwr qağanatı älsiregen twsta qaraqastar olardı wdayı jeñedi, tañdıqtar da olardıñ oñtüstiginen tiedi, aqırı auır tabiğat apatı, işki bılıq pen küşti sırtqı jau aldında wyğwr qağanatı qwlaydı, köp halqı Moñğoliyadan basqa jaqtarğa aua köşedi. Ol turalı Tañ deregi bılay deydi: «Wyğwr olardıñ ämiri Äzğa bilge Ton İrkin degen ataq berdi. Wyğwr birte-birte älsirep, Äz özin qağan dep jariyaladı. Onıñ şeşesi türkeş qızı edi. Şeşesi qatwn dep ataldı, äyeli qarlıq YAbğwsınıñ qızına qatwn atağın berdi. Wyğwr onıñ üstine uäzir jorıqşıların attandırsa da jeñe almadı. Aradağı soğıs 20 jılğa sozıldı. Bitimge kele almadı. Äz öziniñ jeñisine masattanıp olarğa: «Senderdiñ rizdıqtarıñ tausıldı, men altın ordalarıñdı jığıp, ordalarıñnıñ aldına at oynatamın jäne tuımdı tigemin. Şayqasa alatın şamalarıñ bolsa keliñder, eger oğan şamalarıñ kelmese, erterek tayıp twrıñdar» dep jerden alıp jerge saldı. Wyğwrlar jaza jorığın jasauğa şamaları kelmedi. Olärdiñ uäziri Külik bağa Äzdi bastap qwyğwr qağanına şabuıl jasap onı öltirdi, teginderde twtas küyredi. Äz qoldı özi bastap olardıñ ordasın jäne hanşa twrğan altın şatırdı örtep jiberdi, bükil dünie-mülkin oljaladı, däneker hanşanı da tartıp aldı. Sonımen ordasın Lauşan tauınıñ küngeyine köşirdi. Lauşandı twman (赌满) deydi. Bwl jerge Wyğwrdıñ eski ordası salt atqa 15 kündik jol. Hanşa tañ patşalığınıñ asıl tekti aruı bolğandıqtan, Äz oğan sarayğa jetkizip saluğa elşisin qostı. Bwlardı jolda Wyğwrdıñ Ökey qağanı tosqauıldap, elşini öltirip tastadı». «Bwrın Wyğwrlar saraydıñ şapağatın wmıtıp wlıstardı bwlap-taladı, Liñjouğa şapqınşılıq jasap, täñirdiñ qarğısına qaldı. Süytip Hıdwñ siyaqtı bwlıqtardıñ äskerlerine jaza jorığına attanu jöninde jarlıq tüsti. Qañtarda hıdwñ qolına Ğuqırğan tauında Wyğwrlardı küyretu jöninde bwyrıq jariyalandı. Olar şatırğa basıp kirip, däneker hanşanı öz qosınımızğa alıp qayttı. Qağan onda (wyğwr qağanı) ondağan sarbazın ertip taudan asa qaştı, osı twsta qarağastar onıñ elin basıp qaldı. Aqpanda Çoñ alıp solşı bastağan jeti elşisin sarayğa jiberip, tartuğa saygülik äkeldi. Kayçıñnıñ 4 jılı uazir Küremir köterilis jasap, qağanğa şadalardı bastap kelip şabuıl jasadı, qağan özin-özi öltirdi, eli apsap tegindi qağan köterdi. Bül kezde elde aşarşılıq bastalıp, jwqpalı auru taradı, onıñ üstine qalıñ qar jauıp qıruar qoy, jılqı qırıldı. Sondıqtan oğan ataq berilmey qaldı. Wzwñ tahqa otırğanda sızı hanı Rwñ habarlauğa kelip onıñ elinde bülinşilik bolıp jatqan üstinen tüsti. «Köp ötpey ağaman Külik bağa körşiles qarağastarmen astasa otırıp 100 mıñ attı äskermen Wyğwr qamalın talqandadı, qağan men küremirdi jayratıp, ordasın örtedi, wlıs toz-toz boldı. Uäzir Sapşıq pen Bıñ tegin 15 wlıs elin bastap qarlwqtarğa panaladı, qalğandarı tübit pen Änşige qosıldı. Osı kezde qağan ordasına qarastı 13 arıs el Ökey tegindi qağan köterip tüstikke qaray jılıstap, Sağzı tauın sağaladı» (3). Bwl derekten on bes wlıs qarlıq jerine ketti, wyğwrdıñ wlıstarı Ganjoumen Twrpanğa ketkeni añdaladı. Bwl tarihtağı ğwndardıñ Moñğoliyadan köşuinen keyingi ülken köşpendiler köşi sanaladı. Oğız taypaları Sır boyına barıp sonda oğız memleketin qwrdı, wyğwrlar Twrpanda idiqwt memleketin, Gansuda ganjou handığın qwrdı. Demek köşken halıqtıñ sanında hisap joq, jartı mln ne mln nan artıq. Osı taypalardıñ orınına Siberiyadan köptegen taypalar auıp kelip orının toltırdı. Kereyler Bayqaldıñ şığısınan kelgen bayırqularmen batısınan kelgen qaraqastardıñ ortalıq Moñğoliyağa auğannan keyin qalıptasqan. Mısalı bayırqılar şığıs Moñğoliyağa auıp keyin tatarlardıñ taypalıq odağına qatısıp «barqı tatar» atanadı, Inşan tauı «Barqın tau» atanadı. Keyingi kerey handığı qwramındağı rular Sayan Altay men Sibirlik taypalarmen tuıstas, mısalı keyingi kereyde Tobouıt attı taypa bolğan, Sayan, Altay, Sibirde olardıñ qaldığı toba atımen belgili. Sonday aq albat taypasımen wqsas Altayda almat ruı qalğan, kereydiñ bir ruı sahayt bolsa Sibirde sağay ruı qalğan. Keyingi abaq kereyde barqı, qaraqas rularıda Sibirden ortalıq moñğoliyağa auğanımen Hakasyada qaraqastar äli bar. Bayqaldıñ şığısı «barğwjın toğwm» atanıp, onda Şıñğıshan zamanına deyin barqı taypası mekendegen. Qaraqastardıñ Moñğoliyağa köşuine mına derek dälel boladı: «Qurçakuz Bwyrıq (Qwrşaqwz Bwyrıq) hannıñ Urta Balğasun (Orta Balğaswn) öñirinde jwrtı bolğan eken. Jäne Gurhan men Oñ hanğa Yağ Iabğannan (Jak Japqannan) jwrt (meken) berdi. Al Taytimur (Taytemir) tayşı men Iula Mağuska (Jıla Mağwsqa) Qarağas Buruğus (Qaraqas Böriqws) öñirinen (ornın berdi)» (4). Kereylerdiñ sibirlik ru ekenine abaq kereydiñ rulıq tañbası da kuä. Abaq Sibirde añ wstaytın qaqpan, Hakasiyadağı Abaqan özeniniñ atı da osığan qatıstı boluı mümkin, kişi jüz kereyitterinde obağan taypası tağı bar ekenin qosıñız. Sibiriyada arbağa it jegedi, kereyde tağı iteli attı ru bar.
H-Hİ ğasırdağı kereyler jäne Kerey handığınıñ qwrıluı
H ğasırdıñ basında qaraqastardıñ Moñğoliyadağı biligi älsirey bastaydı, kerisinşe şığısta qidandar küşeye bastaydı, qidandardan ığıshan tatarlar şığıs Moñğoliyağa keledide basqa taypalardı bağındıradı, qaraqastardıñ biligi aqırlasıp Moñğoliyada tatar üstemdigi ornap “tatar dalası” atala bastaydı. Tatarlardıñ üstemdigine qidandar qauıp töndirip saharada qidandardıñ sırttay biligi ornap tatarlar vassaldıq handıqqa aynaladı. Qidan Liyau patşalağınıñ tarihında tatarlardı” zubu”(sübük) dep ataydı. Kereyler endigi jerde tatarlardıñ biliginde boladı, 12 ğasırda şürşitter qidandardı jeñip imperiya qwradı. Liyau derekterinde Moñğoliya jerine jorıqtar turalı mına derekterge qarañız: «918 jılı Bohay, Korey, Wyğwr, Zubu, Tañğwt elderiniñ elşiligi birinen soñ biri kelip tartu tartuladı. «… 12 mausım küni Twyğwn, Tañğıt, Zubu elderine joyqın jorıq bastaldı, mwrager patşazada eldi basqara twruğa qaldı. Täyzu töbe sardar YAu Hını qasına alıp jorıq saparına jürip ketti. 14 şilde küni Qara Sükün tauınıñ (Moñğoliyanıñ astanası Wlanbatırdıñ şığısındağı tau) şığısındağı wlıstarğa şabuıl jasap, olardı talqandadı. 19 tamız küni Ağızam Ügi tauına kelip, qaz şalıp, tasattıq berdi. 28 tamız küni ejelgi täñirqwt qalasına erulep, Aldenaksı tauına (Wlanbatır mañında) şığıp elik şalıp tasattıq berdi. Qırküyek ayınıñ bir jañasında jorıqşılar bayırğı Wyğwr qalasına kelip eru bolıp, jorıqtığı erlikterin tasqa qaşap jazdı. Qırküyektiñ besi jañasında Şoqterekte sıyınu räsimin jasadı. 11 qırküyek küni Zubudı şabuğa attı jasaq attandı. Küngey ordanıñ bas uäziri Ielüysa, oñtüstik kişi ordanıñ irkini Teyil oñtüstik jäne batıs aymaqtardı bağındırdı. 20 qırküyek küni Ielüysalar twtqındardı sarayğa jönelitti. 29 qırküyekte Beket qağannıñ qabirindegi qwlıptastı öñdep, oğan onıñ erlikterin qıtan, türik, hanzu tilinde oyıp jazu jöninde jarlıq berdi. Sol ayda Qomız tauındağı bö wlıstarı talqandaldı. Odan ağızam YAdısı tauına şığıp eru bolıp, qızıl siır, qara kök jılqı şalıp kök täñiri men jer täñirine atap tasattıq berdi» (5). 916 jılı qidan memleketi qwrılğannan keyin töñiregindegi elderge dürkin dürkin jorıq jasap köbin bağındırıdı. Bwl derekte qidan äskerleriniñ ortalıq Moñğoliyağa deyin jorıq jasağanı aytılğan, jorıqqa qanşa jasaq qatısqanı turalı aytılmağan, biraq qidan tarihında patşalıqta 400 mıñ äsker bolğan, sol üşin kemi jüz mıñ äskermen kelgeninde gümän joq. Onan keyingi Liyau derekterinde zubu tay han ordası, zubu jalayır ordası, zubudıñ özge wlıstarınıñ basqaru mekemesi, batıs zubu tay han ordası, soltüstik zubu tay han ordası, soltüstik batıs zubu tay han ordası qaraqas eli tay han ordası, jänbag wlısı degen bölikterge bölinedi. Bwndağı zubu ordası tatarlardı, batıs zubu , soltüstik zubu, soltüstik jäne batıs zubu kereydi körsetedi, qaraqas ordası kereyge qarastı qaraqastı körsetedi bwl Raşid ad-Din dereginde körsetilgen. Jänbagtar olar naymandar, sonımen qatar merkit wlısı, jajırat wlısı, wrañqay wlıstarıda bar. Qidan derekterinde 1089 jılı zubu taypalarınıñ birlikke kelip Marğwz attı köseminiñ bastauında bülik şığarğanın aytqan. Al osı Marğwz bastağan qidan imperiyasına qarsı soğıstı qidan aqsüyegi Ielüy Qwrsagu 1092 jılı bastıqtıruğa attanğan. Soğıs tura segiz jılğa jalğasıp 1100 jılı Marğwz qolğa tüsip qidan astanasına aparılıp ağaş esekke şegelenip öltirilgen. Marğwz tarihta birinşi bolıp atı qalğan kerey hanı sanaladı. Osığan say keletin derek Raşid ad-Din derekterindede keltirilgen: «Oñ hannıñ atasınıñ esimi Murğuz (Marğwz) bolatın, onı Buyruk (Bwyrıq) han dep ataytın. Ol kezderi tatar ruları sanı köp jäne qwdiretti bolatın, (soğan qaramay) ärdayım Qıtay men Jwrşa patşalarına bağınıştı bolatın edi. Ol zamandarda tatar patşalarınıñ basşısı Nauır Buyruk (Nauır Bwyrıq) han attı (kisi) bolatın. Onıñ jwrtı Buyur nauır (Büyir nauır) dep atalatın jerde edi. (Ol) birde ıñğaylı kezdi paydalanıp kereyt patşası Marğwz Bwyrıqtı wstap aladı, (onı) Jwrşa patşasına jiberedi. Ol onı (Marğwz Bwyrıqtı) «ağaş esekke» qağıp öltiredi» (6).
Marğwz han zamanı
Marğwz han kezinde kerey men tatar arası uşığıp, kerey men moñğol arası müddelik twrğıdan birlesuge ötedi de, tereñ dostıq ornaydı. Marğwzdı tatarlar öltirtkennen keyin onıñ hanımı tatarlardan aylamen kek aladı. Bwl ataqtı añızğa aynalğan oqiğa sanaladı. Ol jöninde: «Aradan biraz uaqıt ötkende Marğwz Bwyrıqtıñ Qutuqtay harikçi (Qwtıqtay harıqşı) attı äyeli, harıqşı – jarqırağan (jəne) tolqıtatın (degendi bildiredi), bwl atpen ataluınıñ sebebi onıñ jüzi (ärkez) jarqırap, äsemdigimen (körgendi) tolqıtatın (edi). Sosın olardıñ jwrtı (twraqtau ornı) tatar rularına jaqın bolğandıqtan, (äyel bir kisini) jiberip: «Men tatar patşası Nauır Bwyrıqqa jüz qoy, on bie men jüz undir (ündir) qımız sıyğa tartqım keledi», – dedi. Ündir söziniñ mağınası – teriden tigip, arbağa tiep (alıp jüretin) ülken mes. Onıñ ärbirine bes jüz man qımız sıyadı. (Qwtıqtay harıqşı) küyeui üşin kek alğısı keldi, ol ündirlerdiñ (mesterdiñ) işine tolıq qarulanğan jüz batırdı salıp, (mesterdi) arbağa tiedi. Olar (tatarlar mekenine) kelgende qoylardı bauırşılarğa as dayındau kirisuleri üşin berdi, söytip: «As bolıp jatqan kezde biz qımızdı arbalarmen alıp kelemiz», – desti. Sosın toyğa (dastarqanğa) otırğan kezinde olar älgi ündirler (tielgen) arbalardı alıp kelip, olardıñ toylap jatqan jerine qarama-qarsı qoydı, (olardı arabadan) tüsirdi. Batırlar sırtqa şığıp, patşa äyeliniñ (Qwtıqtay harıqşınıñ) basqa da qızmetşilerimen birge (şabuıldap) tatar patşasın wstadı, onı öltirdi. Sol arada bolğan tatar qauımınıñ köpşiligin (mert qıldı). Bwl oqiğanıñ äygili mazmwnı – osınday jolmen Marğwz hannıñ äyeli öziniñ küyeuiniñ qanın (kegin) aldı» (7). Marğwz hannan bwrın älde keyin kereylerde Sarıq han attı han bolğan, ol ordasın Orhon özeni boyına tiktirgen, ol tatarlarmen soğısıp älsirep qayıtqan jolında Moñğoldar şığıp är äskerine at berip, özderin qonaq qıladı,sonda Sarıq han: «Ey meniñ kişi bauır moğoldarım, bir biriñmen eşqaşan qwda bolmañdar! Äri özge rularmen dos bolğan jağıdaydan basqa kezde özge jaqpen baylanıstı bolğandardan ärkez aulaq bolıñdar! Sonda bir biriñmen ağa bauır tuıs bolsañdar ağayındıqtarıñ joğalmaydı» depti. Osıdan keyin kerey men moğol arasında berik doıtıq ornaptı.
Qwrçaquz bwyrıq han zamanı
Qwrçaquz bwyrıq han zamanı qidan patşalığınıñ ıdırap onıñ orınına şürşitterdiñ Altın patşalığı ornay bastağan zamanğa tura keledi, ol zamanda Ieluy Daşı bastağan biräz qidandar Şığıs türkistan men Mäuerannahrğa barıp qaraqıtay memleketin qwrdı. Tatar dalası endi eki el arasındağı tartıs maydanğa aynaldı, şürşitter saharanıñ biriguine kedergi bolıp ärqaşan är taypanıñ arasına ot tastap özara qırqıstırıp otırdı. Ol twsta saharada kerey, nayman handıqtarı ornadıda, tatarlar öz işterinen bülindi, olardı şürşitter basqa taypalarğa qarsı aydap salıp otırdı. Qwrçaquzdıñ twsında tatarlarmen qosa kerey handığına etene jaqın bektikmerkitter arasındada qaqtığıstar orın alğan. Qaqtığıstarda birese bir jaq, endi birese bir jağı basım tüsip otırdı. Moñğoldıñ qwpiya şejiresindede keltirilgen: «Jeti jasında merkitterdiñ qolına tüsip, börte laqtıñ terisin kiip, Seleñginiñ Buıra kerine deyin barıp, merkittiñ bidayın tüktep kün körgen edi. Äkesi Qwrşaqws-büyrıq han merkittermen soğısıp jeñip, ülın alıp kelgen-di. Al, mına Twğırıl han on üş jasında äkesimen birge tatardıñ Ajay hanınıñ qolına tüsip, onıñ tüyesin baqqan bolatın. Söytip, Ajay hannıñ qoyşılarımen ilesip qaşıp, üyine keledi» (8). Qwrçaquz bwyrıq han turalı qısqa derek Raşid Ad -Dinde aytılğan: «Qwrşaqws bılay deuşi edi: «Eger olar birge bolsa (bir-birine jaqın ömir sürse), onda tınıştıq bolmaydı. Men ölgennen soñ, olar kereytter wlısınan keşten tañğa deyin jäne tañerteñnen keşke deyin (eşteñe) qaldırmaydı» (9). Sol sebepten ol olardı bir-birinen aulaq wstaytın edi. Onıñ äyeli Turağaymiş siqırşılıqpen aynalısatın. Ol qaşan añğa şığatın bolsa, ol onı dereu atınan tüsuge mäjbürleytin. Ol onıñ qolınan osılay (ünemi) mazasızdıq körgendikten, öziniñ eki küñine onı öltiruge bwyırdı. (Künder) aytılğandı istedi. Sodan soñ ol balaları jaylı oylap, ol jağdaydı qwpiya wstaudı oyladı. (Söytip) ol eki küñge qatıstı bir sıltau. tauıp, olardı öltirdi. Aradan biraz uaqıt (ötken soñ Bwyrıq han da kez jwmdı.
Taq talası jäne Twğırıldıñ han boluı
Qwrçaquz bwyrıq han ölgennen keyin tura 1196 jılğa deyin kerey handığında tahqa talas toqtamadı, Twğırıl taqqa otırıp alğan eki inisin öltirdi, onı sıltauratıp kişi äkesi Twğırıldan taqtı tartıp aldı da, özin «gür han» atadı, moñğol sardarı Iesukeydiñ kömegimen Twğırıl jeñiske jetti. Bwl turalı da Raşid ad-Din derekterin wsınıp otırmız: «Oñ han Taytemir tayşı men Jıla Mağwsqa: «Äkemiz tiri kezde biz sadak (nısanadan) qatelespeymiz degen şartpen (ğana) atuşı edik. Endi nelikti wlıstı baskaru Ilçidayğa (Elşitayğa) kaladı?» – dedi. Osılayşa olardı özderiniñ (twraqtau) jerlerinen özine şaqırdı. Sosın ıñğaylı sätti tapqan kezde, olarğa şabuıl jasadı. Olar (qaşıp) Tuktağa keldi. Tukta (olarğa): «Biz ne üşin solardıñ kesirinen kezdeysoq soğıs pen şabuıldarğa kiruimiz kerek?!» – dedi. Sodan ol ekeuin (Taytemir tayşı men Jıla Mağwstı) wstap Oñ hanğa jiberdi. Ol olardıñ ekeuin de joydı. Sonda Turhan: «Meniñ ülken aqayımnıñ (ağamnıñ) köz jası äli kepken joq jäne onıñ arqasındağı süyeksiz wlpa jwmsaq eti bekimegen edi, al sen ülken ağandı öltirip, iniñdi mert qıldıñ. Wlıs qalay qaladı?!» — dedi. Osı üşin Gurhan Oñ handı tonap, onı qaşuğa mäjbür etti. Oñ han jüz adammen qaşıp qwtıldı. Jesugey qağan onı öz jağına alıp, qabıldadı. Sodan soñ (Jesugey): «Bizge bwl adammen dos bolu kerek», – dedi de, onımen dos boldı. Bwl jağday turalı Qutula qağan (Jesugeyge): «Onımen dos bolu dwrıs is emes. Sebebi biz onı (jaqsı) tanıdıq (qır-sırın bildik). Odan da Gurhanmen anda (dos) bolğan jaqsı, sebebi onıñ minezi jwmsaq, äri jaqsı. Al mınau bolsa, öziniñ bauırların öltirip, olardıñ qanımen ardıñ tuın kirledi. Endi ol tau siırına oqtı tigize almay, auru esektiñ qabirin ordasına aynaldırdı, sondıqtan ol bizdiñ qamqorlığımızğa (qorğauımızğa) jügindi», – dedi. (Alayda) Jesugey bahadür (sözderdi) qabıldamadı, onımen (Oñ hanmen) dos äri bauır boldı. Sodan soñ Gürhanğa şabuıl jasap, onı qaşuğa mäjbürledi, onıñ wlısın Oñ hanğa berdi. (Joğarıda atalğan) Marğwzdıñ eki wlı boldı: biri – Qwrşaqwz Bwyrık, al ekinşisi – Gurhan. Mauarannahr men Türkistanda patşa bolğan gurhandar (negizinde) qaraqıtay halqınan şıqqan. (Al) bwl Gurhan kereytterdiñ patşası Marğwzdıñ wlı bolıp keledi, (mwnı) şatastırıp almau üşin (bilu qajet). Qwrşaqws Bwyrıqtıñ wldarı: bireuiniñ atı Tuğril (Twğırıl) edi. Qıtay patşaları onı Oñ han dep ataytın. Oñ hannıñ mağınası – «uälayat patşası» degendi bildiredi. Özge (wldarın kelesidey) ataydı: Arka Qara (Arqa Qara), Gaytimur tayçi (Taytemir tayşı), Buka Timur (Bwqa Temir), Nilka Sangun (Nelka Sängün). Nilka – atı, al sängün degen – mırzadan tuğan. Sonday-aq Jağambudıñ atı äuelde Kirayday (Kereyday) bolğan. Onı tañğwttar alğan kezinde öte epşil ekenin körip, onı «Jağambu» dep atağan, yak «uälayattıñ wlı ämiri». (Mwndağı) «jaa – uälayat, gambu – wlı» (degendi bildiredi). Qısqaşa aytqanda, olardıñ äkesi dünie salğanda Twğırıl dep atalatın On handı uälayattıñ şetine jiberip, (sol jaqtağı) bilikti berdi. Özge wldarı Taytemir tayşı men Bwqa Temir äkesiniñ ornın bastı. Oñ (qaytıp) kelip, bauırların öltirip, äke ornına qaytadan otırdı. Arqa Qara qaşıp, naymandardan qorğanıs izdedi. Nayman ruı oğan kömektesip, (Oñ hannan) memleketti tartıp aldı, söytip oğan tabıstadı, al Oñ handı quıp jiberdi. Şıñğız hannıñ äkesi Oñ hanğa qayta kömektesti, söytip Arqa Qaranı quıp, Oñ hannıñ (bwrınğı) orının alıp, (onıñ) özine berdi. Oñ hannıñ nemere ağası Gurhan qaytadan kelip, Oñ handı qaşuğa mäjbürledi, onıñ ornın (tartıp aldı. Şıñğız han Oñ hanğa qaytadan kömek berip, Gurhandı kuıp, (onıñ) ornın Oñ hanğa berdi. Soñında patşalıq soniki bolıp bekildi» (10).
Erzat Melathan
kerey.kz
Pikir qaldıru